Dagiti Ayup iti Bantay Quimmallugong
ITI apagkirem, nanalteek ti gemgem ni tatangna iti sangina. Naiparusisi. Naariweng. Immapgad ti katayna.
Narikna ni Eman ti panangsarapa ni Manong Mando a kaduana a simmangpet iti bukot ken iti abagana. Nakidser ngem nalamuyot dagiti ima a nakaisadaganna.
“Dika makibibiang, sika, ganggannaet!” Nagallangogan ti timek ni Tata Akkos a tatangna. “Am-ammoka! Am-ammokayo amin a maipalpalladaw ditoy!”
Naggaraigi ti kabalio ni tatangna a nakagalut iti puon ti dungon iti arubayan ti balayda. Tumanaul met ti nangisit nga asoda iti likudanda idinto a nakaturong dagiti mata dagiti katalonanda kadakuada.
Saan a nagkir-in ni Manong Mando.
“Ti lokottoyen! Dimo kuna a nabileg ti diosmo! Ditoy, siak ti dios!”
Saan latta a nagkir-in ni Manong Mando.
Sinango ni Tata Akkos ni Eman. “Tandaanam daytoy: pagsayaatam ti ar-aramidek!”
Nagtaray ni Eman a simrek iti dos grado a balayda. Nagtarus iti kosina. Nadanonna nga agin-innarakup nga agsinsinnangit da inang ken manangna.
“Eman, Adingko, binallaaganka idin!”
“Kinkinuam ngaminen, Barok!” inyanug-og ti inana.
“Immub-ubingan a salawasaw!” Gumgumruod ti timek ni tatangna a simmurot iti kosina.
Apagtaliawna, naipasabat iti pispisna ti sibabalay a talunasan ni tatangna.
BINENNAT ni Eman ti palsiitna nga impaturongna iti tantannawaganna a kinelleng. Kasla alipato ti napuoran a garami ti panaglulumba dagiti billit-tuleng a timmayab iti pannakabugtakda. Timmipon dagitoy iti pangen iti sabali pay a kinelleng ket bimmurik itan ti inaplaganda. Binalaanna manen ti palsiitna. Immawer ti bato iti ngatuen ti pangen. Dimmanon iti ‘yanna ti panerper a naparnuay iti agarup panaggigiddan dagiti billit a timmayab. Sinunson dagitoy ti Bantay Balugao iti abagatan ket sadiay a nagpukawda.
Nagsubli ti imatangna iti naggapuan dagiti tumatayab. Agkiamkiam ti init iti rabaw dagiti bimmalitok a kapagayan. Kasla maur-uram dagiti takiag, luppo, rupa ken pispisna. Sagpaminsan laeng nga umaplaw ti pul-oy ket masadsadut dagiti bambanti a mangkumpas iti lanitak ken kalangiking dagiti lata a naibitin iti nagbabaetan dagitoy.
Nagtugaw. Impaypayna dagiti imana idinto ta impalawlawna ti panagkitana. Nakalamlamiis iti mata dagiti mababaludbod a mula. Uray napudot, nalapsat dagiti muyong ta saan a maaw-awanan iti danum nga aggapu iti tuktok ti bantay. Isuna laeng ta nakurang ti angin ket kuloben dagiti bantay iti aglikmut ti pudot.
Paraiso nga impierno, naitanamitimna. Sangapulo ket uppat ti tawennan. Umanayen para kenkuana dayta a panagyanna ditoy. Kayatnan ti rumuk-at iti pannakaipupokna iti daytoy a kabambantayan. Saan met a naliday daytoy a lugar. Ta kinapudnona, daydaywen pay dagiti taga-baba.
Makalawas pay, rugiandan ti agani. Agsangpeten dagiti taga-Sitio Quigao ken Sitio Buyao a paset ti Barangay Dungeg a kasulinekan a bario ti Sta. Teresita iti amianan daytoy ‘yanda a Bantay Quimmallugong; kasta met dagiti taga-Sitio Putputong a paset ti kasulinekan a barangay ti ili a Baggao nga adda iti abagatan a sakaanan dayta Bantay Balugao iti sangona.
Makalawas dayta a panagani. Mangipatakder dagiti tattao iti sapawda iti tengnga dagiti kinelleng. Agkakanta dagiti babbaro ken babbalasang iti rabii.
Agrambak manen daytoy a disso a binuniagan ni tatangna iti Nagbedngan!
Ngem basta kayatnan ti pumanaw ditoy. Uray maipupok iti sabali a pakaipupokan.
Ket nalagipna manen ti arapaapna nga agpadi.
Ngem saan a kayat ni tatangna.
Naapirasna ti sangina a nagdissuan ti gemgem ni amana idi kasangaaldaw. Nasakit pay laeng. Uray ti pispisna a dinapig ni tatangna, nasakit pay laeng. Ngem nasaksakit kenkuana ti panangipawil ti amana a sumrek iti simbaan. Apay a kasta la unayen ti gura ni tatangna iti simbaan?
Timmakder ta nasiputanna ti panagampayag manen ti maysa a pangen ti billit-tuleng iti pinagayan. Pinakayabanna iti palsiitna a kinagiddan ti panagiriagna. Nagsikko dagiti billit ket kasla naitaep nga irik ti panaglukotda.
No saan a magapas dagitoy, amangan no awan ti mabati. Nalabit dayta ti kinamakam ni Manong Mando ditoy, ti mangkita iti maani iti daga ni Lakay Francisco Savella. Kuna ni tatangna a kukua ti lakay ti akindaya a kagudua daytoy nalawa a pagtatalonan. Sanikua met ti Pamilia Palor, a pamilia ti agdama a mayor ti Sta. Teresita, ti kagudua. Ni tatangna ti katalek.
Adu ti umay makigapas. Ngem inton agawidda, sumagmamano laengen ti nagawit iti bulibolda ta gatangen ni amangna ti kaaduan. Kasta pay dagiti maapit iti daga ni Lakay Francisco. Pasagaden da amangna ken dagiti trabahadorna agingga iti sakaanan ti Bantay Quimmallugong a pagur-urayan ti dadakkel a bagon ti Pamilia Palor.
Kalpasan ti panagani, dumteng dagiti masansan a bisitada— dagiti armado nga aw-awagan ni amangna iti Kakadua. Agpatpatnag a makipatpatang ni amangna kadagiti armado iti arubayan. Agiinumda. Dagiti dadduma, agyanda iti pupuon dagiti kaykayo iti di unay adayo iti balayda. Idinto a ti dadaulo dagiti armado, ni Kobra, ni manangna nga Olive ti kasarsaritana. Duduada iti abong iti likud ti balayda. Agpatnagda sadiay.
Isuda ken nanangna ti mangatag iti agdua a tawen nga anak ni manangna. Dandani agpatpatnag nga agsangsangit ti kaanakanna. Ngem malapunos iti katkatawa dagiti kain-inuman ni amangna ken dagiti agsasallupang nga uni dagiti ayup iti Bantay Quimmallugong.
Inton agpanaw dagiti Kakadua, mangyawat ni amangna iti nareppet a banag a nabungon iti tela. Ket kuna dagiti Kakadua: “Ikomustanakaminto laengen ken ni Apo Mayor.”
Dandanin bumtak ti barukongna a mangpampanunot kadagita a mapaspasamak iti biagda. Natured ni tatangna. Napigsa pay ta uppat a pulo ket dua kano laeng ti tawenna ken nabaked sa natayag pay. Ngem dina man la kabaelan a dupiren ni Kobra. Ipabpabus-oy pay daytoy ni manang nga Olive. Pudno, saan kano nga anak ni tatangna ni manangna. Ngem uppat kano laeng ti tawen ni manangna idi agpaingda ditoy. Arigna anakna metten.
Namnaminsan pay a napuotanna a nagsungbat da tatangna ken Kobra. Dina nasimpuon ti gapuna. Ngem naminsan laeng a bugkaw ni Kobra, nagsardengen ni tatangna: “Sika ti dios ditoy, Akkos. Ngem siak ti apom! Awan sabali a pagpaingam, uray pay idiay baba! Iti kaadu ti ginudgudasmo a politiko, dinaka maisalakan ti apom a mayor!”
Timmakder ket tinurongna ti tali a namagkakamang kadagiti bambanti. Nagngarietanna a ginuyod, ginunggonna iti um-umana. Nagkallakallatik iti kabakiran ti uni dagiti nagtitinnim-og a lata. Nagayaw dagiti bambanti. Nagtatayab dagiti billit-tuleng ket kunam la no mensaheroda iti ariangga a nangipakdaar met iti panagaariwawa dagiti nadumaduma nga ayup ken tumatayab iti dayta a paset ti kabakiran. Nagngarietanna manen a ginuyodguyod ti tali agingga nga awanen ti sabali a mangngegna no di ariangga.
Umanangsab a nagsubli a nagtugaw iti nagrungarong a ramut ti kallupit. Nasiputanna ti panagkalangtay ti alibut iti puon ti kawkawwati, lima kadeppa iti kanawan a sangona. Sipapartak a nangbala iti palsiitna. Sinirigna ti alibut. Nanalteek ti bato iti ulo ti ayup; naudatal iti daga. Binalaanna manen ti palsiitna. Binennatna iti um-umana. Saannan a sinirig ti alibut ket ti puon ti kayo ti nanaltaak. Nagballatek ti bato iti ‘yanna. Sipapartak a nagling-i ta bimmanesbes ti bato iti abay ti kanigid a pispisna. Panagriknana ket napuntaan, isu a bigla a simmaniit ti pispisna. Naaprosanna.
Nasaysayaat pay koma no ti bangad wenno tadem ti ipakat ti amana. Tapno mapanawannan daytoy nakisal-it a disso.
Idi sangakalman, idi malpas ti misa iti simbaan ti Sta. Teresita, adda surat nga inted ni Nana Bising kenkuana. Mabilbilang ti balikas a linaonna: …agaoidca ta ag-sao ta ti nalapat. amangmo nga Accos
Naggiteb ti sangina. Timmakder. Immasideg iti nakatnagan ti alibut— agil-ilus pay laeng daytoy. Inasutna ti talunasan nga imbarikesna. Simmintaw iti kasla tangan-saka a sanga ti kawkawati. Tiniradanna. Imbalayna ti talunasanna. Ket agbagkabagkaten ti angesna nangbagbagkong iti alibut.
Nakadlaw iti karasakas iti likudanna ket dagus nga inlayatna ti iggemna a kawkawati.
“Ops!”
Ni Manong Mando! Umis-isem daytoy a nagsarapa. “Hindi sila tumatanggap ng kriminal sa seminaryo.”
Nagsaritada iti kalman. Nadanonna iti terminal ti traysikel idiay Sentro. Kuna daytoy a taga-Aurora ken nupay Ilokano ti amana, Tagalog ti inana ken dagiti kaarrubada. Idi naammuanna nga agturong iti balay ni Lakay Francisco Savella nga adda iti asideg ti puon ti ban-aw, imbaganan a kaarrubada. Ad-adayo laeng iti lima gasut a metro ti balay ni Lakay Francisco iti balayda. Asidegen ti riknana ken ni Manong Mando kalpasan ti tallo nga oras a pannagnada.
Iti puotna, maikaliman ni Manong Mando a napan nagnaed iti balay ni Lakay Francsico. Ni Tata Martin a laklakay ngem ni tatangna, nagawid laeng itay lawasna—idi Sabado sakbay ti Domingo Ramos. Naggiddanda a bimmaba. Agsukatsukatda. Ngem awan met ti sabali nga obrada no di agparaep ken agpagapas.
Kakabagian kano ni Lakay Francisco dagiti agin-indeg iti balay. Ti dina maawatan, saanda nga agkakalanga ken agkakaapeliedo. Ni Manong Mando ti kaubingan ken kataeran. Kaing-ingas ni Piolo Pascual. Daydi laeng panagkaduada idi kalman, nadlawnan ti kinatalek ti panaggunggunay ken panagsasao daytoy.
“Di met kayatmo ti agpadi? Laglagipem koma a kapadatay’ met a parsua dagiti ayup. Adda met biagda, adda riknada.”
“Agawatda kadi met iti di naggraduar iti haiskul, Manong?” Angkel kunana idi kalman ta tallopulo ket dua kanon ti tawenna, ngem impapilit daytoy a manong ti pangawagna.
“Siak ti makaammo.” Kinuso ni Manong Mando ti panguloten a buokna. “Basta napasnekka.”
Di laeng ammo ni Manong Mando nga isu ti nagawidanna ken ti nangkabilan ni tatangna kenkuana idi kalman.
“Diyo am-ammo ni amang...”
Nabayag a minatmatan ni Manong Mando.
“Ania ti napasamak idi kalman?”
Imbaw-ing ni Eman ti rupana kadagiti kinelleng.
“Pudno daydi nakunak nga agparparikna kaniak, Manong. Ammon ni amang a maysaak a sakristan. A saan a pudno a ti kapidua ni inang ti mangpapaadal kaniak no di ket ni Father Pol.”
“Kasano a naammuanna no kunam met a kinatulagyo ti kapidua ni inangmo? Ken kunam met a di mapmapan iti sentro ta tiliwen dagiti polis.”
Saan a simmungbat ni Eman. Nagtalangkiaw.
“Bumabatay’ sa idiay,” intudona dagiti kinelleng. “Sangatek dagiti silok.” Idi mapasublina ti puotna idi kalman, nagtartaray ditoy taltalon. Nagipakat iti silona a nylon iti nagbabaetan dagiti puon ti pagay.
Simmalog. Simmaruno ni Manong Mando.
NAGTUGAW iti tambak a nangsango iti agtabonen nga init. Nagtapaya— intukolna dagiti sikona kadagiti luppona. Miniminganna ti nalabaga a law-ang.
Binuybuyana ti panagarab dagiti nuang a pastorna: ti pagassawaan, agarup katawenanna, dagiti tallo nga annak dagitoy a kabayan, bumaro ken urbon. Adda pay sabali a nayanak dagitoy ngem inlaklakoda, adda pay dua nga insukat ni amangna idi kanikadua a tawen iti kabalio iti maysa a taga-baba.
Nasiputanna ti panagdisso ti lima a kannaway iti bukot dagiti nuang. Dagiti dadduma a tumatayab, nagkarkaraykayda kadagiti munturod ti garami. Pasaray agwang-it dagiti nuang, wenno yaplitda dagiti ipusda kadagiti tumatayab a pasaray met mangtuktok iti likud dagitoy.
Inuksotna ti inkuentasna a palsiit. Kagurana ti karne ti kannaway ngem napianto nga ipalamlamna iti nangisit nga aso ni tatangna. Sinirigna ti nagbatay iti bukot ti bumaro.
Nakigtot idi simmaniit dagiti sakana. Kinuton gayam. Ngem naibbatannan ti palsiit. Natiruan ti kibongkibong ti nuang ket nagkulagtit. Nagturong iti ayan ti kalantangan.
Idi laeng a maamirisna a makapagsinnakaw gayam iti wayway dagiti nuang. Sinangdo daytoy ti kutit ti kalantangan. Nagpaskad metten ti kalantangan. Iti apagdarikmat, rumanipaken dagiti agtinnupa a sara.
Timmakder ngem saan a nagkir-in. Dina mailadawan ti marikriknana. Makakitan iti maiwarasiwis a dara. Nabtakanen iti kiday ti bumaro. Nalabagan ti aglawlawna.
Agpada a nakagarut dagiti nuang. Imbuatit ti panagpaamianan ti bumaro a sinurot ti kalantangan.
“Ho! Ho! Ho!” impukkawna ngem saanen a dinengngeg dagiti nuang.
Manguddakudday a kimmamat. Dagiti sumagmamano a tedted ti dara ti nagilasinanna. Sinurotna ti desdes nga umuli iti uma ni amangna. Sakbay a makadap-aw iti uma, nagpakanawan iti kasabaan. Ngem awan dita dagiti nuang. Nasari ketdi ti alad a kumamang iti uma ti maysa a katalonan ni amangna.
Makaammoda’t biagda, inradies ti nakemna.
Awan met ketdin ti ania a mula kadagiti uma ta sakbay pay ti panagaani, managsaggaysan ti bunga dagiti tarong a kaaduan a mula kadagiti uma. Narsaaken dagiti paria ken sili.
Tinangadtangadna dagiti damilig, amorosa ken tumok. Nakakita iti bumalitok a bunga ti morosa iti asideg iti likud ti kalapaw ni amangna. Inasutna ti talunasanna. Inasitganna ti puon ti saba. Ngem napasardeng idi makadlaw iti karasakas iti kalapaw. Imbalayna met laeng ti talunasanna. Amangan no ungtan ni amangna no tebbaenna. Ibagana ketdi ti pannakagarut dagiti nuangda.
Pagammuan, nakangngeg iti garikgik. Pinatademna ti panagdengngegna idinto ta in-inayad nga immasideg iti kalapaw.
“Daytay tallo kaban nga utangyo, aramidem laengen a dua,” timek ni amangna.
Naganeng-eng ti babai.
“Ala, maysa la ngaruden. Itedyonto no adda.”
“Kasta man, Dalling. Ala ta innakon ket dagitay linabaak.”
Ni Nana Bising!
Isu met laeng nga ammo ni tatangna ti panagsaksakristanna.
NAGMATTIDER ni Eman iti sango ti simbaan sa tinangadna ti krus a manggawgaw-at iti nakaas-asul a law-ang. Apalanna dagiti agam-ampayag a nangisit a tumatayab. Agpangato-agpababa dagitoy a kasla rukrukodenda ti nagbaetan ti daga ken langit.
“Addaka met?” Ni Fr. Pol.
“Wen, Father,” kinunana. Immasideg iti padi ket nagmano.
“Ania ti napasamak?”
“Umaykon alaen dagiti gargaretko, Father.”
“Apay?”
Agarubosen dagiti luana.
“Ammon ni amang nga aggigianak kadakayo.” Nayugyog dagiti abagana.
Inawid ti padi ti abagana. Pinikpik daytoy ti bukotna. Nagturongda iti kombento. Nagtarusda iti opisina ti padi.
“Kasano ngaruden ti panagbasam?”
“Idiay kanon Baggao, Father,” naglaok ti banarbar a timek ken saibbekna. “No diak kan’ kayat, agsardengak laengen.”
Nagsanaltek ti padi. “Nagsayangen. First honorka pay met.”
Natogtog ti ridaw.
“Sumrekka.”
Nalukib ti bulong ti ridaw. Simmirip ni Nana Fely a sekretaria.
“Adda da mayor, Father.”
“Sige, umayakon, Ate. Kuyogenyo la idan idiay terrace.”
Nairikep ti ridaw.
“Umayka agmerienda.”
“Sige, okeyak laeng, Father.”
“Mabiitak laeng. Pagpapatanganmi ti piesta inton Agosto. Urayennak ditoy ta diak kayat nga urnosem ‘diay kuartom a di naurnos ti amin, wen?”
Nagtung-ed.
Ita laeng a makapagbayag iti opisina ti padi iti makatawen a panagyanna iti simbaan. Napidipid ti diding iti naikuadro a ladawan dagiti sasanto ken sasanta. Kadakkelan ti kuadro ni Apo Santa Maria iti likudan ti tugaw ti padi. Naurnos met ti pannakaipidipid dagiti kalis ken kopita iti estante iti kanigid a naserraan iti sarming. Adda met estante dagiti libro iti kanawan.
Iti rabaw ti lamisaan, nagtutuon iti agsumbangir dagiti folder. Iti tengnga, naiparabaw ti folder a namarkaan iti: Retiro, Mt. Quimmallugong, Sta. Teresita, Cagayan.
Apagapaman a naimayeng. Mt. Quimmallugong? Ania ngata dayta?
Dina nasarkedan ti riknana. Timmakder. Pinidutna ti folder. Linukibna.
Umuna a panid: ladawan ken kabibiag ni Fr. Emil Lorenzo, OFM. Maikadua: Fr. Jun Yurong, OFM. Maikatlo: Fr. John Nuñez, OFM. Maikapat: Fr. Martin Ganisi, OFM. Maikalima: Fr. Mando Salvador.
Ni Manong Mando, padi? Papadi dagiti kakabagian ni Lakay Francisco Savella?
Agtigtigerger, binaliwanna manen a linukib ti folder. Nagbasol dagiti papadi iti Order dagiti Franciscano ket maibellengda iti maysa a tawen iti Bantay Quimmallugong! Kayatna a sawen, kukua dagiti papadi ti kagudua ti daga idiay Nagbedngan!
Pannakirelasion iti babai ti immuna a dua, idinto nga iti lalaki dagiti simmaruno a dua. Ni Manong Mando, di panangsurot iti kayat ti superiorna.
Nalawagen ti amin kenkuana.
“PAGPATINGGAANNA daytoy?” kinuna ni Manong Mando idinto nga inyaplitna ti tunggaltaw wenno banniit wenno wisawis iti ban-aw. Agpadada a nakatugaw iti panakkelen a bato iti sagpat ti ban-aw.
Inappanan met ni Eman ti wisawisna iti alinta. Sa inyaplitna.
“Idiay baybay, Manong.”
“Kayatko a sawen, ania a barangay?”
“Kuna ni amang, idiay Simbaluca.”
“Ania dagiti barangay a lasatenna?”
“Bumaba iti Dungeg, makitipon iti sabsabali pay nga ayus sa kumamang iti Masi, mapan iti Sentro nga agayus iti Simpatuyo, sa Simbalucanton.”
“Ngem daytoy ayanta ti kasurongan?”
“Wen.”
“Naggasatta.”
Tinaliaw ni Eman ni Manong Mando.
“Agasem ta data ti umuna a makarikna iti lamiisna daytoy?”
Impauyasna ti kanawan a dapanna nga inpawpaw iti ban-aw.
“Dimo ipagarup a daytoy nakaan-annayas a danum, makagteng iti baybay nga ayan dagiti nagrurungsot a dalluyon.”
Dina inimdengan ti sinao ti kaabayna ta adda gimmutta. Ginutadna. Sangadakulapan nga ar-aro. Impisokna iti alat iti nagbaetanda, sa inappananna manen ti wisawisna.
“Talaga kadi a kayatmo ti agpadi, ha, Eman?”
Nagtung-ed. Imbawesna manen ti pagkalapna.
“Koma. Ngem narigaten, Manong. Aglakayakon iti daytoy a bantay. Tumangkenak metten a kas kadagita a kaykayo. Adayo idiay ili, awan telebision, awan selpon, awan ti awan.”
“Dimo met koma ammo nga adda dagita kakasta no nagtalinaedka ditoy. Ti ketdi parikutmo, ti relasionyo ken amangmo, ti relasionyo a sangapamilia. Ta adda met amin a kasapulam ditoy.”
Dakkel a kamali, nakunana iti nakemna.
“Addan sa dimmawi, Manong?” Dandani maalumiim a mangibalikas iti manong.
Tilapia ti naala ni Manong Mando. Inappananna manen ti wisawisna, sa imbawesna.
“Ammom, ti simbaan, kasla iti daytoy a tunggaltaw. Dagiti tao ti ikan. Ti met appan, isu ti ibagbagada a langit.”
Nagkuretret ti muging ni Eman.
“Maawatamto daytoy. Ta makitak, uray ania ti mapaspasamak, kayatmo a matungpal ti ambisionmo. Ti la diak ammo, no gapu ta kayatmo ti agkalap iti tattao, wenno kayatmo a panawan daytoy a paraiso.”
“Agpada, Manong.”
“Nangnangruna koma ti panagserbim iti tao. Ta nalaka laeng a madlawto dagiti superiormo no usarem laeng ti simbaan tapno makapanaw iti situasion a patiem a nakailumlomam.”
“Ngem siguradoak a saanakto nga aglabsing iti ania man a paglintegan.” Nagrupanget. “Saan a kas kadakayo.”
“Eman?”
“Ammokon, Father. Nakitak iti opisina ni Fr. Pol. Papadikayo nga agyan iti balay ni Lakay Francisco. Ket maysa nga hermitage dayta a balay. Para kadakayo a nagbasol iti simbaan.”
NARIING iti ariwawa iti arubayanda. Timman-aw. Adda agpopolis. Da tatangna ken dagiti trabahadorna. Nalayang a disso ti nagsaadan ti balayda ngem nasipnget ti aglawlaw. Naidumduma ti bara ti sang-aw ti daga. Dina marikna ti salemsem nga ipug-aw dagiti kaykayo.
Pinanawanna ti tawa. Minatmatanna ti kalendario iti diding: Mayo 25. Sumagmamano nga aldaw laengen, panagseserreken. Kasla nawekwekan iti sima ti barukongna.
Ngem inkeddengnan ti saan nga agbasa. Inkeddengnan ti agtulnog iti pagayatan ni tatangna. Kayatna nga adalen no kasano nga amin dagitoy a tattao iti daytoy a disso, agtamtamed iti amana.
Immulog. Pinilitna ti immisem idi timmaliaw dagiti agpopolis. Darisayen ken billiten ti aglaban. Nagsiapel dagitoy. Naiwarsi ti billiten. Inaributantan ti darisayen ti billiten. Nagalibungabong ti tapok iti arubayan. Kasla agkuerong ti billiten a dina ammot’ turongenna. Nagririaw dagiti agpopolis.
“Diguamon, Miliong!”
Tinukmaan ni Tata Miliong ti billiten. Sumilapen ti tokatok ni Tata Miliong, ken aglabudoyen dagiti piskelna. Nalagip ni Eman ni Nana Bising a baket ni Tata Miliong.
“Salbagen! Mangibabain!”
“Ala, hustonan,” nabukel ti timek ni amangna.
Nagpakada dagiti agpopolis.
Inggay-at ni Eman ti sumang-at iti ayan ni Manong Mando ngem pinagunian ni tatangna.
“Inka alaen ‘tay impadaingko ken ni nanam a Bising.”
“Wen,” kinunana. Ket sinarunona dagiti sumagmamano nga agpopolis a simmalog iti desdes.
Naariwawada a buyogan ti ariwawa dagiti nadumaduma a nabiag iti bakir. Kasla makurkurikoran ti lapayag ni Eman.
Ni laengen Tata Miliong ti sarsarunuen ni Eman. Inalistuanna ti nagna.
Addadan iti arubayan idi madlaw ti lakay ni Eman. Agkurkurkor met ni Nana Bising kadagiti manok iti arubayanda.
“O, Eman?” kinuna ti lakay a bulonna a nangipuruak iti billiten iti ummong dagiti manok. Dagus a siniplagan ti billiten ti bumarito a darisayen.
“Alaek kano ‘tay impadaing ni tatang, Tata,” kinunana ngem siniputanna ti panangkamat ti billiten iti bumarito a darisayen.
“’Tay kan’ daingmo, sika,” kinuna ti lakay, bulonnan ti nagtarus iti balayda a nagdiding iti tinidtid a bulo ken nagatep iti pan-aw.
“Mabiit laeng,” nagdardaras ni Nana Bising a napan iti likud ti balay.
Nagsublin ti billiten iti ayan dagiti dadduma pay a manok a mangtoktoktok iti bukel ti mais nga ingkurkor ni Nana Bising.
Idinto a ti bumarito a darisayen, limmagto iti sanga ti pakak. Nagpayakpak. Sa nagtaraok iti nakasingsinggit.
NARIING iti anabaab iti baba. Naturoganna gayam ti basbasaenna a The Way of St. Francis. Inggunamgunam itay ni Manong Mando a ditoy laengen kuarto daytoy ti pangbasaanna tapno awan ti sabali a makakita iti kaadda iti ikutna ti kasta a libro. Sinaguyepyep iti lamiis ti datar.
Nalawag ti sibubukel a kuarto nupay agkurkuridemdemen ti lampara. Inin-inayadna ti bimmangon ket indawdawna ti pagsilawan. Naipasirna iti bassit a relo iti bassit a lamesita ni Manong Mando: alas tres iti malem.
No rummuar iti daytoy a kuarto, labsanna pay ti kadaklan nga ayan ti agdan a bumaba iti salas a mabalin nga ayan dagiti agpapatang.
Nagin-innayad manen a nagidda. Indekketna ti lapayagna iti datar. Pinatademna ti panagdengngegna.
“Ditoy gayam ti pakasarakak iti kalaingan a kaklasek ken ti nangbulodak iti libro a A Theology of Liberation.”
Katimtimek ni Kobra!
Nagrupanget.
“Sika gayam ti ibagbagada a Kobra, Ruel,” nababa ngem nabukel ti timek ni Manong Mando.
Ad-addan ti rupanget ni Eman. Agam-ammo da Kobra ken Manong Mando?
“Don’t say bad words,” kinuna ni Kobra.
“Nasurok pay laeng a dua a bulanko ditoy.” Ni Manong Mando. “Komusta ti dangadang?”
“Kasla bunar a nakiwarkami, ‘Dre. Ta dagiti adda iti ulo ti linia, linamut idan ti sistema. Praise the lord, democracy! Hail to our government!”
Matiktikaw ni Eman iti mangmangngegna. Dina maawatan.
“Ngem di kadi dayta ti nasamsamay a wagas? Nangruna itan ta dagiti metten negosiante ti kangrunaan a kabusor. Saanen a gobierno ti mangpatpataray iti umili, Ruel.”
“Saan, Manny. Bagina ikalakagna ti ar-aramidenda.”
Pudno a ni Kobra ti kasarsarita ni Manong Eman. Ket kinaeskuelaanna pay. Padi met a nagrebelde? Mannibrong!
Adu pay ti nagsarsaritaan dagiti dua. Agingga a sinaguyepyep manen ni Eman. Idi makariing, siniraratna ti bassit a relo iti lamesita. Alas nueben.
Indennetna ti lapayag iti datar.
“Ibagamto laengen ken ni amangmo a maturogen ditoy. Isaganakon daytoy pangrabiina.”
Adda pay laeng kasasao ni Manong Mando?
“Maasianak iti adingko, Manong. Isu nga ikuyogmo koman iti panagsublim. Maasianak iti anakko, kadakami.” Naem-eman ti saibbek.
Ni manangna nga Olive!
“Ti ammo dagiti tattao, dida rumbeng a kutien ni amang, ta agsumbangir ti salaknibna—ti mayor ken ni Kobra. Ngem kinapudnona, agsumbangir ti kabusorna.
Kellaat a limmamiis ti datar iti panagrikna ni Eman.
“Nabayagen nga ammo ni amang ti panagyan ni Eman iti kombento. Ti dina kayat, ti adda makaammo nga ammona. Ta awan didiosen ni amang. Panagkunak, imbaga ni Nana Bising nga agyan iti kombento ni ading. Ket kayat ni amang a paneknekan kadagiti tattao nga isu ti dios ditoy Nagbedngan. Maisakripisio ti maisakripisio.
“Adu dagiti mayat a sumang-at ditoy a mangdutdot ken ni amang. Ngem gapu kada Kobra, agamakda. Makitanak? Makitam ti kasasaadko? Kayatko ti umadayo a kaduak ti anakko. Innak iti di matuntonan ni Kobra. Innak iti di matuntonan ni amang. Diak kayat a dumakkel iti anakko iti daytoy a kabakiran. Ti dumakkel iti sidong dagiti atap a nabiag.”
“Olive…”
“Isu a tagisayaatenda ti ar-aramiden ni Eman idiay baba. Dagiti kabusor ni tatang, maragsakanda nga adda tao a manggulgulib iti amami. Dagiti naiimbag, maragsakanda a daytoy Akkos a kriminal, adda anakna a sumsumrek iti simbaan.
“Olive, kastoy…”
Kellaat nga adda nanalbaag.
“Saanka a makaadayo, Olive!” Ni Kobra! “Insaldanakan ti tatangmo kaniak! Umayka!”
Imkis ni Olive.
Adda manen nanalbaag. Dandani nakigiddan ti kanalbuong ti paltog iti nakaltuog a naparnuay iti itatakder ni Eman.
“Tatang! Tatang!” inyikkis ni Olive.
Nagtaray ni Eman. Kasla awan salas a dinaliasatna. Iti apagkimat, nakaulogen. Naitangkarang iti imatangna ti tatangna a mangar-arakup ken ni manangna nga Olive idinto a kurkurosan ni Manong Mando ni Kobra.
Inawid ni Tata Akkos ni Eman apaman a nakitana.
“Awan makasagid kadakayo nga annakko agingga nga addaak ditoy. Siak ti dios ditoy! Siak ti...”
Kasla kimmurikor iti lapayag ni Eman ti sayengseng ti maysa a bala a nagbalin nga umel iti nagtutumpongan dagiti uloda nga agaama. Nadlaw lattan ni Eman ti idadagsen ti bagi ni tatangna!
Imkis ni Olive idinto a kasla naparkagan ti karabukobna. Awan ti naaramidna no di ti panangsakruyna a nangipaidda ken ni tatangna.
Sa laengen maalana ti riknana idi naulimeken ti aglawlaw ken ti laengen anug-og ni manangna a mangar-arakup ken ni tatangda ti mangmangngegna.
Kinitana ni Manong Mando. Nakapatay ti dakulap daytoy iti muging ti amana. Nagsaltek dagiti matana iti agtiwtiwatiw a krusipiho nga iggem ti padi. Sa immallatiw iti naibbatan ti amana nga armalait.—O
Sarita ni ARIEL S. TABAG. Naipablaak iti Bannawag Abril 27, 2009. Maikadua a Gunggona, Palanca Awards 2009.
Narikna ni Eman ti panangsarapa ni Manong Mando a kaduana a simmangpet iti bukot ken iti abagana. Nakidser ngem nalamuyot dagiti ima a nakaisadaganna.
“Dika makibibiang, sika, ganggannaet!” Nagallangogan ti timek ni Tata Akkos a tatangna. “Am-ammoka! Am-ammokayo amin a maipalpalladaw ditoy!”
Naggaraigi ti kabalio ni tatangna a nakagalut iti puon ti dungon iti arubayan ti balayda. Tumanaul met ti nangisit nga asoda iti likudanda idinto a nakaturong dagiti mata dagiti katalonanda kadakuada.
Saan a nagkir-in ni Manong Mando.
“Ti lokottoyen! Dimo kuna a nabileg ti diosmo! Ditoy, siak ti dios!”
Saan latta a nagkir-in ni Manong Mando.
Sinango ni Tata Akkos ni Eman. “Tandaanam daytoy: pagsayaatam ti ar-aramidek!”
Nagtaray ni Eman a simrek iti dos grado a balayda. Nagtarus iti kosina. Nadanonna nga agin-innarakup nga agsinsinnangit da inang ken manangna.
“Eman, Adingko, binallaaganka idin!”
“Kinkinuam ngaminen, Barok!” inyanug-og ti inana.
“Immub-ubingan a salawasaw!” Gumgumruod ti timek ni tatangna a simmurot iti kosina.
Apagtaliawna, naipasabat iti pispisna ti sibabalay a talunasan ni tatangna.
BINENNAT ni Eman ti palsiitna nga impaturongna iti tantannawaganna a kinelleng. Kasla alipato ti napuoran a garami ti panaglulumba dagiti billit-tuleng a timmayab iti pannakabugtakda. Timmipon dagitoy iti pangen iti sabali pay a kinelleng ket bimmurik itan ti inaplaganda. Binalaanna manen ti palsiitna. Immawer ti bato iti ngatuen ti pangen. Dimmanon iti ‘yanna ti panerper a naparnuay iti agarup panaggigiddan dagiti billit a timmayab. Sinunson dagitoy ti Bantay Balugao iti abagatan ket sadiay a nagpukawda.
Nagsubli ti imatangna iti naggapuan dagiti tumatayab. Agkiamkiam ti init iti rabaw dagiti bimmalitok a kapagayan. Kasla maur-uram dagiti takiag, luppo, rupa ken pispisna. Sagpaminsan laeng nga umaplaw ti pul-oy ket masadsadut dagiti bambanti a mangkumpas iti lanitak ken kalangiking dagiti lata a naibitin iti nagbabaetan dagitoy.
Nagtugaw. Impaypayna dagiti imana idinto ta impalawlawna ti panagkitana. Nakalamlamiis iti mata dagiti mababaludbod a mula. Uray napudot, nalapsat dagiti muyong ta saan a maaw-awanan iti danum nga aggapu iti tuktok ti bantay. Isuna laeng ta nakurang ti angin ket kuloben dagiti bantay iti aglikmut ti pudot.
Paraiso nga impierno, naitanamitimna. Sangapulo ket uppat ti tawennan. Umanayen para kenkuana dayta a panagyanna ditoy. Kayatnan ti rumuk-at iti pannakaipupokna iti daytoy a kabambantayan. Saan met a naliday daytoy a lugar. Ta kinapudnona, daydaywen pay dagiti taga-baba.
Makalawas pay, rugiandan ti agani. Agsangpeten dagiti taga-Sitio Quigao ken Sitio Buyao a paset ti Barangay Dungeg a kasulinekan a bario ti Sta. Teresita iti amianan daytoy ‘yanda a Bantay Quimmallugong; kasta met dagiti taga-Sitio Putputong a paset ti kasulinekan a barangay ti ili a Baggao nga adda iti abagatan a sakaanan dayta Bantay Balugao iti sangona.
Makalawas dayta a panagani. Mangipatakder dagiti tattao iti sapawda iti tengnga dagiti kinelleng. Agkakanta dagiti babbaro ken babbalasang iti rabii.
Agrambak manen daytoy a disso a binuniagan ni tatangna iti Nagbedngan!
Ngem basta kayatnan ti pumanaw ditoy. Uray maipupok iti sabali a pakaipupokan.
Ket nalagipna manen ti arapaapna nga agpadi.
Ngem saan a kayat ni tatangna.
Naapirasna ti sangina a nagdissuan ti gemgem ni amana idi kasangaaldaw. Nasakit pay laeng. Uray ti pispisna a dinapig ni tatangna, nasakit pay laeng. Ngem nasaksakit kenkuana ti panangipawil ti amana a sumrek iti simbaan. Apay a kasta la unayen ti gura ni tatangna iti simbaan?
Timmakder ta nasiputanna ti panagampayag manen ti maysa a pangen ti billit-tuleng iti pinagayan. Pinakayabanna iti palsiitna a kinagiddan ti panagiriagna. Nagsikko dagiti billit ket kasla naitaep nga irik ti panaglukotda.
No saan a magapas dagitoy, amangan no awan ti mabati. Nalabit dayta ti kinamakam ni Manong Mando ditoy, ti mangkita iti maani iti daga ni Lakay Francisco Savella. Kuna ni tatangna a kukua ti lakay ti akindaya a kagudua daytoy nalawa a pagtatalonan. Sanikua met ti Pamilia Palor, a pamilia ti agdama a mayor ti Sta. Teresita, ti kagudua. Ni tatangna ti katalek.
Adu ti umay makigapas. Ngem inton agawidda, sumagmamano laengen ti nagawit iti bulibolda ta gatangen ni amangna ti kaaduan. Kasta pay dagiti maapit iti daga ni Lakay Francisco. Pasagaden da amangna ken dagiti trabahadorna agingga iti sakaanan ti Bantay Quimmallugong a pagur-urayan ti dadakkel a bagon ti Pamilia Palor.
Kalpasan ti panagani, dumteng dagiti masansan a bisitada— dagiti armado nga aw-awagan ni amangna iti Kakadua. Agpatpatnag a makipatpatang ni amangna kadagiti armado iti arubayan. Agiinumda. Dagiti dadduma, agyanda iti pupuon dagiti kaykayo iti di unay adayo iti balayda. Idinto a ti dadaulo dagiti armado, ni Kobra, ni manangna nga Olive ti kasarsaritana. Duduada iti abong iti likud ti balayda. Agpatnagda sadiay.
Isuda ken nanangna ti mangatag iti agdua a tawen nga anak ni manangna. Dandani agpatpatnag nga agsangsangit ti kaanakanna. Ngem malapunos iti katkatawa dagiti kain-inuman ni amangna ken dagiti agsasallupang nga uni dagiti ayup iti Bantay Quimmallugong.
Inton agpanaw dagiti Kakadua, mangyawat ni amangna iti nareppet a banag a nabungon iti tela. Ket kuna dagiti Kakadua: “Ikomustanakaminto laengen ken ni Apo Mayor.”
Dandanin bumtak ti barukongna a mangpampanunot kadagita a mapaspasamak iti biagda. Natured ni tatangna. Napigsa pay ta uppat a pulo ket dua kano laeng ti tawenna ken nabaked sa natayag pay. Ngem dina man la kabaelan a dupiren ni Kobra. Ipabpabus-oy pay daytoy ni manang nga Olive. Pudno, saan kano nga anak ni tatangna ni manangna. Ngem uppat kano laeng ti tawen ni manangna idi agpaingda ditoy. Arigna anakna metten.
Namnaminsan pay a napuotanna a nagsungbat da tatangna ken Kobra. Dina nasimpuon ti gapuna. Ngem naminsan laeng a bugkaw ni Kobra, nagsardengen ni tatangna: “Sika ti dios ditoy, Akkos. Ngem siak ti apom! Awan sabali a pagpaingam, uray pay idiay baba! Iti kaadu ti ginudgudasmo a politiko, dinaka maisalakan ti apom a mayor!”
Timmakder ket tinurongna ti tali a namagkakamang kadagiti bambanti. Nagngarietanna a ginuyod, ginunggonna iti um-umana. Nagkallakallatik iti kabakiran ti uni dagiti nagtitinnim-og a lata. Nagayaw dagiti bambanti. Nagtatayab dagiti billit-tuleng ket kunam la no mensaheroda iti ariangga a nangipakdaar met iti panagaariwawa dagiti nadumaduma nga ayup ken tumatayab iti dayta a paset ti kabakiran. Nagngarietanna manen a ginuyodguyod ti tali agingga nga awanen ti sabali a mangngegna no di ariangga.
Umanangsab a nagsubli a nagtugaw iti nagrungarong a ramut ti kallupit. Nasiputanna ti panagkalangtay ti alibut iti puon ti kawkawwati, lima kadeppa iti kanawan a sangona. Sipapartak a nangbala iti palsiitna. Sinirigna ti alibut. Nanalteek ti bato iti ulo ti ayup; naudatal iti daga. Binalaanna manen ti palsiitna. Binennatna iti um-umana. Saannan a sinirig ti alibut ket ti puon ti kayo ti nanaltaak. Nagballatek ti bato iti ‘yanna. Sipapartak a nagling-i ta bimmanesbes ti bato iti abay ti kanigid a pispisna. Panagriknana ket napuntaan, isu a bigla a simmaniit ti pispisna. Naaprosanna.
Nasaysayaat pay koma no ti bangad wenno tadem ti ipakat ti amana. Tapno mapanawannan daytoy nakisal-it a disso.
Idi sangakalman, idi malpas ti misa iti simbaan ti Sta. Teresita, adda surat nga inted ni Nana Bising kenkuana. Mabilbilang ti balikas a linaonna: …agaoidca ta ag-sao ta ti nalapat. amangmo nga Accos
Naggiteb ti sangina. Timmakder. Immasideg iti nakatnagan ti alibut— agil-ilus pay laeng daytoy. Inasutna ti talunasan nga imbarikesna. Simmintaw iti kasla tangan-saka a sanga ti kawkawati. Tiniradanna. Imbalayna ti talunasanna. Ket agbagkabagkaten ti angesna nangbagbagkong iti alibut.
Nakadlaw iti karasakas iti likudanna ket dagus nga inlayatna ti iggemna a kawkawati.
“Ops!”
Ni Manong Mando! Umis-isem daytoy a nagsarapa. “Hindi sila tumatanggap ng kriminal sa seminaryo.”
Nagsaritada iti kalman. Nadanonna iti terminal ti traysikel idiay Sentro. Kuna daytoy a taga-Aurora ken nupay Ilokano ti amana, Tagalog ti inana ken dagiti kaarrubada. Idi naammuanna nga agturong iti balay ni Lakay Francisco Savella nga adda iti asideg ti puon ti ban-aw, imbaganan a kaarrubada. Ad-adayo laeng iti lima gasut a metro ti balay ni Lakay Francisco iti balayda. Asidegen ti riknana ken ni Manong Mando kalpasan ti tallo nga oras a pannagnada.
Iti puotna, maikaliman ni Manong Mando a napan nagnaed iti balay ni Lakay Francsico. Ni Tata Martin a laklakay ngem ni tatangna, nagawid laeng itay lawasna—idi Sabado sakbay ti Domingo Ramos. Naggiddanda a bimmaba. Agsukatsukatda. Ngem awan met ti sabali nga obrada no di agparaep ken agpagapas.
Kakabagian kano ni Lakay Francisco dagiti agin-indeg iti balay. Ti dina maawatan, saanda nga agkakalanga ken agkakaapeliedo. Ni Manong Mando ti kaubingan ken kataeran. Kaing-ingas ni Piolo Pascual. Daydi laeng panagkaduada idi kalman, nadlawnan ti kinatalek ti panaggunggunay ken panagsasao daytoy.
“Di met kayatmo ti agpadi? Laglagipem koma a kapadatay’ met a parsua dagiti ayup. Adda met biagda, adda riknada.”
“Agawatda kadi met iti di naggraduar iti haiskul, Manong?” Angkel kunana idi kalman ta tallopulo ket dua kanon ti tawenna, ngem impapilit daytoy a manong ti pangawagna.
“Siak ti makaammo.” Kinuso ni Manong Mando ti panguloten a buokna. “Basta napasnekka.”
Di laeng ammo ni Manong Mando nga isu ti nagawidanna ken ti nangkabilan ni tatangna kenkuana idi kalman.
“Diyo am-ammo ni amang...”
Nabayag a minatmatan ni Manong Mando.
“Ania ti napasamak idi kalman?”
Imbaw-ing ni Eman ti rupana kadagiti kinelleng.
“Pudno daydi nakunak nga agparparikna kaniak, Manong. Ammon ni amang a maysaak a sakristan. A saan a pudno a ti kapidua ni inang ti mangpapaadal kaniak no di ket ni Father Pol.”
“Kasano a naammuanna no kunam met a kinatulagyo ti kapidua ni inangmo? Ken kunam met a di mapmapan iti sentro ta tiliwen dagiti polis.”
Saan a simmungbat ni Eman. Nagtalangkiaw.
“Bumabatay’ sa idiay,” intudona dagiti kinelleng. “Sangatek dagiti silok.” Idi mapasublina ti puotna idi kalman, nagtartaray ditoy taltalon. Nagipakat iti silona a nylon iti nagbabaetan dagiti puon ti pagay.
Simmalog. Simmaruno ni Manong Mando.
NAGTUGAW iti tambak a nangsango iti agtabonen nga init. Nagtapaya— intukolna dagiti sikona kadagiti luppona. Miniminganna ti nalabaga a law-ang.
Binuybuyana ti panagarab dagiti nuang a pastorna: ti pagassawaan, agarup katawenanna, dagiti tallo nga annak dagitoy a kabayan, bumaro ken urbon. Adda pay sabali a nayanak dagitoy ngem inlaklakoda, adda pay dua nga insukat ni amangna idi kanikadua a tawen iti kabalio iti maysa a taga-baba.
Nasiputanna ti panagdisso ti lima a kannaway iti bukot dagiti nuang. Dagiti dadduma a tumatayab, nagkarkaraykayda kadagiti munturod ti garami. Pasaray agwang-it dagiti nuang, wenno yaplitda dagiti ipusda kadagiti tumatayab a pasaray met mangtuktok iti likud dagitoy.
Inuksotna ti inkuentasna a palsiit. Kagurana ti karne ti kannaway ngem napianto nga ipalamlamna iti nangisit nga aso ni tatangna. Sinirigna ti nagbatay iti bukot ti bumaro.
Nakigtot idi simmaniit dagiti sakana. Kinuton gayam. Ngem naibbatannan ti palsiit. Natiruan ti kibongkibong ti nuang ket nagkulagtit. Nagturong iti ayan ti kalantangan.
Idi laeng a maamirisna a makapagsinnakaw gayam iti wayway dagiti nuang. Sinangdo daytoy ti kutit ti kalantangan. Nagpaskad metten ti kalantangan. Iti apagdarikmat, rumanipaken dagiti agtinnupa a sara.
Timmakder ngem saan a nagkir-in. Dina mailadawan ti marikriknana. Makakitan iti maiwarasiwis a dara. Nabtakanen iti kiday ti bumaro. Nalabagan ti aglawlawna.
Agpada a nakagarut dagiti nuang. Imbuatit ti panagpaamianan ti bumaro a sinurot ti kalantangan.
“Ho! Ho! Ho!” impukkawna ngem saanen a dinengngeg dagiti nuang.
Manguddakudday a kimmamat. Dagiti sumagmamano a tedted ti dara ti nagilasinanna. Sinurotna ti desdes nga umuli iti uma ni amangna. Sakbay a makadap-aw iti uma, nagpakanawan iti kasabaan. Ngem awan dita dagiti nuang. Nasari ketdi ti alad a kumamang iti uma ti maysa a katalonan ni amangna.
Makaammoda’t biagda, inradies ti nakemna.
Awan met ketdin ti ania a mula kadagiti uma ta sakbay pay ti panagaani, managsaggaysan ti bunga dagiti tarong a kaaduan a mula kadagiti uma. Narsaaken dagiti paria ken sili.
Tinangadtangadna dagiti damilig, amorosa ken tumok. Nakakita iti bumalitok a bunga ti morosa iti asideg iti likud ti kalapaw ni amangna. Inasutna ti talunasanna. Inasitganna ti puon ti saba. Ngem napasardeng idi makadlaw iti karasakas iti kalapaw. Imbalayna met laeng ti talunasanna. Amangan no ungtan ni amangna no tebbaenna. Ibagana ketdi ti pannakagarut dagiti nuangda.
Pagammuan, nakangngeg iti garikgik. Pinatademna ti panagdengngegna idinto ta in-inayad nga immasideg iti kalapaw.
“Daytay tallo kaban nga utangyo, aramidem laengen a dua,” timek ni amangna.
Naganeng-eng ti babai.
“Ala, maysa la ngaruden. Itedyonto no adda.”
“Kasta man, Dalling. Ala ta innakon ket dagitay linabaak.”
Ni Nana Bising!
Isu met laeng nga ammo ni tatangna ti panagsaksakristanna.
NAGMATTIDER ni Eman iti sango ti simbaan sa tinangadna ti krus a manggawgaw-at iti nakaas-asul a law-ang. Apalanna dagiti agam-ampayag a nangisit a tumatayab. Agpangato-agpababa dagitoy a kasla rukrukodenda ti nagbaetan ti daga ken langit.
“Addaka met?” Ni Fr. Pol.
“Wen, Father,” kinunana. Immasideg iti padi ket nagmano.
“Ania ti napasamak?”
“Umaykon alaen dagiti gargaretko, Father.”
“Apay?”
Agarubosen dagiti luana.
“Ammon ni amang nga aggigianak kadakayo.” Nayugyog dagiti abagana.
Inawid ti padi ti abagana. Pinikpik daytoy ti bukotna. Nagturongda iti kombento. Nagtarusda iti opisina ti padi.
“Kasano ngaruden ti panagbasam?”
“Idiay kanon Baggao, Father,” naglaok ti banarbar a timek ken saibbekna. “No diak kan’ kayat, agsardengak laengen.”
Nagsanaltek ti padi. “Nagsayangen. First honorka pay met.”
Natogtog ti ridaw.
“Sumrekka.”
Nalukib ti bulong ti ridaw. Simmirip ni Nana Fely a sekretaria.
“Adda da mayor, Father.”
“Sige, umayakon, Ate. Kuyogenyo la idan idiay terrace.”
Nairikep ti ridaw.
“Umayka agmerienda.”
“Sige, okeyak laeng, Father.”
“Mabiitak laeng. Pagpapatanganmi ti piesta inton Agosto. Urayennak ditoy ta diak kayat nga urnosem ‘diay kuartom a di naurnos ti amin, wen?”
Nagtung-ed.
Ita laeng a makapagbayag iti opisina ti padi iti makatawen a panagyanna iti simbaan. Napidipid ti diding iti naikuadro a ladawan dagiti sasanto ken sasanta. Kadakkelan ti kuadro ni Apo Santa Maria iti likudan ti tugaw ti padi. Naurnos met ti pannakaipidipid dagiti kalis ken kopita iti estante iti kanigid a naserraan iti sarming. Adda met estante dagiti libro iti kanawan.
Iti rabaw ti lamisaan, nagtutuon iti agsumbangir dagiti folder. Iti tengnga, naiparabaw ti folder a namarkaan iti: Retiro, Mt. Quimmallugong, Sta. Teresita, Cagayan.
Apagapaman a naimayeng. Mt. Quimmallugong? Ania ngata dayta?
Dina nasarkedan ti riknana. Timmakder. Pinidutna ti folder. Linukibna.
Umuna a panid: ladawan ken kabibiag ni Fr. Emil Lorenzo, OFM. Maikadua: Fr. Jun Yurong, OFM. Maikatlo: Fr. John Nuñez, OFM. Maikapat: Fr. Martin Ganisi, OFM. Maikalima: Fr. Mando Salvador.
Ni Manong Mando, padi? Papadi dagiti kakabagian ni Lakay Francisco Savella?
Agtigtigerger, binaliwanna manen a linukib ti folder. Nagbasol dagiti papadi iti Order dagiti Franciscano ket maibellengda iti maysa a tawen iti Bantay Quimmallugong! Kayatna a sawen, kukua dagiti papadi ti kagudua ti daga idiay Nagbedngan!
Pannakirelasion iti babai ti immuna a dua, idinto nga iti lalaki dagiti simmaruno a dua. Ni Manong Mando, di panangsurot iti kayat ti superiorna.
Nalawagen ti amin kenkuana.
“PAGPATINGGAANNA daytoy?” kinuna ni Manong Mando idinto nga inyaplitna ti tunggaltaw wenno banniit wenno wisawis iti ban-aw. Agpadada a nakatugaw iti panakkelen a bato iti sagpat ti ban-aw.
Inappanan met ni Eman ti wisawisna iti alinta. Sa inyaplitna.
“Idiay baybay, Manong.”
“Kayatko a sawen, ania a barangay?”
“Kuna ni amang, idiay Simbaluca.”
“Ania dagiti barangay a lasatenna?”
“Bumaba iti Dungeg, makitipon iti sabsabali pay nga ayus sa kumamang iti Masi, mapan iti Sentro nga agayus iti Simpatuyo, sa Simbalucanton.”
“Ngem daytoy ayanta ti kasurongan?”
“Wen.”
“Naggasatta.”
Tinaliaw ni Eman ni Manong Mando.
“Agasem ta data ti umuna a makarikna iti lamiisna daytoy?”
Impauyasna ti kanawan a dapanna nga inpawpaw iti ban-aw.
“Dimo ipagarup a daytoy nakaan-annayas a danum, makagteng iti baybay nga ayan dagiti nagrurungsot a dalluyon.”
Dina inimdengan ti sinao ti kaabayna ta adda gimmutta. Ginutadna. Sangadakulapan nga ar-aro. Impisokna iti alat iti nagbaetanda, sa inappananna manen ti wisawisna.
“Talaga kadi a kayatmo ti agpadi, ha, Eman?”
Nagtung-ed. Imbawesna manen ti pagkalapna.
“Koma. Ngem narigaten, Manong. Aglakayakon iti daytoy a bantay. Tumangkenak metten a kas kadagita a kaykayo. Adayo idiay ili, awan telebision, awan selpon, awan ti awan.”
“Dimo met koma ammo nga adda dagita kakasta no nagtalinaedka ditoy. Ti ketdi parikutmo, ti relasionyo ken amangmo, ti relasionyo a sangapamilia. Ta adda met amin a kasapulam ditoy.”
Dakkel a kamali, nakunana iti nakemna.
“Addan sa dimmawi, Manong?” Dandani maalumiim a mangibalikas iti manong.
Tilapia ti naala ni Manong Mando. Inappananna manen ti wisawisna, sa imbawesna.
“Ammom, ti simbaan, kasla iti daytoy a tunggaltaw. Dagiti tao ti ikan. Ti met appan, isu ti ibagbagada a langit.”
Nagkuretret ti muging ni Eman.
“Maawatamto daytoy. Ta makitak, uray ania ti mapaspasamak, kayatmo a matungpal ti ambisionmo. Ti la diak ammo, no gapu ta kayatmo ti agkalap iti tattao, wenno kayatmo a panawan daytoy a paraiso.”
“Agpada, Manong.”
“Nangnangruna koma ti panagserbim iti tao. Ta nalaka laeng a madlawto dagiti superiormo no usarem laeng ti simbaan tapno makapanaw iti situasion a patiem a nakailumlomam.”
“Ngem siguradoak a saanakto nga aglabsing iti ania man a paglintegan.” Nagrupanget. “Saan a kas kadakayo.”
“Eman?”
“Ammokon, Father. Nakitak iti opisina ni Fr. Pol. Papadikayo nga agyan iti balay ni Lakay Francisco. Ket maysa nga hermitage dayta a balay. Para kadakayo a nagbasol iti simbaan.”
NARIING iti ariwawa iti arubayanda. Timman-aw. Adda agpopolis. Da tatangna ken dagiti trabahadorna. Nalayang a disso ti nagsaadan ti balayda ngem nasipnget ti aglawlaw. Naidumduma ti bara ti sang-aw ti daga. Dina marikna ti salemsem nga ipug-aw dagiti kaykayo.
Pinanawanna ti tawa. Minatmatanna ti kalendario iti diding: Mayo 25. Sumagmamano nga aldaw laengen, panagseserreken. Kasla nawekwekan iti sima ti barukongna.
Ngem inkeddengnan ti saan nga agbasa. Inkeddengnan ti agtulnog iti pagayatan ni tatangna. Kayatna nga adalen no kasano nga amin dagitoy a tattao iti daytoy a disso, agtamtamed iti amana.
Immulog. Pinilitna ti immisem idi timmaliaw dagiti agpopolis. Darisayen ken billiten ti aglaban. Nagsiapel dagitoy. Naiwarsi ti billiten. Inaributantan ti darisayen ti billiten. Nagalibungabong ti tapok iti arubayan. Kasla agkuerong ti billiten a dina ammot’ turongenna. Nagririaw dagiti agpopolis.
“Diguamon, Miliong!”
Tinukmaan ni Tata Miliong ti billiten. Sumilapen ti tokatok ni Tata Miliong, ken aglabudoyen dagiti piskelna. Nalagip ni Eman ni Nana Bising a baket ni Tata Miliong.
“Salbagen! Mangibabain!”
“Ala, hustonan,” nabukel ti timek ni amangna.
Nagpakada dagiti agpopolis.
Inggay-at ni Eman ti sumang-at iti ayan ni Manong Mando ngem pinagunian ni tatangna.
“Inka alaen ‘tay impadaingko ken ni nanam a Bising.”
“Wen,” kinunana. Ket sinarunona dagiti sumagmamano nga agpopolis a simmalog iti desdes.
Naariwawada a buyogan ti ariwawa dagiti nadumaduma a nabiag iti bakir. Kasla makurkurikoran ti lapayag ni Eman.
Ni laengen Tata Miliong ti sarsarunuen ni Eman. Inalistuanna ti nagna.
Addadan iti arubayan idi madlaw ti lakay ni Eman. Agkurkurkor met ni Nana Bising kadagiti manok iti arubayanda.
“O, Eman?” kinuna ti lakay a bulonna a nangipuruak iti billiten iti ummong dagiti manok. Dagus a siniplagan ti billiten ti bumarito a darisayen.
“Alaek kano ‘tay impadaing ni tatang, Tata,” kinunana ngem siniputanna ti panangkamat ti billiten iti bumarito a darisayen.
“’Tay kan’ daingmo, sika,” kinuna ti lakay, bulonnan ti nagtarus iti balayda a nagdiding iti tinidtid a bulo ken nagatep iti pan-aw.
“Mabiit laeng,” nagdardaras ni Nana Bising a napan iti likud ti balay.
Nagsublin ti billiten iti ayan dagiti dadduma pay a manok a mangtoktoktok iti bukel ti mais nga ingkurkor ni Nana Bising.
Idinto a ti bumarito a darisayen, limmagto iti sanga ti pakak. Nagpayakpak. Sa nagtaraok iti nakasingsinggit.
NARIING iti anabaab iti baba. Naturoganna gayam ti basbasaenna a The Way of St. Francis. Inggunamgunam itay ni Manong Mando a ditoy laengen kuarto daytoy ti pangbasaanna tapno awan ti sabali a makakita iti kaadda iti ikutna ti kasta a libro. Sinaguyepyep iti lamiis ti datar.
Nalawag ti sibubukel a kuarto nupay agkurkuridemdemen ti lampara. Inin-inayadna ti bimmangon ket indawdawna ti pagsilawan. Naipasirna iti bassit a relo iti bassit a lamesita ni Manong Mando: alas tres iti malem.
No rummuar iti daytoy a kuarto, labsanna pay ti kadaklan nga ayan ti agdan a bumaba iti salas a mabalin nga ayan dagiti agpapatang.
Nagin-innayad manen a nagidda. Indekketna ti lapayagna iti datar. Pinatademna ti panagdengngegna.
“Ditoy gayam ti pakasarakak iti kalaingan a kaklasek ken ti nangbulodak iti libro a A Theology of Liberation.”
Katimtimek ni Kobra!
Nagrupanget.
“Sika gayam ti ibagbagada a Kobra, Ruel,” nababa ngem nabukel ti timek ni Manong Mando.
Ad-addan ti rupanget ni Eman. Agam-ammo da Kobra ken Manong Mando?
“Don’t say bad words,” kinuna ni Kobra.
“Nasurok pay laeng a dua a bulanko ditoy.” Ni Manong Mando. “Komusta ti dangadang?”
“Kasla bunar a nakiwarkami, ‘Dre. Ta dagiti adda iti ulo ti linia, linamut idan ti sistema. Praise the lord, democracy! Hail to our government!”
Matiktikaw ni Eman iti mangmangngegna. Dina maawatan.
“Ngem di kadi dayta ti nasamsamay a wagas? Nangruna itan ta dagiti metten negosiante ti kangrunaan a kabusor. Saanen a gobierno ti mangpatpataray iti umili, Ruel.”
“Saan, Manny. Bagina ikalakagna ti ar-aramidenda.”
Pudno a ni Kobra ti kasarsarita ni Manong Eman. Ket kinaeskuelaanna pay. Padi met a nagrebelde? Mannibrong!
Adu pay ti nagsarsaritaan dagiti dua. Agingga a sinaguyepyep manen ni Eman. Idi makariing, siniraratna ti bassit a relo iti lamesita. Alas nueben.
Indennetna ti lapayag iti datar.
“Ibagamto laengen ken ni amangmo a maturogen ditoy. Isaganakon daytoy pangrabiina.”
Adda pay laeng kasasao ni Manong Mando?
“Maasianak iti adingko, Manong. Isu nga ikuyogmo koman iti panagsublim. Maasianak iti anakko, kadakami.” Naem-eman ti saibbek.
Ni manangna nga Olive!
“Ti ammo dagiti tattao, dida rumbeng a kutien ni amang, ta agsumbangir ti salaknibna—ti mayor ken ni Kobra. Ngem kinapudnona, agsumbangir ti kabusorna.
Kellaat a limmamiis ti datar iti panagrikna ni Eman.
“Nabayagen nga ammo ni amang ti panagyan ni Eman iti kombento. Ti dina kayat, ti adda makaammo nga ammona. Ta awan didiosen ni amang. Panagkunak, imbaga ni Nana Bising nga agyan iti kombento ni ading. Ket kayat ni amang a paneknekan kadagiti tattao nga isu ti dios ditoy Nagbedngan. Maisakripisio ti maisakripisio.
“Adu dagiti mayat a sumang-at ditoy a mangdutdot ken ni amang. Ngem gapu kada Kobra, agamakda. Makitanak? Makitam ti kasasaadko? Kayatko ti umadayo a kaduak ti anakko. Innak iti di matuntonan ni Kobra. Innak iti di matuntonan ni amang. Diak kayat a dumakkel iti anakko iti daytoy a kabakiran. Ti dumakkel iti sidong dagiti atap a nabiag.”
“Olive…”
“Isu a tagisayaatenda ti ar-aramiden ni Eman idiay baba. Dagiti kabusor ni tatang, maragsakanda nga adda tao a manggulgulib iti amami. Dagiti naiimbag, maragsakanda a daytoy Akkos a kriminal, adda anakna a sumsumrek iti simbaan.
“Olive, kastoy…”
Kellaat nga adda nanalbaag.
“Saanka a makaadayo, Olive!” Ni Kobra! “Insaldanakan ti tatangmo kaniak! Umayka!”
Imkis ni Olive.
Adda manen nanalbaag. Dandani nakigiddan ti kanalbuong ti paltog iti nakaltuog a naparnuay iti itatakder ni Eman.
“Tatang! Tatang!” inyikkis ni Olive.
Nagtaray ni Eman. Kasla awan salas a dinaliasatna. Iti apagkimat, nakaulogen. Naitangkarang iti imatangna ti tatangna a mangar-arakup ken ni manangna nga Olive idinto a kurkurosan ni Manong Mando ni Kobra.
Inawid ni Tata Akkos ni Eman apaman a nakitana.
“Awan makasagid kadakayo nga annakko agingga nga addaak ditoy. Siak ti dios ditoy! Siak ti...”
Kasla kimmurikor iti lapayag ni Eman ti sayengseng ti maysa a bala a nagbalin nga umel iti nagtutumpongan dagiti uloda nga agaama. Nadlaw lattan ni Eman ti idadagsen ti bagi ni tatangna!
Imkis ni Olive idinto a kasla naparkagan ti karabukobna. Awan ti naaramidna no di ti panangsakruyna a nangipaidda ken ni tatangna.
Sa laengen maalana ti riknana idi naulimeken ti aglawlaw ken ti laengen anug-og ni manangna a mangar-arakup ken ni tatangda ti mangmangngegna.
Kinitana ni Manong Mando. Nakapatay ti dakulap daytoy iti muging ti amana. Nagsaltek dagiti matana iti agtiwtiwatiw a krusipiho nga iggem ti padi. Sa immallatiw iti naibbatan ti amana nga armalait.—O
Sarita ni ARIEL S. TABAG. Naipablaak iti Bannawag Abril 27, 2009. Maikadua a Gunggona, Palanca Awards 2009.
Comments
Post a Comment