Sagibo

AGSALSALUDSOD dagiti mata ni Ibing a nangperreng ken ni Andong idi pagammuan ta agsisinnungbat dagiti taul iti purokda; nagpukaw dagiti uni dagiti riari ken kuriat ken dadduma pay nga ayup iti bakir.
Kinitana ti pagsaingan iti nagbaetanda nga agassawa. Siaanat nga inuksot ni Andong ti ammalna a tabako. Nainayad ti panangipug-awna iti asuk. Indepdepna ti apuy ti tabako iti baet ti kawayan a datar sa indissona iti abay ti kasla luppo a sagat nga adigi ti kalapawda. “Mabiitda la ngata.”
Nagsarimbaboy ni Ibing nga immasideg ken ni Andong. Ad-adda a nagbanugbog ti barukongna iti panagranetret ti datar. Rinakus ti asawana ket nagsadag iti barukong daytoy. Apagapaman a nagkalma ti kebbakebbana.
Napampag ti inagsit a bolo a rikepda. Nalag-an ngem nagsasaruno. Pimmartak manen ti banugbog ti barukongna.
“Ditaka lattan,” inyarasaas ni Andong a nangpisel iti dakulapna.
Ngem pinidutna ti pagsaingan sa sinarunona iti agdan ti asawana. Iniggaman ni Andong ti takiagna.
Babai ti adda iti ridaw: nakapayabyab, nakabado iti atiddog ti manggasna, nagkinnurus iti bagina ti agraraay a bala ti atiddog a paltogna. Nakagargaraw dagiti matana. Iti pattapatta ni Ibing, agkatawenanda iti edadna a duapulo ket maysa. Awan ti pamalpalatpatanna iti langa daytoy.
Siaanat nga immuneg iti kalapaw ti babai. Nagsenias ket imbel-a ti sipnget ti maysa a karantiway nga agtutubo lalaki a nakaubba iti maladaga a nabungon iti inabel.
“Iiwan po namin. Mga ilang oras lang. Sana po walang makakaalam nito,” nakapsut ngem natibker ti timek ti babai.
Nakita ni Ibing ti panagkiremkirem ti asawana ngem nagtalinaed ti imatang daytoy iti babai.
Nagsay-a ti barito: “Kunana a diyo ibagbaga, Tata, Manang, iti sabali.”
Nagkakamakam dagiti tung-ed ni Andong. Sa timmaliaw kenkuana. “Ibing,” nginalngal daytoy ti timekna; nadlawna ti panagtigerger ti timek daytoy, “sikan.”
Inyawatna ken ni Andong ti pagsaingan sa inawatna ti maladaga. Nagsaning-i ti maladaga. Inyiniinna. Ngem saan nga immakar iti nagtakderanna. Ta nadlawna: matmatmatan ti babai ti ubbana a maladaga.
Pimmanaw met la a dagus dagiti bisitada.
Naiddepen ti pagsaingan ngem siririingda pay laeng. Nagtengngaanda ti maladaga. Ngem dida met agsarsarita. Kasla nagtulagda. Agur-urayda. Pagam-ammuan, pinisang ti taraok ti abuyo ti parbangon. Sa simmaruno dagiti nakakapsut a lanitog ken kanalbaang nga aggapu iti labes ti dakkel a turod iti laud.
“Andong…” Namigerger dagiti laslasagna.
Nagsitsit ni lakayna a nangapros iti rupana. “Idta Aridaoen dayta. Adayo.”
Naganil-il ti maladaga. Inalistuanna nga inatag sa pinikpikna ti patong daytoy.
Iniggamanna ti ima ni lakayna idi awanen ti sarday ti panagsinnungbat dagiti putok. Nakakapsut. Ngem kasla magunggunggon ti purokda, ti kalapawda. Nagsinglot ket inamuy ni Andong ti buokna.
Idi kalman, namindua daras nga adda limmabas a grupo ti pito a nakapatig iti paglablabaanda iti sakaanan ti bantay iti daya ti purok. Immab-abda iti ubbog iti saklot ti tebbeg. Kinuna ti nakakipis iti nangisit a nabalidbidan iti nalabaga: Kayat ni Apo Cory, Ading, Mamanang, nga isaknap ti talinaay ditoy pagilian. Ket mangnamnamakami iti tulongyo. Imbagana ken ni Andong dayta. Ngem kinuna ni lakayna: “Ha’ntay’ maan-ano ditoy.”
Nalagipna ti naglualo. Immirut ti panagkidemna.
Bimmattawayen ti yaarubayan dagiti rebelde gapu kadagiti soldado. Isu a kaaduan kadagiti tawa ken ridaw dagiti balbalay ti masapa a maibalunet. Pampanunoten met ngata dagiti kapurokanna daytoy? Iti makatawenen a panagnaedna ditoy purok da Andong iti sakaanan ti Bantay Quimmallugong, mamindua, mamitlo iti makalawas a dumaw-as dagiti rebelde. Masansan nga iti naladaw a rabii wenno nasapa a parbangon. Pagkapienda ida iti kinirog a bagas. No adda kawadwadanna, mangisaganada iti pindang nga alingo ken lames, ginettaan a bisukol ken aringay a bagas. Ngem kadagitoy napalabas a dua a bulan, namnamindua nga immayda. Aggangganatda pay. Nadlawna pay a masansanen dagiti lanutog ken panalbaang kadagiti kabangibang a purok. Umad-adu met dagiti dumaw-as a soldado.
Nupay kasta, nataltalingenngen laeng ti riknana iti sibay ni Andong ngem iti panagyanna iti maysa a dakkel a balay idiay Sta. Ana sipud kinaubingna kalpasan a nagsaruno a pimmusay dagiti dadakkelna. Nasaysayaat met ketdi ti biagna iti nakitagabuanna ngem iti kanayon a kabilen ti ikitna a kamalala ti maysa a polis. Ngem idi nagrayo ni Andong bayat ti pannakigapasda iti Gullasing, inkeddengna a panawenen tapno sanguenna ti bukodna a biag.
Dinan ammo no kasano ti kabayagna a nairidep. Basta natalimpungaw lattan iti panagkaradakad ti bulong ti ridaw sa naibel-a ni Andong nga agkakamakam ti angesna. Agkalkalimduosan nupay nasalemsem ti pul-oy ti agsaknapen a lawag. Imbalunetna ti ridaw.
“Daytay inana, Ibing, daksanggasat.” Atiddog ti lingaling ti asawana.
Nagkuy-os ti rusok ni Ibing. Nagsaning-i ti maladaga. Pinikpikna ti patong daytoy.
“Kuna dagiti kakadua, isagana kanon dagiti gamigam. Paulogendatay’ ’ti kunak itan,” kamkamaten latta ni Andong ti panagangesna. Apagapaman a nagmattider a kas man la al-allingagenna dagiti nabattawayen ngem nabibileg latta a putok. Ken dagiti pumigpigsa nga ungor iti tangatang.
Nariknana ti panaglamiis dagiti susuop ken barukongna ket kinepkepennan ti maladaga. Nadlawna nga adda pinetpetan ni Andong a lupot. Nalabaga a panio? Sa ania met ti petpet ti kanigidna? Ladawan?
Nadlaw ni Andong ti panagmuraregna ket intag-ay daytoy ti daradara a panio. Nabordaan.
Abel Corpuz…
Ket binay-anna nga agkan ni Andong ti muging ti maladaga: “Balongko! Balongko!”


“PUDNO unay ti kinunana iti insapitna a palawag maipanggep itoy a drowingna, inladawanna ti lugarna kas disso ti kinaames ken kanibusanan. Ngem iparipiripna a tumaudto ti baro a kaputotan a manginaw iti kultura ti biag, ayat ken kappia…”
Agtigtigerger dagiti ima ni Abel bayat ti panangbasana iti komento ti editor iti insalipna a drowing. Ket itan, matmatmatanna ti akin-tengnga a panid ti Bannawag: iti tengnga, nakalanglangto ti panagsulbod dagiti sagibo iti dayta a kinelleng ket iti uluananna, agay-ayus ti waig nga iti sakaanan daytoy, nakatangtangig ti maysa a kayo— iti maysa kadagiti sangana, adda umok ket yay-ayat ti ina a billit ti taraon kadagiti piekna; iti aglawlaw dayta a lamina, naitampok dagiti nadumaduma a ladawan ti ilida iti agdama. Daytoy ti umuna unay a drowingna a nagaramatanna iti water color— ti insagut ni Father Prospero a kura parokoda— iti klaseda a Makabayan. Daytoy met laeng a drowing ti nangkuskusilapan ni Ma’am Javier itay Enero kenkuana. No la ngata saanak a sakristan ken saan a kukua ti padi ti eskuelaan, nasuspendeakon, nakunana iti nakemna.
Nasalawna itay ‘tay barito nga agiliklikaw iti magmagasin idiay Villa a lugar da Nana Veron. Ket inkidemna nga inggatang ti kakaisuna a beintena.
Kellaat a nalagipna dagiti politiko iti lugarda. Makagurada? Ba’am, man! Bato, bato sa langit, ang tamaan dapat lang magalit! inyingar ti unegna. Ket da Amang Andong ken Nanang Ibing, makagurada ngata? Ket sineknan iti di mailadawan a rikna.
“Abel! ‘Tay anglem pay, Balong, a!” Nakigtot iti pukkaw ni Amang Andong. Dinardarasna nga insuksok ti magasin iti kalupina iti sirok ti lamisaan.
Napartak ngem naannad ti iruruarna iti likud ti balayda— tapno saan a maammuan ti lakay a nakumikom iti gagarna iti pannakakitana iti drowingna. Agasem met ngamin a mabasa ti intero a Kailokuan!
Inalistuanna ti naglapsi iti naata a bulong ti buenaba. Agbukibukirad dagiti abut ti agongna iti angot dagiti bulong. Kalpasanna, nangala iti maysa kadagiti napakleb a sabsabot iti puon ti mangga iti likudan ti balayda. Nanguksot iti tallo a dutdot ti kamanokan iti pan-aw nga atep ti kosinada. Nangpirgis iti rigis a naisab-it iti adigi iti abay ti malabi. Kinadkadanna ti dalikan a nagsusuon iti kaldero ti malinlinay nga innapuy. Nangpidut iti pagtungo ket nangsukit iti bassit a beggang sa intiponna iti dutdot ken rigis iti sabsabot. Nagbukibukirad manen dagiti abut ti agongna iti panangsuknor ti asuk ti anglem.
Simrek iti kadaklan. Tinangad ni Amang Andong a nakatugaw iti bangkito iti abay ti papag a nagiddaan ni Nanang Ibing apaman a nakaasideg. Nakakidem ti inana. Agkakamakam ti panaganges daytoy.
Inyawatna dagiti bulbulong iti amana. Ngem linisianna ti panagpinnerrengda. Adun ti pammadayaw nga inyegna kadakuada ket anian a ragragsakda no kua. Uray mairana nga ul-ulila no kua ti kamanokanda, partienda. Kas itoy napalabas a panagturposna iti sekundaria. Yirikan gayam ni Nanang Ibing daydi pagassawaan a pabo a pinaldaangda. Naammuanna met laeng dayta kadagiti kapurokanda. Kasano ita nga ibagana ti adda iti Bannawag? Sangkasao met ngarud ti amana a liklikanna ti makibaddungal wenno makibinnsor iti asino man a nabibileg.
Indissona ti anglem iti sirok a sakaanan ti papag. Naanat met ti panangyap-apros ti amana kadagiti bulong iti intero a bagi ni Nanang Ibing— manipud iti kuppokuppo agingga kadagiti dapan. Namin-adu a rikus dayta bayat ti panagtantanamitim ti lakay.
Indisso ti lakay dagiti bulong iti sikigan ni Nana Ibing, sa dinilpatan daytoy ti kanawan a tangan ti imana sana inridirid iti tammudona. Kalpasanna, impetpetna dagitoy a ramay kadagiti piditpidit ni Nanang Ibing— nagsinnublat iti kanigid ken kanawan iti sumagmamano a kanito.
Natukay idi adda agsardeng a traysikel iti sango ti balayda. Apagiddep ti makina ti motor no ar-arigen, addan nagapo.
“Ni ngatan Veron dayta,” kinuna ni Amang Andong a nangtaliaw ken ni Abel a bulon ti itatakder daytoy.
Nagtaray ni Abel a napan iti ridaw.
“Pudotnan ni Apo Abril! Pumisti! Nagbuntog pay ‘ta traysi, inarkilak pay iti singkuinta ket.” Nadagsen iti panagdengngeg ni Abel iti “singkuinta” ni Nana Veron. Impunas ti baket ti puraw a panio iti muging ken lengnges daytoy. “Hoy, Abel, agur-urayka kano. Ammom met a Perst Praydey. Sa nakidaponak met, a,” kinuna daytoy bayat ti panangrenrenna iti puraw a blusa ken ti bioleta a paldana. “Damdamagennaka pay ketdi ni pader. Dika kan’ nagserb idi Domingo.”
Tinaliaw ni Abel ni Amang Andong.
“Awan ngamin ti agbantay ken ni nanang, Nana,” kinuna ni Abel a bulonna a nangala iti kanawan nga ima ti baket ket nagrukob a nangidengngep iti mugingna.
“Apay ket a sangsangabukelka, a?” kinita ti baket ni Amang Andong.
“Uston, a, Adi. Agsitenta dataon, agkubbo pay ketdin ket di pay nagkolehio.”
“Ania kad’ ti napnapananna, Kaka?” kasla awan nangngeg ni Nana Veron a nangrukob ken ni Nanang Ibing. “Numona ket nagpipigsa ti an-annong ditoy kuayo! Nagasidegkayon iti bakir ket!”
Nakapigpigsa ti panagsao ni Nana Veron. Panagkuna ni Abel ket mangngeg ketdi dagiti kaarrubada.
Ni Amang Andong ti simmungbat: “Di kad’ lagip daydi Tata Idot? Inayaban ni Mistro Mariano a para palikud. Idi agawid ’ti mumalem, agkakapsut kano metten a maul-ulaw. Makalawasen a kastana, nangruna no kastoy a pangngaldaw agingga a lumukneng ni Apo Init. Kinomustanakan’ ni Tata Idot, kunkunak man.”
Immanges iti nauneg ni Abel. Nalagipna ti naibaga ni Nanang Ibing: “Nagadu ketdin a bisita, Nakkong. Da meyor kada bisi, kada kagkagawad; nagburnok a mimistra. Di pay ketdin nasangsango ti kimmammet. Isu nga itay adda nakitami i‘tay kaduak a baket nga aroskaldo iti nagpanawan a lamisaan, inkubukobmin ti nangan. Ngem napalausak sa ta agkapsutak metten.”
Naggiteb dagiti sangi ni Abel. Nagmasngaad iti abay ni Nanang Ibing a nangbuya iti panagkidem ni Nana Veron. Nagtanamitim daytoy. Idi kuan, binisong daytoy ti kanawan a gemgemna a nagpetpet iti siam a katukel a bagas— inukisanna itay a nayon ti bin-ida a naggapu idiay Tuyo a sukatanto ni Amang Andong inton makagapasda itoy maudi a lawas.
Impisok ti baket ti bagas iti sabsabot nga adda danumna. Nagmurareg daytoy: “Dua a nagtakder ken maysa a nagidda. Siguro adda kayo wenno niog idiay igid ti taltalonem, Kaka. Idiay ti nakaal-alaanna. Nagtugawtugaw ngata idiay. Pagassaawaan a kamanokan a karurayan ti yatangyo. Lutuenyo nga awan asinna.”
Indalimanek ni Nana Veron ti aruatenna. Inurnosna ti bagina sa nagpakadan. Intulnog da Abel ken Amang Andong iti ruar.
“Pangalaan ngata iti sangapagassawaan a karurayan itan?” kinuna ni Amang Andong bayat ti panangtantan-aw daytoy iti traysikel a nagluganan ni Nana Veron a mangkalkalay-at itan iti dakkel a turod a nangbeddeng iti barioda ken ti Bario Villa.
Saan a simmungbat ni Abel. Pampanunotenna ti nakupin iti nakababbabassit a sangagasut a pisos nga inyawat ti amana ken ni Nana Veron.
Kadua la nga’d idiay simbaan ket, agsingir pay laeng! inngayemngem ti uneg ni Abel.
Sumrekda koman iti balayda idi adda sumungad a dyip.
“Kasla ni Sir Mariano, Amang,” kinuna ni Abel a nangipayong iti kanigid a dakulapna. Kasla agal-alipaga ti tapok iti nakarangrangrang a sirnaat ti agmatuon. Kumaradakad dagiti maatalan ken maipalladaw a bato ken bisil iti kalsada.
Nagsardeng ti dyip ket nagallikubeng ti tapok iti nagtakderanda ken Amang Andong. Nadlawna a dandanin mabungon ti dyip iti sticker; banner ti agpailayon a mayor ti nakabandera iti kutit ti lugan. Kellaat a naglamiis dagiti dapanna ta nalagipna ti drowingna iti Bannawag.
“Mabiitak laeng, Mang Andong,” agarup pukkaw ti timek ni Maestro Mariano. Karantiway ket nakaparpartak ti yuulogna. Kasla cowboy iti kallugongna. Nadlaw ni Abel nga adda petpet daytoy a nalukot a kasla magasin. Sinuknor manen ti lamiis ti duri ni Abel. “Diak met ammo daytoy no di gapu ken ni mayor.” Addan iti sangoda ket madlawen ni Abel dagiti nadudusol a tulang iti panga ti maestro aglalo ket sinusop daytoy ti ammalna a sigarilio. Inukradna ti iggemna a nalukot. Bannawag!
Isu daytoyen, nakuna ni Abel iti nakemna. Ket kasla marunrunaw iti panagriknana— dina maitured a taliawen ni Amang Andong.
“Drowing ni Abel dayta. First prize iti pasalip nga intuyang ti pagiwarnak. Pakaitan-okanyo,” nangwitwit ti maestro ket nagkumpas dagiti ramayna. “Ti imasna, langa ti Sta. Teresita, kunana. Ngem krimen, kunniber, panagkettel ti biag, pannakiabig ti adda dita.” Nagtupra ti maestro sa inradiesna ti sigarilio iti nalamiis a daga a terasa a napataguaban iti pan-aw. “Sa siak ti pagsawsaw-an ti mayor, salbag!”
Nagramaram ti lamiis iti sibubukel a bagina. Nagtilmon. Inturturedna a tinaliaw ni amangna. Ket nagrag-o ti unegna idi makitana dagiti rimat kadagiti mata daytoy a nakaturong iti magasin. Ngem idi taliawen ti amana ti maestro, kasla nagtalaw ti dara iti rupa daytoy.
“Inton maitulodyo ti abangyo, Mang Andong, ninton Lakay Ansong ti mangpuor kadagiti garami. Nagpatangkam’ itayen. Talonenna pay laeng ti awatyo.”
Nagungap dagiti bibig ni Amang Andong. Ngem awan ti simngaw a balikas.
Kayat met ni Abel ti agriaw gapu iti rurodna ngem dina naungap dagiti bibigna.

PINAMPAG ni Abel ti goma a sapatosna idi makalas-udda iti sementado a super-highway. Nagpalaudda, sinurotda dagiti atitiddog nga anniniwanda.
Nagsay-a ni Amang Andong a kasla kagurana uray ti wanerwer dagiti traysikel ken trumpa iti adayo a mangipukpukkaw kadagiti kandidato. Mabalin nga addada kadagiti kalsada iti puseg ti Bario Villa iti amiananda ken iti sungaban ti Bario Masi iti sanguananda. “No koma lan ‘di gubat, h’an koma a nalugaran ti sabali ‘di uma ni apongmo. Wenno koma ha’n a dakes ti napagtengna ‘gidi Hapon, kunak koma. Sa ‘di umad’ta bantay, inaladanda metten.”
“Di met kukua itan da mayor, Amang?” Tinaliaw ni Abel ti lakay iti kanawanna; nadlawna a nakaminminaren dagiti kuribetbet ti kudil daytoy.
“’Mok man,” nagsanamtek ni Amang Andong. “Idtakami metten sipud nagbaroak. Makatawen ngata kalpasan ‘di pannakarneb ‘di biray a nagluganan ‘di lilangmo. Sa met la adda dayta mayor idi nagkumanding opiser dita Aridaoen ket.”
Nagsikkoda iti desdes a kumamang iti slaughter house ti ili.
“Malagipmo idi nagadu a bagon ti nagpakasta?” Apagapaman a nagsardeng ti lakay sa inwagisna ti kanawan a takiagna iti abagatan. “Diak mariro, pers yirka idi. Wen! Rinukodrukodda kano ket. Adda teleskopda kano idi, a. ‘Di kuan ket, naaladan metten iti barut. Di pay ’tao makapaguyoden iti uray maysa nga islab la koma. ‘Su pay.” Inuksotna ti payabyabna sa nagpaid. “Kaano a naibaga ni pader a nagikkaten ti katalonanda?”
“Kadaydi ipapanko kalpasan ti graduation, Amang.”
“Nagsayaaten…”
Daytoy ti aldaw nga inaramid ti Apo, umay, umaykayo, ta agragsaktayo…
Mangrugrugi pay laeng, nakuna ni Abel. Sumagmamano ti nakaparking a traysikel, dyip ken kotse iti amianan ti simbaan; addada met nakatakder iti sango. Ket inawidna ni Amang Andong nga inturong iti mangga iti abagatan ti simbaan. Dina inkankano ti itataliaw dagiti tattao. Ngem idi makitana ti maikurkurimed a panagiinnarasaasda, nagdumog…
Inurayda ti pannakalpas ti misa sa kinasaritada ti padi.
“Kua, Pader, kuna man ni Abel nga ipatalonyo kano ‘diay disso idta Sim Pransis,” kinuna ni Amang Andong. Imbolsana ti nakupin nga amarilio ken ube nga inyawat ti padi itay naammuanna ti kasasaad ni Nana Ibing.
“Sakbayna, kablaawak man ni Abel,” kinuna ti padi a nangtakder iti tugawna. “Nakitak idiay Bannawag. Nalaing! Nalaing!”
Binallasiw ti imana ti lamisaan a narra. Immisem ni Abel a bulonna a timmakder.
“Thank you, Father.” Nairut ti petpetna iti nabara a dakulap ti padi. Iti panagkitana, awan ti pagilasinan iti nangisit a kulot a buok, pangatiddogen a rupa, natundiris nga agong, ken naririmat a mata a nabiit pay a nagsingkuenta.
“Ket nagadayo met no aggapukay’ pay idiay Buyao, Manong,” kinuna ti padi idi makatugaw manen. Tinaliaw daytoy ni Amang Andong a kasangsango ni Abel.
“Kastoy nay, Pader. Inikkatnakamin ni Mistro Mariano. Gapu kan’ met lad’ta drowing ta ubing. Nagrasrasaw kano ni mayor.” Pinagrittuok ti lakay dagiti ramayna.
Dimmakkel dagiti mulagat ti padi. Sa naglingaling. “’Pounayen.”
“Ipagpagapuyo koman iti panagkolehio ‘ta ubing, Pader. Agyamankami pay ket i’ta suportayo kenkuana idta Sim Pransis. Agkapsut met taon a makitegged.” Agrinrinnisiris itan dagiti dakulap ti lakay. “Libre amin, kunana, a ngem apay iteden ‘ta Yupi ultimo paggisigisna?”
Nagkatawa ti padi. “Ala, ala, Mang Andong, uray ania a gundaway, mapankayo. Makaammokayo lattan i’diay daga. Tarimaanenyo la ‘diay alad. Naaliwegweg dagiti adda iti elementaria,” kinunana.
“No koma ngamin palubosanyon nga agpadi, Manong,” kinita ti padi ni Amang Andong idi agangay, “tapno dakayton ti kaduana iti simbaanna?”
“Isut’ makaammo, Pader,” immisem ti lakay.
“Diak makasurot ken ni Apo Jesucristo, Father,” kinuna ni Abel. “Awan ti sanikua nga ibatik kada amang.”
“Loko nga ubing,” nagkatawa ti padi.
Nasingada idi matoktok sa mailukat ti ridaw. Ni Ma’am Lourdes.
“Immawagen ‘diay agpabuniag idiay…” pinagsinnublat a tinaliaw ti maestra ida ken Amang Andong, “adda gayam bisitayo, Father,” bigla a naginayad ti timekna. Madlaw ti panaglabaga dagiti napupudaw a pingpingna.
“Sige, umayakon…” Timmakder ti padi a nangrenren iti kayumanggi nga abitona. Inurnosna ti abaka a sinturonna a naguyaoy iti kanawanna ken ti dakkel a rosario iti kanigid a naisab-it iti sinturon. “Abel, a, diyo liplipatan nga ipadoktor ni nanangmo. Sigudenyo no kasta. Amangan no anemic ketdi. Wenno high blood.”

“O ILIMI a Sta. Teresita, naparaburan nalawa a dagdaga…” Pinasurotan ni Abel ti himno ti ilida bayat ti yaasidegna iti auditorium. Nakapigpigsa ti timek dagiti koro ti Sta. Teresita Central School a maysa kadagiti panglukat a parang itoy a rabii. Nakilinnetlet.
Naintar ti agsinnango a tugaw dagiti nangangato a tattao ti ili a nangsango iti salonan. Iti entablado, nakapaspasnek dagiti ubbing iti panagkantada. Iti tuktok dagitoy, nabasana: “HAPPY FIESTA! May 29-31, 2004 & THANKSGIVING PARTY of Hon. Mayor Luciano Tacsiat and Co.”
“Sabsabong, napipintasda, nabubun-as dagiti bungbunga…”
Dandanin makagteng iti kalsada nga agturong iti munisipio idi pagammuan ta adda nanalpaak iti sangona. Naparsiakan iti nalamiis a danum. Ice water!
Nagtalangkiaw. Agkatkatawa da Sherwin Tacsiat ken Anthony Javier a kakaeskuelaanna.
Nangemkem. Maestra pay met ti ina daytoy nga Anthony. Dagitoy a klase ti sumukat a senior iti nagadalak? intebbag ti unegna.
“Yos, nalangsotka metten gapu ta ag-UPka! Agsuratsuratka pay ketdin idta Bannawag! Ang cheap!” naginbabakla ni Anthony. Nakangirisi ni Sherwin.
“Ana’t basolko?” Aggitebgiteben dagiti sangina.
“’Ne, ta kumarit! Burakek ta bangabangam, a!” Nagin-aasut ni Sherwin. Nataytayag ngem isuna. Ngem narapis.
Dida nagar-arado kada nagraraep! imbugtak ti unegna.
“Bastoska kano, kunan Papa!” Winitwitan ni Sherwin.
“Kabil daytan!” Adda nangipukkaw kadagiti makipiesta ket nagkakayakayda. Nagtimbukel dagiti tattao— ket isuda a tallo ti adda iti uneg ti timbukel.
Nakangirsi ni Anthony a kunam la no makiboksing. “An’a, Pacquiao wenno Marquez?”
Nagpusipos ni Abel ket simmuksok kadagiti tattao.
“Tarkok! Tarkok! Kok-kok-kok!”
Intarengtengnan ti nagna. Agbambanugbog ti barukongna. Nagtagilanga iti alintataona da Sherwin ken Anthony.
Tattao, sikakapian/ Bisin, buteng mapukawdan!
Pinaspasanna ti nagna. Umanangsab. Linabsanna ti periaan. Sa la nagsardeng idi saanen a magam-udan ti raniag ti piestaan. Immanges iti dadakkel.
Idi agpukaw iti alintataona da Sherwin ken Anthony, isu pay laeng ti pannakadlawna nga addan iti sango ti simbaan. Nasipnget ti aglawlaw ti simbaan ken kombento. Kinarawana ti pen light iti bolsana. Ngem nagbabawi. Kabisadona ti dalan iti amianan ti simbaan nga agturong iti sikigan ti kombento. Ken kasla kaykayatna ti naulimek ita— ta mangmangngegna ti napigsa a bitek ti barukongna.
Maang-angotnan ti ayamuom ti hardin iti likudan ti simbaan. Pinagmatana dagiti dapanna. Nagtugaw iti swing nga adda iti tengnga ti hardin. Agbambanugbog latta ti barukongna. Nupay kasta, nagtalinaed a naulimek iti nagtugawanna.
Pagam-ammuan, naganit-it ti ridaw iti likudan ti kombento. Nagtagilanga iti sipnget ti dua nga anniniwan. Nagturongda iti lugan iti garahe a kasinnango ti hardin. Madamdama, napurar iti lawag a kinagiddan ti ungor ti makina. Insarangna ti kanigid a takiagna.
Naiddep met laeng ti silaw ken ungor. Nasipnget manen ti aglawlaw.
“Abel, sika dayta?” Naitimkanna ni Father Prospero.
“Wen, Father.” Timmakder ket nagpallayog iti apagapaman ti swing. Immasideg iti lugan.
Nagbabawi iti yaasidegna idi mailasinna ni Maestra Lourdes iti abay ni Father Prospero. Imbaw-ingna ti imatangna iti kasipngetan iti amianan.
“Idiay sirok ti tabernakulo, adda suratko kenka. Nagibusonak pay. Yantangay addakan, ingka man la alaenen.” Immisem ti padi. “Adda la papananmi,” kinuna daytoy ket nagandaren ti lugan.
Nakuretret ti muging ni Abel. Sinuratannak ni Father? Papananda ngata ket rabiin?
Adda iti labes ti hardin ti ridaw a kumamang iti sakristia. Induronna— timmulok ti ridaw.
Adda nga agpayso papel iti sirok ti tabernakulo. Linapsina daytoy ta kasla naipigket. Kinarawana ti pen light iti bolsana. Bassit laeng ti papel, wenno cardboard a rektanggulo. Naisurat: Abel, Kappia, Inton addakat’ Manila, awagannak: 745-8792. Wenno bumisitaka: 109, Lot 10, Blk. 20, Francisco Homes, SJDM, Bulacan. Adda kenka ti Dios. Tata Prospero.
Tata Prospero?

KASLA dakulapna dagiti matana a nangapros iti kulot a buok, nakatangad a rupa, nasasabang nga abaga, nakatanggaya a takiag, dagiti piskel ti barukong, lupluppo ken dagiti nawawasnay a gurong. Kasla nakaadaw manen iti naidumduma a pigsa.
Kastoy ti aramidna, sakbay ken kalpasan a sumrek iti pagadalan. Kasla adda iti daytoy nga estatua dagiti salemsem nga ipal-id dagiti bulong ti narra ken akasia iti aglawlaw ti unibersidad.
Kas nakairuamanna, linikawna ti rebulto. Pinerrengna ti sakaanan ti rebulto a nakaikitikitan iti Tagalog a balikas ni Padre Florentino iti “El Filibusterismo” ni Dr. Jose P. Rizal. Ngem iti natibong a timek, kinunana: “Yanna ti agtutubo a mangipaay iti apagrusing a biag, kadagiti darepdep ken gannuatna iti pagimbagan ti pagilian? Yanna ti sisasagana a mangisibog iti dara tapno ugasanna amin a pakaibabainan, dagiti kinaawan-baintayo, dagiti kinamaagtayo? Isuna laeng a nadalus ken awan tulawna ti maikari nga agbalin a sagut tapno maawat daytoy a kinapiman…”
Agsipngeten idi ikeddengna ti agawid. Nakatallikuden iti rebulto idi asitgan ti maysa nga estudiante. Nagpanunot iti mabalinna nga ibaga. Iti aguppaten a bulanna ditoy, namin-anon nga inawisda nga agkameng iti fraternity. Eskediul ti masansan a paglibakna. No dadduma, ibagana a tultulonganna ti amana nga aglakolako idiay Commonwealth Market wenno Fairview Market ket di makapan kadagiti mitingda. Maysa kadagiti napinget a mangal-allukoy kenkuana ni Zigmundo wenno Uno a taga-La Union.
Ngem dua agpa pay ti baetda, nagsao ti estudiante: “Kapatid, kailangan ang pirma mo. Tutulan natin ang planong two hundred percent tuition fee increase.”
Nadlawna a pamaklaen ti padana a barito. Gagangay a pantalon ken kamiseta ti aruaten daytoy. Lupot ti sidepackna.
“Sige, Kapatid,” kinuna a nangawat iti intanggaya daytoy a folder. Dinan ibaga a libre amin ti bayadanna. Insuratna: Abel Gabat, I-AB PolSci. Nagpirma.
Addan iti sidiran ti College of Music idi pagam-ammuan ta nagsasaruno ti iruruar dagiti anniwan iti sikigan ken likudanna.
Ket nagtudo dagiti danog ken kugtar iti amin a paset ti bagina.

“TOMAREMON daytoy,” kinuna ni Ma’am Lourdes a nangyawat iti kapsula ti Mefenamic acid ken sangabaso a danum.
Nakaranraniag dagiti mata ti maestra. Bimmusnag a kasla laeng nasurok a beintena. Ken limmukmeg. Sa agminaren ti timburog ti tianna. Tallon nga orasda ket malagip la ketdi daytoy ti kuna ti nars nga agtomar ita alas dies.
“Thank you, Ma’am,” kinunana ket nagin-innayad a bimmangon. Nagrupanget. Nupay saanen a kas iti napalabas nga aldaw ti saniit a mariknana. Inawatna ti agas. “Okeyakon. Inton bigat, mabalinen.”
“Tanggadem,” kinuna ni Tata Prospero a nagtugaw iti sakaanan ti katrena. “Uray ta sungbatan met amin ti eskuelam ‘toy pannakaospitalmo.”
“Asidegen ti finals, Father,” kinunana.
“Tata,” inyisem ti padi.
“Tata,” immisem met.
“Magnaka laeng kadagiti nalalawag ngamin. No apay ket a kasta metten ‘ta UP? Nagadu ti sabali a kabusor ket.”
Immisem laeng manen.
“Inton kalgaw nga agpabuniagkami ngata.” Umis-isem ni Ma’am Lourdes a nagtugaw iti abay ni Tata Prospero. “Umaykanto, a. Ninongka.”
“Kitaekto, Ma’am.” Immisem. Atanudnanto ni Father Prospero?
“Umayka, a,” kinuna ni Tata Prospero. “Agbuteng ti tao kadakami no maammuanda,” immisem daytoy. “Manmanokayo a makaawat kadakami.”
Nasinga ti panagpapatangda idi adda agtoktok. Linuktan ni Tata Prospero ti ridaw. Nagdaydayaw ti bisita. Ni Uno. Nasilap ti kasla Rizal a buok daytoy.
“Kailian…” nainayad ti timek ni Uno, “naammuak iti boardmatemo a kaklasek ti napasamakmo.”
“Imbes koma a butbutngendak, paneknekam koma a maikari ti grupoyo a pagtalkan ti agtutubo a kas kaniak,” kinuna ketdi ni Abel iti natanang a timek.
“Saan a dakami ti nangkabil kenka, Kailian.”
“Ngem frat met laeng, siguradoak. Agpapadakayo iti panggep, di kadi?”

NAGNGILANGIL ni Abel a nangmatmat iti lima a panglawaen a kinelleng. Agsarsaragasag dagiti garami a sinalsalbag ti agtabonen nga init. Nakatungraraw iti tangatang ti dadduma a dawa; ikayabkayab met ti angin ti dadduma. Aggapasdan no bigat ngem kasano ngata ti kaadu ti maapitda?
Inyanginna met kadaydi panagpalusotna ngamin, insanamtek ni Amang Andong idi sangarabii kenkuana. Naisangbar dagiti dawa.
“Ingka man kitaen ‘diay amam ket agsipngeten. Amangan no awan manen ti kaduana a nagidiskarga.” Tinaliaw ni Abel ni Nanang Ibing a nagbakruy kadagiti inakasna a lupot. Apaglikig laeng itay napan intulod ni Amang Andong ti sangakarison a kayo ti kandaruma iti panaderia idiay sentro. “Numona ket kasla itudona,” kinuna daytoy a nangtangad kadagiti nangingisit nga ulep iti lulonan dagiti aruo iti arubayan ti St. Francis Academy iti abagatan.
“Apay ket a dina kayat a sumurotak...”
Adda tumulong no kua nga agidiskarga, kuna itay ti lakay ket dina napilit a sumurot. Agbalsigka lattan, sa mamisokkanto. Agtinolaka tapno adda pamigsata nga aggapas.
Asidegen iti sentro idi madlawna a nakagalut ti nuang iti sallabawan ti waiting shed. Nakapako pay laeng ti karison iti nuang.
“Ni Amang? Daytay lakay nga akin-nuang?” dinamagna iti ubing iti asideg.
“I’diay sa,” intudo daytoy ti sango ti pagdadaponan a ‘yan dagiti nagaabay a tiendaan ken videokean.
Nadlawna ti nawarawara a takki ti nuang iti tengnga ti kalsada. Naglulumba dagiti askawna. Natagari dagiti nagaaribungbong iti sango ti “Theresian Videoke House”.
“Ania, agsalaka wenno yakupko ‘ta rupam i’diay takki?”
Nagsikdo ti barukong ni Abel iti nangngegna. Nagtaray iti tengnga ti ummong. Adda ni Amang Andong iti sango ti maysa a lamisaan a sangsanguen dagiti nabartek. Matmatnagen ti sapin ti lakay. Immasideg ni Abel.
“Intayon, Amang,” kinuna ni Abel ket ingngatona ti sapin ni Amang Andong nga agtigtigerger; aglulusiaw. Idi laeng a nadlawna a da Sherwin Tacsiat ken Anthony Javier ti kakadua dagiti agtutubo iti lamisaan.
“Ops, ops,” kinuna ni Sherwin. Iti panakita ni Abel, saan latta a nagbaliw daytoy. Narapis. Ket ita, sumsumleng dagiti matana. “No sika ngata ti paglabusek, sal-itka!” kinuna daytoy ket nangasut. Impaturong ni Sherwin Tacsiat ti paltogna kenkuana.
“’Ninam! Ali, paltogannnak! Ipakitayo ti kinalanggongyo!” Nagkakamakam ti anges ni Abel.
“Apay? Apay?” natibong ti timek ti dimteng, butiog a lalaki a naggapu iti uneg ti maysa a tiendaan. Nagsasaruno ti pannakasegged dagiti silaw. Ni Mayor Tacsiat! Ludingas. Adda kaduana a nakauniporme a polis.
“’Ta lakay, timmakki ‘diay nuangna ket dina akupen!” inlaaw ni Sherwin.
“Ania a lakay?”
“Dayta!” intudo ni Sherwin ni amang Andong babaen ti paltogna. ”Amang ni dayta Abel Gabat! ’Tay lokdit a nagsurat idiay Bannawag!”
“Ay-i, dagidi bakuit idta Carayatan a nagpakpakaasi a makitalon i’di padi nga uttog!”
“Tanangenyo ti agsao!” Agkubbuaren ti barukong bi Abel.
Immasideg kenkuana ti polis. Pinetpetan daytoy dagiti takiagna. Nairut. “Relaks, Ubing!”
“Ay, kasta, aya, Barok. Ala, wen, la,” kinuna ti mayor nga immasideg ken ni Amang Andong. “Nakitam? Nakitam? Rummuaren ti pudno a katataona dayta amponmo! Pudno ’di kunak nga anak ti rebelde dayta. Kitaem ket nakarit.”
Kasla naballatad ti barukong ni Abel. Tinaliawna ni Amang Andong. Nakadumog ti lakay. Inwagtengna ti polis. Kinusilapanna ti mayor. Sa inawidna ti takiag ni amangna.
Nagtatabbaaw dagiti adda iti likudanda. Ngem intarengtengdan.
“Di maam-ammuan ti inam daytoy, Balong, a,” nakapsut ti timek ni Amang Andong. “Pasensiakan.”
Umananges. Kayatna ti makadanon a dagus iti dayta a nakangisngisiten a daya.

MINATMATAN ni Abel dagiti apagtunnal a nalalangto a sagibo. Immanges iti nauneg. Nasalemsem ti sang-aw ti nadam-eg a daga. Ita man laengen nga isirnaatna kalpasan ti tallo a rabii a matutudo, kalpasan a nakaapitda. Mangmangngegna ti daranudor ti baybay iti adayo nga amianan— iti labes ti kakandarumaan.
Adda naggilap iti panunotna. Inruarna ti petakana ket dinutdotna ti ladawan a naisapit dita— ti ladawan nga impakita ken inted ni Amang Andong idi rabii. Kasla nakitkitakon dayta a lalaki, kinunana. Ngem inyaw-awanna dayta a lagip idi kasla agsarsarming iti panagriknana a mangmatmatmat iti lalaki iti ladawan.
Nakarikna iti naidumduma a pannakaila idi matmatanna ti babai a nagubba iti maladaga. Ket marikriknana ti in-inut a panagbalbaliw iti utek ken riknana.
Awanen ti ammok kenkuana kalpasan daydi a rabii, kinuna ni Amang Andong. Nakapimpintas a babai. Naubing. Natured.
Ket ad-addan a dimmaeg iti kaungganna ti panggep a mangalut-ot iti kasasaad dagiti nariingan ken imbilangna a dadakkel.
Insublina ti ladawan iti petakana. Sa insuksokna met laeng iti likudan a bolsa ti pantalonna.
Tinallikudanna ti kinelleng. Nagturong iti sango ti balayda. Agkaykaykay dita ni Nanang Ibing.
“’Tay Calci-blocyo, tinomaryon? Amangan no agulawkayo manen no malibtawanyo, a.”
“Wen, a, Balong.” Naginat ni nanangna. Pagat-timidna laeng daytoy; kinesset ti init ti kudilna; bassit ti agongna. Ngem kasla makitkitana ti napudaw a babai a nagubba iti maladaga iti ladawan. “Awan pay ti a-amam?” Nginalngal daytoy ti maudi a balikasna.
“Ania ket ni nanangen. Dakayo ti nagannakko, awan sabali.” Inasitganna ni Nanang Ibing ket ginabbayna. “’La ta innak suroten.”
Tinaluntonna ti tambak a nangkamang iti purok ti Sentro. Kinamangna ti nabato a kalsada a lumasat iti abagatan ti simbaan.
Agalas dies ket adda pay laeng dagiti ubbing kadagiti pagadalan. Nupay kasta, impapanna a madaman nga agkusikusi dagiti bumalay iti uneg ti pagtaengan.
Nakitana a nakarikep ti ridaw iti sango. Ken awan dita ti karison ken nuang ni amangna. Nagna iti amianan ti simbaan. Nakaparnged ti nuang iti sirok ti panakkelen a logo iti abay ti akasia. Awanen ti karga ti karison nga adda iti sango ti garahe. Napasarimadeng idi makangngeg iti tabbaaw manipud iti kombento. Linasatna ti nalangto ngem awanan sabsabong a hardin. Immariping iti ridaw iti kanigid.
“Pumanawkayon, Tata! Itedkon iti sabali!” Natibong dagiti balikas ket impapanna nga awan ti sabali a tao iti kombento. Nagbanugbog ti barukongna.
Adda nagsay-a. Ni Amang Andong. “Apay metten, Father? Nasayaat met ti apit.”
“Nasayaat no nasayaat. Ngem kunan mayor nga anak kano ti rebelde ti amponyo. Diak la ketdi kayat a makaraman iti trinabaho ti tulisan.”
Nakalamlamiisen ti sibubukel a bagina. Impapanna a ti baro a kura paroko— ni Father Abril— ti kapatpatang ni Amang Andong. Nabayag nga awan ti nagsao ket mangmangngegna ti bitek ti barukongna.
“Di kadi Corpuz ti apeliedoyo, Father? Ket am-ammoyo ti Elena Ramirez?”
Agtigergeren ti sibubukel a bagi ni Abel. Elena Ramirez? Ti nakasurat iti likud ti ladawan!
“Awan ti am-ammok a kasta!” Bigla a nagbugkaw ti kura paroko. “Pumanawkan!”
Ket dayta a kulot a buok, dayta nga iming. Sal-it! Dayta a padi ti lalaki iti ladawan!
Addan ti dara iti rupa ni Abel. Induronna ti rikep. Naklaat ti padi ken ni amangna.
“Agdamdamag laeng ti amak,” kinunana a nangperreng iti padi. Kataytayagna laeng ti padi. Ket iti panagkitana, maysa a gagangay a tao a kas kada mayor ken Maestro Mariano; dagiti kas kadakuada ti pagbalinanto da Sherwin ken Anthony.
Inasitganna ni Amang Andong. “Nalabit, wagasna laeng a no… no maipakaammona nga am-ammona daydiay a nagan, diyon mapanunot ti mangikkat kenkuana a katalonan.”
“No ania ti naibagak, naikeddengen,” kinuna ti padi. Nairut ti agkabannuag a rupana. “Panawanyon daydiay a disso. Ita met laeng!” Nakipinnerreng ti padi. “Ket asinoka met a basta sumrek lattan? Ammok a nagsaksakristanka! Ngem saanka la a tulisan! Bastos!”
Saanen a makateppel ni Abel. Inruarna ti petakana. Dinutdotna ti ladawan. Imbistradna iti sanguanan ti padi. Nagmurareg ti padi a nangmatmat iti ladawan. Sa kunam la no natukkawan iti karasaen ti mulagat ti padi. Naglusiaw.
“Siak dayta a maladaga!” imbugkaw ni Abel. Sa pinigisna ti ladawan. Imbarsakna ti basbassit a pirgis iti sanguanan ti padi. “Intayon, Amang,” kinunana ket kinibinna ni Amang Andong.
“Maipaspas-irawak, Balong,” nakapsut ti timek ti lakay. “Maipaspas-irawak…”

INYUSONG ni Abel iti ulona ti nangisit a bonete nga inted ni Uno. Naglulumba dagiti angesna. Nagkarayam ti nabara a lua kadagiti pingpingna. Ngem apagapaman laeng, ta inagsep a dagus ti bonete ti nabara a lua.
Mangngegnan ti ariangga iti ruar: “Agbiag ti Alpha Phi Omega Fraternity!”
“Para iti pagilian!”
“Para iti dayawko, tungpalek ti pagrebbengak iti Dios ken iti pagiliak…!”
Awan ti maitimkanna kadagiti agririaw. Saan a kameng ken saanto pulos nga agkameng iti fraternity, ngem kasla adda bileg dagiti ikkis nga agpunipon iti kaungganna. Mariknana ti nasalemsem nga aplaw ti angin kadagiti labus a luppo, pus-ong, barukong ken panunotna.
Agbuabon dagiti abagana. Marikriknana ti naidumduma a pigsa a mangsalsallukob kenkuana; pigsa a sisasagana nga agpaadipen ken mangipatungpal iti pagayatanna nga agbirok iti aglawlaw— wenno disso nga ibilangna a kukuana.
Saankayo a naibabain, Amang! Saan! Saan! Kayatna a yikkis. Ngem nagtalinaed dagita a balikas iti agdaldalluyonen a kaungganna. Malaglagipna ti panagsangsangit ni Nanang Ibing idi agrubuatda. Dagiti nalalanay a mata ni Amang Andong a tumantan-aw iti tawa ti bus idi agpa-Manilada.
Nadlawna, aleng-aleng ti tung-ed ni Amang Andong idi ibaga ni Tata Prospero nga agpaay a dianitor iti eskuela a pagisuruan daytoy. Nupay immisem ni Nanang Ibing kas sungbatna iti kuna ni Tata Prospero nga agpaay a labanderada ni Maestra Lourdes, marikna ni Abel, mangan-andingay ti inana.
Naggiteb manen dagiti sangina. Uppat a tawen. abiit laengen, Amang, kinunana.
Imbatogna iti barukongna ti karton a namarkaan iti DAYTOY TI PUDNO A WAYAWAYA. Pinidutna ti sangabugsong a sabong ti rosas iti rabaw ti bagna a ’yan ti luplupotna.
Immanges iti nauneg. Pinagbakkogna ti nakabarbaran a barukongna.
Immaddang…

“PEKPEKKEL a pekpekkel, dardaras a dumakkel!” indayyeng ni Ibing bayat ti panagakar-akar dagiti dakulapna iti nalungpo a bagi ti maladaga. “Awan duadua, Sika,” tinangadna ni Andong a mangisirsirut iti bamban iti sara ti ugsa iti adigi-mayor ti panakkelen a kalapawda, “ni Abel ti nangisangpet iti nasayaat a gasgasatta.”
“La ketdi, a,” kinuna ni Andong ket nagdusol pay dagiti sangina a nagsirut, “saan met a ni Medior Tacsiat a nangisaknap iti kappia ditoy nga ili? Wenno ni Kernel Aginaldo?” Agkatkatawa a nagparintuod iti sikigan ti maladaga. “Ni Abel ti nangkulding iti nakem ni Tata Idot. Ket inyawat daytoy ti dua a nayon a talonen ‘toy amangna.”
“Ket di met ni Tata Idot ‘di kunam a pungtilen koman ‘di Hapon ngem inyalikaka ‘di amangmo?”
“Amman. Ngem di kad’ ni Abel ti kaduak a napan nakisao? Ala ket ikararagmo, Balong, a, a makaturpos ita a tawen ‘tay buridek ni Lilong Idot. Tapno addanto nalaing a mistrom, a. Naganna itayen, Inana?”
“Mariano.”
“Mistro Mariano, suruamto ni Abel nga agsingsingpet, wen?” Inubba ni Andong ti maladaga. Insalsalana bayat ti iruruarna.
Simmurot ni Ibing. Nagkidem idi simmmabet ti nakasalsalemsem nga aplaw ti amian. Nakiremkirem idi aggilapgilap dagiti bimmalitok a kinelleng iti irurukuas ti sinamar.
“Saan a naggapu kaniak,” natinggaw ti timek ni Andong. “Ngem ammom, Inana? Kasla agtutuboak tunggal ubbaek a kastoy. Ay, talaga a naisagut kadata.”
Immisem ni Ibing a nangperreng kadagiti agrimrimat a mata ti asawana. Intanamitimna: “Saluadanyo koma, Apo, ‘di inana. Saluadannakami, Apo!”—O

(Bannawag, Setiembre 3, 2007. Naisalip iti Palanca. Naatiw.)