Sudario

O tattao ti Sion, agdir-i a sirarag-o/ Ti Ari ti Israel, sumangbayen kadakayo!//

Kas man iti panagtalukatik dagiti mata ni Along iti panangsaraboda kadagiti umuna a sinamar iti daya ti panagbitek ti barukongna iti nasinggit-a-natinggaw a boses dagiti sangapulo-ket-dua nga “angheles”: isuda, dagiti kaklasena iti maikapat a tukad ti primaria, a nabaduan iti nagayad a puraw. Naikapet kadagiti bukotda dagiti kasla-pudno-a-payyak. Sinallukoban ti samiweng ti patio ti simbaan ni Santo Domingo de Guzman iti laksid ti sangapulo-nga-agpa a baet ti uppat a babassit nga entablado a yan ti saggatlo nga “angheles”. Nalikmut dagiti entablado kadagiti tattao a mangitagtag-ay kadagiti palaspas. Iti tallo a tawen a panagsakristanna, nadlawna manen a bulong ti palmera kadagiti taga-poblasion ket naubing pay a bulong ti niog a nalagalaga kadagiti naggapu iti away a nagdaliasat a nakatambubong iti parbangon.

Sinarunoda, isu ken tallo pay a sakristan: da Marianing, Ambong, ken Alejo, ti dua a kura: ni Padre Alfonso Enriquez a kura paroko ken ni Padre Jose Marquez a katulonganna, idi asitgan dagitoy ti maysa a bassit nga entablado iti kannawan ti patio. Kagiddan ti panangitag-ay ni Padre Alfonso ti bassit a praskita ti agua bendita, inwaris dagiti tallo nga “angheles” iti ngatuen dagiti kura dagiti sabong: sampaguita, rosas ken ilang-ilang. Uray la napakidem a timmangad ket immanges iti nauneg. Iti panagmulagatna, nakitana ti rimat kadagiti mata ni Padre Jose. Naimatanganna ti minalem a panangsanay ti naubing a kura kadagiti ubbing iti napalabas a lawas. Idi iwarasna ti panagkitana, kasla balbaliksen dagiti agkiremkirem nga aripuen: nagimnas a denggen ti samiweng ti Apo. Sapay koma ta maimdenganna.

Idi malikmutda ti uppat a babassit nga entablado, winagisan ni Padre Alfonso dagiti tattao. Simrek dagiti “angheles” iti simbaan. Nalagip ni Along dagiti tarakenna a pabo tunggal yaponna iti sumipnget: darumog dagiti tao a nangsaruno kadagiti “angheles”. Idi nakastreken dagiti tao, nagparisda nga uppat a sakristan. Kinamangda ti pasilio ti simbaan. Kasla inallop ti imnas ti kaungganna iti panaginnabel ti musiko ken boses-agtutubo: Ti Apo ti salakanko, agtalekak, diak agbuteng/ Isu ti pigsa, namnama ken samiweng/ Adda rag-o iti burayok ti pannakaisalakan/ A mangep-ep kadagiti amin a mawaw!//

Tinaliaw ni Along ti koro iti ngatuen ti ruangan ti simbaan. Nalinteg ti takder ti sangapulo-ket-innem nga agtutubo: innem a lallaki ken sangapulo a babbai, a kas man naimaldit iti altar ti lirika ti kanta. Nakatugaw iti sanguananda dagiti musikero a kataebda: gitara, biolin, banduria, kongga ken akordion. Isuronakto koma met ni Padre Jose, nakunana iti nakemna.

Imbaba ni Along ti imatangna iti pasilio. Nalinteg ti pannagna ni Padre Alfonso a sinaruno ni Padre Jose. Sinabet ida dagiti naitag-ay-a-maiwagwagayway a palaspas, naiwaris a sabsabong ken puraw a belo ken panio.

Intuloyda a sakristan ti nagprusision agingga iti sango ti altar. Nagkurnoda iti altar sa nagparisda a nagsinnango. Tinaliawda dagiti dua a kura. Iti likudan dagitoy, nagin-innayad dagiti tao a nangpidut kadagiti naipuruak a belo ken panio. Nakagat ni Along ti akimbaba a bibigna idi naimatanganna ti pannakaidepdep iti rupa, tengnged, lengnges, ken teltel dagiti belo ken panio. Nalagipna ti panangabogna kadagiti marabutit ken sipet a nangatibelbel iti sandalias ni Padre Alfonso iti panagdalusna iti kuarto ti kura idi malem-kalman.

Nainnayad ti addang dagiti kura a kas man ilallallay ti samiweng.

Kantaen ti salmo ni Yahweh gapu’t aramidna/ Ipakaammo iti amin a suli ditoy daga/ O tattao ti Sion, agkanta a sirarag-o/ Ti Mannakabalin nga Ari, umayen kadakayo!//

Nagballaballatek ti allangogang iti altar, iti santuario a taeng dagiti rebulto a nakumotan itan iti bioleta a belo, kadagiti adigi nga adobe ken diding a tisa a nagameran iti apog ken darat ken nalimogan iti bennal, iti pasilio a kumamang iti kombento, iti eskuela-primaria iti kannawan a sidiran ti simbaan, iti kampanario iti kannigid sa iti krus iti pantok ti simbaan. Manipud iti krus, aglayag iti amin a suli ti poblasion: iti plasa, iti kasa tribunal, iti kuerpo dagiti karabinera, iti kamposanto, kadagiti dos-grado a pagtaengan dagiti prinsipalia: mestiso ken indio. Danonen met ti samiweng dagiti nalawa a katabakuan ken kaniogan iti daya a nakaipattopattokan dagiti kalapaw dagiti aripuen, sa iti karayan iti daya-nga-abagatan. Agampayag pay kadagiti dadakkel a turod ken kabambantayan iti adayo nga amianan ken daya ken abagatan.

Nagkurno ni Padre Alfonso iti sango ti altar. Narigat a mailasin ti piligis ti lima-a-pulo a tawen kadagiti panguloten a buok, asul a mata, natundiris nga agong, lumablabbasit a kasla-rabanos a kudil ken lima-kadapan ken walo-pulgada a takder iti pannakakagay daytoy iti puraw a roba. Nupay kasta, mailasin latta ni Along ti nangisit nga abito. Iti siket ti kura, nangisit met laeng a lalat a barikes a ti murdong daytoy ket naipauyaoy iti nagbaetan dagiti sakana. Iti kannawan, naisakbit iti barikes ti sangaagpa a rosario: sangadangan laeng, umagepen ti krus iti daga.

Nagkarayam ti lamiis iti duri, barukong, ken pispis ni Along iti pannakalagipna iti pananguyos ni Padre Alfonso iti nangisit a lalat a barikes. Nadalapusna ti sangaprasko a basi iti lamesita iti naminsan a panagdalusna iti kuarto daytoy. Tonto! Nangina na sika dayta na arak! Kas man gita ti karasaen dayta a balikas nga insippit ti barikes iti narapis a bukotna. Nagkarayam dayta a gita iti amin a paset ti bagina.

Inaprosan ni Along ti bukotna a nagbinatlag nga inlimedna iti makalawas. Dina kayat ti maipupok a kas ken ni Marianing gapu iti panagpulong daytoy ken ni Lakay Insiong a lelongna. Sinipat ngamin ni Padre Alfonso gapu ta nalipatan ni Marianing ti nangikarga iti arak-ti-ubas nga inumenna iti misa. Inasitgan da Along ken Marianing ni Lakay Insiong a nangpumpunas kadagiti tugaw ti simbaan. Dida ketdin napakadaan ti yaasideg ni Padre Alfonso. Diak kayat na agtaraken ubing na nengneng ken tarabitab, kuna daytoy. Ginutad ti kura ni Marianing. Nagtalinaed a nakamatidder ni Tata Insiong.

Malagip ni Along. Dinamagna iti naminsan ken ni Lakay Insiong no apay nga agdumog lattan no bugtaken-a-baonen ni Padre Alfonso idinto ta nalaklakay nga amang daytoy ngem iti kura. Nagtugaw ti lakay iti pangal ti agdan nga agturong iti kampanario: Lakayakon, apok. Diakon kabaelan ti agpataud iti tabako. Awanen ti mayawatko a walo reales. Agpatagaboak laengen ngem iti agaramid iti rangtay wenno kalsada wenno riles wenno simbaan iti no sadino a lugar.

Tallo aldaw nga intultulodanda iti makan ni Marianing iti kuarto iti sirok ti agdan ti kombento. Kalpasan a pinalubosan ti kura, makalawas a naggurgurigor-a-nagam-ammangaw.

Ken ad-adda a di kayat ni Along a lagipen wenno maipada ken ni Kosep. Nagpatnag a dida nakaturog iti panangur-urayda kenkuana. Napukaw ngamin ti singgapong a yan ti limos iti nangipanan daytoy. (Makalawas kalpasan dayta a pasamak, nakasarakda ken Alejo iti singgapong iti sakristia, iti estante a pagyanan dagiti lino ti altar ken belo dagiti rebulto. Inyawatda ti singgapong ken ni Padre Jose). Tinakawmo ngata a, punieta! Rimsik dagiti mata ni Padre Alfonso. Ginuyodna ni Kosep nga inturong iti kuarto iti sirok ti agdan. Nagpigpigerger da Along a nagturong iti kuartoda. Awan ni Padre Jose ta napan iti sumaruno a pueblo iti laud. Kabigatanna, dinamagda ni Kosep iti kura. Imbugtakna: Awan na biangko daydiay na mannanakaw!

Dinakamatna ken ni Ina Delia a madama nga aglutluto iti pangaldaw ti kombento. Nagmulagat ti inana a kas iti mulagatna iti panangipadamag ni Padre Jose nga adda nagarrote nga insurekto iti plasa. Winitwitan ti inana, sa umanges-anges a nagarasaas: Sika, Angelo, isardengmo ta kinatarabitmo. Siak ti maudi a pangibagaam dayta, nalawag? Sa nanguros: Apo, kaasiannakami!

Nakasango itan ti dua a kura iti santuario: iti likudanda ti altar sa dagiti tattao. Sumagmamano ti nakaparintumengen a mangpirpirit iti rosario ken mangipaspasir iti librito ti nobena ken ni Birhen Santa Maria. Nagbaw-ing ni Along idi taliawen ni Padre Alfonso. Nagkayammeten ti lamiis kadagiti sangi, tumeng ken dapanna. Naitalimudok ken ni Padre Jose ti imatangna. Iti panangtaliaw ken panangisem kadakuada ti naubing a kura, nagtalna ti napartak a giteb ti barukong ken pispisna.



NAGTAMDAG ni Along iti tawa ti kombento. Nakarangrangrang ti plasa manipud kadagiti agdaldalipato a palor ken kandelaria. Iti pannakaimatangna kadagiti agsangpet a tattao a nagkawes kadagiti rumimrimat a roba ken sumilsilap a kimona, naray-aw ti kaungganna a nagtalinaedan ti samuyeng manipud pay itay bigat. Iti panagriknana, kasla pinullo a tawen ti nagmalem iti kinaulimek ti aglawlaw. Itay agsapa, litania pay ketdin ti panagdengngegna iti kayaskas ti panagdalusda kada Marianing, Alejo, ken Ambong kadagiti nabati a petalo ken tapok ti seremonia iti simbaan idi bigat-kalman. Nalang-abna ketdi ti ayamuom dagiti sabong.

Kalpasan a nakapagdalusda, inulina ti kampanario. Agtallon a tawen a kaay-ayona a buyaen ti ilelennek ti init.

Naminsan, inamadna ken ni Padre Jose no sadino a lumnek daytoy. Kinuso daytoy ti panguloten a buokna. Umis-isem a nagkuna : Dita nga agpasag iti sakbibi ti natalinaay a rabii. Tapno nakirkired manen a maipasngay iti baro nga agsapa.

Uray la nagsabat dagiti pamuskolen a kiday ni Along iti sungbat ni Padre Jose. Iti panangkudkudna iti ulona, pinikpik ti kura ti ababa nga abaga sa timmalikuden a nagturong iti sakristia.

Iti panangbuybuyana iti ilelennek ti init, kas iti napalabas a malem, malaglagipna: Natay ni inangko a nangipasngay kaniak. Ni laeng lelangko ti saksi ti isasangbayko iti lubong ta agdaldaliasat iti barko ti negosiante nga amak. Iti panagdakkelko, narigatan ni lelang a nangisakad iti panagbiagmi. Naasian kano daydi Padre Fausto a kura iti lelangko a nagaget a debosionada ni Apo Birhen Santa Maria. Idi lima ti tawenko, innalanak ti kura iti kombento tapno adda kano ray-awna. Sinuruannak nga agdalus, agbasa, agkararag, agsakristan. Kalpasan iti innem a tawen, nayakar iti pagyanan a parokia. Intugotnak. Sadiay, naguyugoy ti riknak nga agpadi. Simrekak ngarud iti seminario ket nagbalinak a naan-anay a padi. Maysan a tawen a padiak idi pumusay ni Padre Fausto. Nagdesisionak nga agsubli tapno makadennak met ni lelangko ken dagiti tattao ditoy.

Tunggal agestoria ni Padre Jose, masansan a perrengenna ti lumlumnek nga init.

Iti panunot ni Along, kayatna a madanon ti lumnekan ti init. Umuna, kayatna ti agbalin a kas ken ni Padre Jose: adu ti ammona, naisem, gayyemna dagiti tattao, naanus kadakuada a sakristan. Nalabit, sadiay ti nakasursuruanna kadagitoy a galad. Maikadua, sapulenna dita ni tatangna. Pito laeng ti tawenna, nagpakada ni tatangna tapno agaramid ti rangtay ken kalsada ken simbaan. Aduda a nagkukuyog a nagturong iti sumaruno a pueblo iti laud. Kalpasan, iti innem a bulan, sumagmamano laeng a taga-kabangibang nga away ti nagsubli iti grupo da tatangna. Aduda a nagdamdamag, a pakairamananda ken ni Ina Delia, no apay nga awan ti dadduma: nagwingwingiwing laeng a makaluluasit dagiti nagsubli idinto a dida maiperreng dagiti matada kadagiti karabinera a nanglawlaw kadakuada. Iti sumaruno nga aldaw, pinaayaban ti kura ni Ina Delia. Nagawid a manguddakudday sa pinagtampongna ni Along. Mapanda kano agobra iti kombento tapno makabayad iti utang ni tatangna. Dinamag ni Along no kaano a nakautang ni tatangna, imbugtak ni inangna: Agawaam ketdi! Nasiputanna ti pannakaregreg dagiti lua ni Ina Delia.

Manipud iti kampanario, naimatangan ni Along ti nabannayat a panagindayon dagiti bulong ti akasia, narra ken ipil iti aglawlaw ti simbaan. Nabara ti pul-oy a nagkarayam iti pingpingna. Awan ti nakitana nga ubbing a nagay-ayam iti plasa. Sumagmamano laeng ti nakitana a simrek ken rimmuar iti kasa tribunal iti ballasiw ti kalsada. Iti kuerpo iti abagatan daytoy, saanna a nangngeg ti paggaak dagiti karabinera. Awan ti nadlawna nga arimbangaw kadagiti pagtaengan. Dua laeng ti napalabasna a karomata. Nadlawna met ti panagduyaw ti napanayag a katabakuan iti daya-nga-abagatan. Idi limmitem ti lulonan dagiti bantay a nangsalikubkob iti sibubukel a Nalungog, kasla nagsardeng a nagayus ti karayan iti abagatan ti pueblo. Iti laud, natalna dagiti dadakkel a turod a nangur-uray iti panagpasag ti init.

Iti panangguyodna iti tali ti kampana, kasla impakdaar ti orasion ti panagtaeng ti mamayo iti barukongna.

Natukay ti imatangna iti danapeg dagiti artista iti entablado.

Kinasalawasaw anian/ Ibagana asinoman/ Agpangas, agpanglaingan/ Siak ti Dios Mangisalakan/ Inna insalsalawasaw//

Iti yanna, dina ida mailasin, ngem impapanna a dagiti manen nagakem iti napalabas: Kastila, mestiso ken dagiti baknang nga indio. Impapanna pay nga adda iti sanguanan ti entablado ni Padre Alfonso a nangisuro kadakuada, ni Don Lucio a gobernadorsilio, dagiti kabesa de barangay, negosiante, ken amin a mararaem iti pueblo.

Inawis met ni Padre Jose. Nagwingiwing ta amangan no sipaten manen ni Padre Alfonso no makita daytoy nga agdudungsa.

Nagkullayaw ni Along idi maitubong iti panagdengngegna: Dakami a nagkaykaysa/ Ditoy sanguanan itatta/ Madaydayaw, nababaknang/ Saan a mapagduaduaan/ Kadakami nagbasolam//

Iti tengnga dagiti tattao, nakaparintuod a nakadumog ti nagakem a Kristo. Madamdama, maysa-maysa ti immasideg kenkuana sa tinungpada. Napakidem ni Along ket tinallikudanna ti tawa. Umaw-aweng ti lapayagna ngem nabatad a nangngegna: Daytoy kunayo a Kristo/ Awan serbina a tao/ Pobre, dungrit ken tagabo/ Dagiti nengneng a tao/ Di rumbeng nga agsao//



MANEN, inna binalikas/ Ti nasudi a kararag/ Karaip maysa a dawat/ Naibilin kasasaad/ Ti Ina nga inay-ayat//

Nakita ni Along dagiti sikikidem nga agay-ayug a debosionada. Nakatugawda iti umuna a dua nga intar dagiti tugaw. Iti maikatlo nga intar, lima a babbai nga agtutubo. Iti sanguananda, iti sakaanan ti altar, linikmut iti kandelaria ken masetas ti dua-kadapan a Nailansa-a-Kristo.

Iti panagtakderna iti sidiran ti santuario, saanen nga agdadamo kenkuana dagiti rupa. Nakabelo iti puraw ti asawa ti gobernadorsilio, kasta met ti asawa ti negosiante a mestiso: sakbay a nagobrada iti kombento, isu ti kanayon nga umasuganda iti sangagantilia a bagas. Iti met sikiganda: dagiti assawa dagiti karabinera. Iti likudanda: dagiti katalek ti kura nga agsingir iti buis ken dagiti masansan nga agbilang iti limos. Isuda dagiti mangamiris kadagiti agsangpet a rasion ti pagtungo, prutas, dingnguen, gatas ti baka, ruot a para kadagiti kabalio ti kura. Isuda dagiti akinkukua iti panaderia, pagablan ken paglagaan iti pueblo.

Babaen ti lawag ti kandelaria, sumilap ti nalabaga a linas iti tengnged dagiti debosionada a nagbitinan ti eskapular ti ladawan ni Apo Birhen Santa Maria. Madlaw ni Along a pasaray bisongen sa isimpada met laeng iti batog ti barukongda. Sa agayugda manen: Ket dagiti adalanna/ Pinalagipanna ida/ Agtalinaedda koma/ Natudio, napakumbaba/ Dangadang ket liklikanda//

Manipud iti likud dagiti naintar a tugaw, adda nadlaw ni Along nga anniniwan. Al-alia, nakunana. Agtaray koman ngem nailasinna ni Padre Alfonso. Kasla tinagikua ti kura ti ladawan a kanayon a pangublag ni Ina Delia kenkuana tunggal matakuatanna daytoy nga immuli iti kampanario. Iti likudan ni Padre Alfonso, nailasinna pay ti lima nga anniniwan: dagiti karabinera a di makapanaw iti likudan ti kura.

Naglayon ni Padre Alfonso iti tugaw dagiti agtutubo. Maysa-maysa ti nangagep iti bukot ti kannawan a dakulap ti kura. Minatmatan ti kura a kas iti lumlumdag a mangga ti naudi nga immagep kenkuana, ni Manang Victoria. Naggiteb ti sangi ni Along iti pannakalagipna ken ni Manang Lourdes, ti kabsat ni Alejo. Nagkameng ti balasang iti koro. Malaksid iti panagpraktisna iti kanta, masansan a tumulong nga agdalus iti simbaan ken kombento. Impadpadamag ni Alejo a pawilan kano dagiti nagannakda nga apirasen ti tabako ti agtutubo a kudil ni manangna. Aglenneken ti init no itulodda ken Alejo iti pagtaenganda iti wangawangan ti away iti daya. Nagsardeng ti panangitulodda ken ni Manang Lourdes ta kinapatang ni Padre Alfonso ni Lakay Pedong nga itulod daytoy iti karomata.

Natudio ken nagaget ni Manang Lourdes. Ta saan laengen nga iti simbaan ken kombento ti pagdalusanna. Agdalus payen iti kuarto ni Padre Alfonso. Ngem isu metten ti nanipudan ti masansan a panagmalangana. Saan a nailimed ken Along ta ni sigud a Manang Lourdes: makidag ti barukong ni Along tunggal matmatanna ti rupa a kasla nabulod ken ni Apo Birhen Santa Maria. No agkatawa, mangngegna ti uni dagiti sallapingaw ken billit-balay iti kampanario.

Nagrungaabda ken Alejo iti uray la iti pannakadamagda ken ni Lakay Pedong a ni Manang Lourdes, ti kakaisuna a kabsat ni Alejo, natakuatanda a nalamiisen iti sagumbi ti kalapawda. Nasugabba ti bimmalitok a buokna, nagdiwig ti santa-maria a rupa ken ngimmisit ti dilana. Adda kano praskita iti uluananna.

Iti napasamak, kinunkuna ni Ina Delia ken ni Along: Saanka nga agsuksukir, Angelo. Nalaka laeng met ti aramidem, nakkong. Agdalus, agpakan iti dingnguen, agsakristan, agorasion. Saanka nga agtultuleng ken ni Padre Alfonso.

Uray no saanen nga ibaga ni Ina Delia. No makitkitana ni Padre Alfonso a kas ita, awan ti dina malagip a pagrebbenganna iti kombento. Kas ita, agyan ditoy sidiran ti santuario ket bantayanna no saan met laeng a maiddep dagiti kandela agingga a di malpas dagiti agsudsudario. Agtalinaed dita uray pay kasla makedkeddel ti kannigid a bakrangna kadagiti mangmangngeganna: Ti kararag daytoy Ina/ No mabalin isut’ madusa/ Ket agbiagka a nasadia/ Ania pay ti serbi ita/ Dungngo, no sikat’ sumina//.



BINUYA ni Along ti pannakauram dagiti bulong ken ruot nga inummongda iti sirok ti higante nga akasia. Nagalibungabong. Tinalaytayna dagiti nababaked a sanga. Kuna ni Padre Alfonso: Tapno mapaksiat dagiti mangmangkik nga agtataeng dita.

Nagturong iti kampanario idi agangay. Pasaray agdayyeng. Nalukneng pay laeng ti darang ti init ngem naiwakasen dagiti obrana: napakannan dagiti dingnguen; nakapagdalusdan iti simbaan ken kombento; natulonganda payen ni Tata Insiong iti hardin. Nariwet pay laeng itay ngem nagobran. Ngamin iti panagtuglepna a nagbantay kadagiti kandela, kinapatang ni Padre Jose. Inton malem, sakbay ti orasion, mapanda iti away iti daya. Mapanda kano bisitaen ti kalapaw dagiti agsudsudario.

Nagwen a dagus. Umuna, kayatna manen ti agaliwaksay ta addanto manen estoriaenna kada Marianing, Alejo, ken Ambong. Maikadua, sigurado a tangdanan manen ni Padre Jose. Dakkelen ti uray apagkapat laeng ti maysa a real nga ikargana iti bassit a sinan-lakasa, a para kenkuana, kapatgan a gamengna. Nagalikuno ti kallid iti kannigid a pingpingna iti pannakaduktal ni Ina Delia bayat ti panangbilbilangna iti urnongna. Nagtugaw ni inangna iti pingir ti katrena: Ne, napekpek metten dayta baulmo. Bay-am ta naynayonak met ta addanto pagbasam. Nagsasaruno ti tung-edna. Ngem iti panunotna: Wen, inang ta addanto busbosenta. Inton agluasta nga agturong iti paglennekan ti init.

Idi sangadangan laengen ti di pay limnekan ti init, nagsardeng ti karomata ni Lakay Pedong iti patio ti simbaan.

“Marianing!” Insardeng ni Marianing ti agkurimbaboy iti karuotan iti sidiran ti simbaan. Nakudkodna ti ulona idi tumayab ti pakambong. Timmaliaw ken ni Along a nakaarruaten iti puraw a kamiseta nga atiddog ti manggasna ken nangisit a seda a pantalon. Nadeppes ti buokna. Simmilap a naisarang iti raya gapu iti lana ti niog nga inlabo ni Ina Delia. “Saggatlo daras laeng a.” Tinangad ni Along ti kampanario.

“Ni daytoy met ta mangigkigtot.” Tinangad met ni Marianing ti kampanario. “Wen la. Ngem ’diay tupigko a.” Nagrungiit sa nagtilmon.

Agrungrungiit met ni Along a nangitudo iti karomata a kas man kunana: Dakkel ’diay kalupi nga innalak.

Idi agtartarayen ti karomata, iniseman ken pinayapayan ni Padre Jose dagiti tattao a masabat ken malabsanda. Namrayan met ni Along ti nangkumpas iti iniin ti karomata. Uray la mapadayyeng iti tarakatak dagiti pilid kadagiti bisil ken iti kayaskas dagitoy iti tapok. Pasaray ipal-idna ti silag a kallugong nga impabulod ni Lakay Pedong no umatipukpok ti tapok nga ikur-ay ti kayumanggi a kabalio.

Idi addadan iti napanayag a katabakuan ken sumagmamano a niog ken ledda iti igid ti dalan, napasarunuan ti sig-am dagiti nagsasaruno a sanaltek ken hing ken ho ni Lakay Pedong.

“’Bag man ta pinalubosannakay’ ni Padre Alfonso, padre.”

“Masapul ngamin ti mangbendision sakbay ken kalpasan ti sudario, Tata.” Nakaturong ti imatang ni Padre Jose iti sumipngeten nga aglawlaw. Nadlaw ni Along a natundiris met ti agong ti kura no addaka iti sikiganna.

Ur-urayen ni Along a dakamaten ni Lakay Pedong ti pananggura ni Padre Alfonso ken ni Baket Maria, ti lelang ni Padre Jose. Nalabit lima a bulan ti napalabasen, bayat ti panggibus a bendision ni Padre Alfonso, pagammuan ta naglusdoy ni Baket Maria. Malagipna la unay ti panagtulid dagiti bukel ti mata ti baket. Inabungotanda a dagus iti nangisit a belo. Pagammuan ta gimluong ti nabangag a boses: Ania ti mapaspasamak iti pagiliak? Apay nga agsangsangit dagiti ubbing ken nagannak? Dagiti ganggannaet, aniat’ inda ob-obraen? Ay, diak masbaalan maipalay a saem!

Limmabbaga ni Padre Alfonso. Binugtakna dagiti nanglawlaw iti baket. Daras met a binagkatda nga inruar iti simbaan. Iti malem, nakitana a kinapatang ni Padre Alfonso ni Padre Jose. Nanipud iti dayta nga aldaw, saanen a nakita ni Along ti anniniwan ni Baket Maria iti simbaan. Kunkunana iti bagina: pangalaan ngata itan ni Baket Maria iti bilegna nga agagas, aglualo para kadagiti masakit, ken agpaanak no saan metten a makadawat iti agua bendita iti simbaan? A, nalabit ilimlimed nga ikkan ni Padre Jose.

“Inton matay ni Padre Alfonso, ay, pakawanennak, Apo,” nanguros ni Lakay Pedong. Immisem ni Padre Jose. “…dakayo kadi ti sumukat a kura paroko?”

“Saan, Tata.” Nakaturong latta dagiti nangisit a mata ti kura iti igid ti dalan sa iti katabakuan. Nagngilangil ket inamuyna ti panguloten a nangisit a buokna. Rinenrenna ti puraw a sotana.

“Ne, apay met, padre?” Timmaliaw iti likud ni Lakay Pedong. Kasla immadu ti kuribetbet ti muging ti lakay.

“Saanak kano met a nakapagbasa sadiay Espania. Ken maysa kano nga indio daydi nanangko.” Nagallon ti bigotena idi kinaemna ti bibigna sa nagsanamtek.

Sumagmamano ti nadanonda a nanglawlaw iti bassit a pakarso iti sakaanan ti dakkel a turod. Narangrang dagiti tambubong a bolo a naidarekdek iti aglawlaw. Iti silnag ti nabukel a bulan, agwangwang-il dagiti muyong iti bakras ken sakaanan ti turod.

Maysa-maysa ti simmabat kadakuada. Inagepanda ti bukot ti kannawan a dakulap ni Padre Jose. Naisem ni Baket Maria a nangarakup ken ni Padre Jose. Tinung-edan ti kura da Along ken Lakay Pedong. Simrekda iti pakarso a nagadigi iti sagat, nagdiding iti kawayan ken nagatep iti pan-aw. Idi yawis ni Baket Maria ti pangrabii, kinuna ti kura nga inton malpasen ti sudario. Rinugianna ti ritual. Binendisionanna ti dua a libro: nangisit ken nalabaga. Panagkuna ni Along, kabesadon ni Baket Maria ti linaon ti nangisit a libro. Idi damo nga usarenda, adda mangibasa ket sarunuenna. Ngem iti napalabas a dua a tawen, uray awanen ti libro, ikararagannan dagiti masakit, natayan, ken naluganan a ti linaon ti libro ti itanamitim ken idung-awna. Linagipna no sadino ti nakakitaannan iti nalabaga a libro. Wen, saan la ketdi a mariro. Isu ti libro nga inyawat ni Mariano Saldivar wenno Manong Anno ken ni Padre Jose, tallo nga aldaw sakbay a naglemmengda ken dagiti kaduana.

No kasano ti panangipawil ni Ina Delia a baliksenna ti nagan ni Manong Anno, kasta met ti pananges-estoria ni Padre Jose kenkuana. Anak ti dati a kabesa ni Manong Anno. Kadua ni Padre Jose a sakristan. Iti ipapanaw ni Padre Jose, nagturong met ni Manong Anno iti sabali a lugar. Nagobra iti maysa nga ospital. Insikina met ti nagadal. Adu ti libro a nabasbasana agraman ti Nasantuan a Biblia. Rimmusing ti ayatna nga agbalin a kura ken misionero. Immasug kadagiti Dominicano ngem kinatawaan dagiti praile. Saan a mabalin nga agpraile ti maysa nga indio. Gapu iti ayatna nga agserbi iti iglesia, nagdawdawat iti limos ni Manong Anno kadagiti nababaknang. Dagiti naur-orna, impaayna kadagiti pasiente nga awanan kuarta. Agingga a napanunotna ti agsubli iti Nalungog tapno dagiti kalugaranna mismo ti tulonganna.

Linawlaw dagiti tattao ti bassit a lamisaan. Pinagtugaw ni Padre Jose ni Along iti suli ti pakarso. Nagabay da Baket Maria ken maysa nga agtutubo a babai a nangukrad met iti nalabaga a libro. Nagallangogang iti dayta a paset ti bario: Iti tiempot’ waw ken bisin/ Ibturan rigat ken sakit/ Saem, upay ken ladingit/ Dayaw linak-am a pait/ Apo Jesus sadi langit//

Ditoy Nalungog, nagdawat manen ni Manong Anno iti limos kadagiti prinsipalia tapno igatangna iti bagas sa irasionna kadagiti tagaaway. Iti makabulan a napalabas, sumagmamano ti timmulongen nga agdawat. Ngem nauman dagiti dawdawatanda. Ublag ken uyaw ti naawatdan. Saanda ketdi a nauma. Immaduda ketdi. Tapno adda busbusen ken maitulongda, agkontribusion ti tunggal kameng. Gapu ta para iti iglesia ti panggepda, dimmawatda iti espesial a misa para iti grupoda: ti Baro a Gimong dagiti Umili ti Dios. Nayat ti kura. Laeng ta doble iti gagangay a bayad ti misa ti siningirna kada Manong Anno.

Nakita ni Along ti panagdalupisak dagiti tattao iti karuotan iti aglawlaw ti pakarso. Nakakidem nga agbingbingngi ti bibig ti dadduma idinto nga uray la mangurat dagiti babbaket. Nagkidem met ni Along ket sinurotna: Pobre man ken nababaknang/ Nengneng wenno masirib man/ Iti langit a pagturongan/ Agkakabsat, agpapadan/ Kari dayta ti Mangisalakan//

Ngem marigatanen nga agpataud da Manong Anno iti pagbayad iti misa. Nagangayanna, agmimiting da laengen iti maminsan iti makalawas. Agsinnublat dagiti kameng a mangbisita iti sibubukel a grupo. Nakagura ti kura. Imbagana nga adda ilimlimed ti grupo. Ta apay a dagiti laeng pudno nga indio ti mabalin nga agkameng? Pinawilanna ti ania man a miting nga aramiden da Manong Anno.

Immasideg ni Padre Jose ken ni Along. Inyarasaas daytoy a mapan agkararag iti tapaw ti turod.

“Kuyogenka, padre.” Inyarasaasna met. Ingay-atna ti tumakder. Inatipa ti kura ket nagwingiwing.

“Siak laengen. Nalawag met.” Sinirip Padre Jose ti bulan. “Danggayam ida.” Immisem ti kura. Sinursurot ti imatang ni Along ti likudan ti kura. Nagrimat dagiti matana a sinabet ti raya a napalusposan ti nalimbong a bulan a nakaisakaban ti ulo ni Padre Jose.

Nagkidem ni Along. Kasla mayan-anud ti kaungganna kadagiti yas-asugda: Pirgis man inna ikawes/ Saan la ket a bimmakes/ Panunot saan a dakes/ Malak-amnanto ti padles/ Sadiay dinto mailuges//

Ngem nagtuloy latta ti taripnong da Manong Anno. Ket iti naminsan, babaen ti bilin ni Padre Alfonso, rinaut dagiti karabinera dagiti “Umili.” Nakatiliwda iti lima a kameng. Impanda iti plasa ket pinarigatda. Dinamagda no ania ti ob-obraenda, kinunada: Agkarkararagkami, apo. Nagpaggaak laeng dagiti nagtiliw. Binitayda dagiti natiliw. Ti basol: erehe ken insurektoda.

Inamad ni Along ken ni Ina Delia no ania ti erehe ken insurekto. Kinuna ni inangna: Ti aglualo a kaduam ni Manong Anno.

Mailallallayen ni Along: Naslag nga aldaw ket dumteng/ Agallangogang samiweng/ Rag-o ti maidaydayyeng/ Namnama ti umaw-aweng/ Balligi ti simmangbayen//



ITI dayta nga agsapa, kalpasan a nagorasion, inuli manen ni Along ti kampanario. Sinarabo ti anglem ti tapok, bulong, ruot ken lugit. Nagwanawan. Naulimek latta ti aglawlaw. Iti panangperrengna iti sumingsingising nga init, nagkarayam ti bara iti dapan, bukot, takiag, barukong ken ulona. Dita ngata, nakunana iti nakemna idi matmatanna ti labes ti kabambantayan. Naestoria ngamin naminsan ni Tata Insiong nga iti labes dagiti bantay iti daya ti nagpaingan da Manong Anno. Sadiay, nangipatakderda iti maysa a pueblo. Inusatanda ti bakir, winayaanda ti pussuak, inuritanda ti kapanagan, intukitda dagiti bin-i ket ap-apitendan ti bunga ti timpuyog ken saldet. Nagmayat man, lelong, nakuna ni Along idinto ta nakanganga da Marianing, Ambong ken Alejo. Intay’ idiay yanda, inlagtitna. Inkurus ni Tata Insiong ti tammudona iti bibigna sa kimmita iti kombento. Kalkalpas ti pangaldaw. Impapanda nga adda iti kuartona ni Padre Alfonso. Immanges iti nauneg ni Tata Insiong: Iti mabiiten, appok. Sapay koma iti Mannakabalin ta iti mabiiten.

Napatilmon ni Along iti pannakalagipna iti naladaw a pinangrabiida. Kasla adda pay laeng iti gugotna ti nabanglo nga innapuy, karne ti alingo ken ugsa, lames, agduduma a prutas, tupig, bibingka, sinuman.

Kinarawana ti bolsana. Nalipatanna gayam nga inlakasa ti baria nga inted ni Padre Jose. Impasirna: Espania, 1824. Katawenak, nakunana.

Kinitana manen ti daya. Naglamiis ti sangina idi agangay. Kabaelanna ngata a lasaten dagita a bantay? Saan ngata a mabirokan dagiti karabinera dayta a pueblo? No mapan ngay ditan da Padre Alfonso?

Napakidem iti pannakalagipna kadagiti nabitay iti plasa. No apay ketdi a linibasanna ni Ina Delia ket nakiummong kadagiti tattao. Dina naiturog dagiti lima a nakumotan iti uloda sa naparautan iti tali ti tengngedda: tallo a lallaki ken dua a babbai. Dayawenna man ketdi ida. Saanda a nagikkis wenno naggulagol la koma. No isu ngata, ayna, Apo!

Iti malem, binayabayda ti dua a kura a nangbuggo kadagiti saka dagiti nagakem nga apostol. Nadlaw ni Along dagiti napupudaw ken kasla saka-ti-maladaga a saka ti dua a karabinera. Nalabit saan a makagteng dagitoy a saka iti lugar iti daya, nakunana iti nakemna.

Iti pannangan ti dua a kura ken dagiti apostol iti atiddog a lamisaan iti kombento, kasla gagangay nga aldaw iti panagpaggaak ni Don Lucio. Pasaray takkaban ti kaabayna a karabinera ti pingganna. No makapateltel koma ti kusilap, nakuna ni Along iti nakemna. Binuybuyana ni Padre Jose a naulimek nga agngalngalngal iti kanigid ni Padre Alfonso nga adda iti bangir a kabesera, kasinnango ni Don Lucio. Malaglagipna met ngata daydi sindami rabii? nakuna ni Along.

Nasiputan ni Along ti panangirapit ni Padre Alfonso iti ramay ni Manang Victoria a nangyawat iti sangabaso a danum iti kura. Alisto daytoy a timmalikud. Darumog a nagturong iti ruar. Nagtalangkiaw ni Along no adda kumitkita kenkuana. Awan. Sinurotna ti rimmuaran ni Manang Victoria: ti ridaw iti kosina. Nagin-innayad. Naipasirna ti anniniwan iti sirok ti logo. Ni Manang Victoria, agsangsangit?

Naladawen tapno mailemmengan ni Along ti tao manipud iti ridaw ti kosina. Kinuso ni Padre Jose ti buok ni Along. Insungo ni Along ti anniniwan. Iti itatangad ni Along, adda rissik kadagiti nangisit a mata ni Padre Jose.



AGKALKALIMDUOSANEN ni Along. Agruprupanget ti init iti panagriknana. Nagbabawi iti dina panagdigos. Agpayso ngata ti kuna ni Ina Delia nga agbalin a dara ni Kristo ti danum a pagdigosna?

Nabibinegen dagiti takiagna. Agkutukoten dagiti tumengna. No apay a dagitoy pay a kandelaria ti inaramatda: nabantot. Koma no ni Padre Alfonso ti agiggem. Wenno makilibut la koma. Nagsakuntip.

Ngem nagpakawan ken ni Apo idi mataliawna dagiti sumursurot kadakuada nga ussob a nagawit iti padeppa ken dagiti mangsapsaplit iti bagida. Naparupanget sa nagkintayeg idi agaruyot ti dara iti bukot ti adda iti sikiganna. Malagipna ti napalabas a Biernes Santo: nagpailansa ni Manong Anno iti plasa! Inyik-ikkisna: Apo, pakawanem ida ta dida ammot’ ar-aramidenda!

Pinaludipanna dagiti kakaduana. Uray isuda, naslepen ti puraw a sotanada. Idi taliawenna ni Padre Jose, nabang-aran idi immisem daytoy.

Napayaman idi agsardengda iti maikasangapulo-ket-tallo nga estasion. Indauluan ni Padre Jose ti kararag.

Intuloyda ti libut. Masungaddan ti simbaan. Uray dagiti debosionada, nalabit agkapsutda metten. Agpaparawdan: Kaasiam, Apo, kaasiam daytoy ilimi/ Dinakam’ gurguraen iti agnanayon//

Idi malpasda a mangaldaw, nagtarayda nga uppat a nagturong iti amianan. Nagsarimadeng ni Along idi masungaddan ti kamposanto. Nagkullayaw ta awan pulos nadatnganda. Iti napalabas, sangapulo agingga iti duapulo dagiti nadatnganda ditoy. Ditoy a pinukan ni Manong Anno, sakbay a nagpenitensia ken nagpailansa iti sagat a padeppa, ti sarukodna a kasabang. Ditoy nga ininum ken insapsapoda ti naurnong a linnaaw iti Huebes Santo. Ditoy a nabendisionan dagiti eskapular ni Apo Birhen Santa Maria ken saong dagiti ayup a kuentasda.

No kasano ti partakda a nagturong iti kamposanto, kasta met ti panagsublida. Al-alia!, impukkaw ni Marianing ket immawerdan.

Nagdungsa ni Along a nagdengngeg iti Siete Palabras ni Padre Alfonso. Idi tinung-edan ni Padre Alfonso, nagturong iti kampanario. Nagdalagudog ti tangatang idi guyodenna ti kampana.

Kalpasan a nangrabiida, nadarimusmosan ni Along a nagturong ni Padre Jose iti santuario. Surotenna koman idi pagammuan ta makangngeg iti anabaab. Saan na sika biang! Ibagak tao, anak sika Padre Fausto! Awanen mamati sika! Agtigtigerger ngem impideg ni Along ti lapayagna iti diding. Mangngegna ti anasaas ti arimukamok. Ngem sobran ti ar-aramidem kadagiti tattao, kadagiti agtutubo, kadagiti ubbing. Maysaka nga adipen ti Dios, padre. Agngaretngeten ti ngipen ni Along. Apay sika maysa na indio? Apay na kapatangmo ’diay erehe na Mariano Saldivar?

Nakita ni Along dagiti anniniwan a sumungad manipud iti sango ti kombento. Nagarudok a nagturong iti kuartoda. Matmaturogen dagiti kaduana. Agkakamakam dagiti angesna. Nagkidem sa pinagakkubna dagiti dakulapna.



AGBANNAWAGEN ngem saan pay a nairidep ni Along. Kasla nagpatnag a nangngegna ti dua a kura. Wenno nakaturog sa ketdi ta adda met dagiti nagparang iti alintataona a kasla tagainep. Tagainep ngata daydi nakakapkapsut nga aweng ti kampana?

Narnekan pay laeng da Marianing, Alejo, ken Ambong kadagiti katreda. Bimmangon. Linukibna ti tawa ket naisabat kenkuana ti pul-oy ken ti sinamar iti daya.

Idi agturongen iti kampanario, naglamiis ti rusok ken piskelna. Immanges iti nauneg idi iggamanna ti tali a naikamang iti kampana iti toktok ti kampanario. Nasdaaw iti bantotna. Nagmulagat idi kasla naitim-og laeng ti landok a bitin ti kampana.

Agallaalla ti panunotna bayat ti napartak a yuulina iti kampanario. Idi makatapaw iti ngato, kasla nauyos amin a kired iti bagina. Nagluspak iti datar a nagameran iti tapok, babassit a bulong, lugit ti billit. Madamdama, nagriaw iti uray la sa naganug-og.

Pinunas ni Along ti matana a kinullaapan ti lua. Dua dangan pay ti kaadayo ti init iti pagtabonanna. Nagpusipos ket tinurongna ti sidiran ti kombento. Simgar ti barbonna. Idi simrek iti mortuario, dinuyok ti dung-aw ti barukongna: O sinamar a kimmudrep/ Namnama naidadanes/ Limmidemka a kas init/ A nakayammetan ulep/ Mabatiak nga agpanes//

Dimmagsen ti sibubukel a bagina idi iwarasna ti imatangna. Nakatalukbong iti nangisit a belo dagiti babbaket, lallakay, sumagmamano nga agkabannuag, agtutubo ken ubbing.

Aglulok manen dagiti tumeng ni Along idi asitganna ti lungon. Aggitebgiteb ti sangina a nagmatidder a nangmatmat ken ni Padre Jose. Iti nalitem a tengnged ken mata, nakitana: ti aglulua iti dara a Kristo iti sagat a padeppa, nagdiwig a rupa ni Apo Birhen Santa Maria, agrungrungaab a Kosep, agwasangwasang a Manang Lourdes, agpenpenitensia a Manong Anno, naibitin nga erehe ken insurekto iti plasa…

Anakko, ayaunayen/ Saem innak sagabaen/ Barukongko nadagensen/ Ladingit a di agsardeng/ Pait innak lak-amen//

Naglusdoy ni Along iti sanguanan da Ina Delia nga agdungdung-aw.



SINALLUKOBAN ni Along ti kandelaria idi immagibas ti palayupoy. Nariknana ti salemsem iti barukongna. Tinangadna ti umasulen a tangatang a nakaimuntaran ti nakalimlimbong a bulan. Nagpukawen dagiti sumagmamano itay a bituen.

Tinaliawna dagiti agkabannuag iti likudna a nangguyod iti karro ti Nagungar-a-Kristo. Nadlawna a kasla pimmuskol dagiti sumarsaruno kadakuada. Sumagmamano kadakuada iti nangitag-ay iti sumsumged a kawayan ken bolo. Tunggal malabsanda a rimmuok ti ledda wenno pan-aw, dua wenno tallo ti tumipon iti bunggoy. Itay nangrugida iti sungaban ti away iti daya, agduapulo laeng ti bilangda. Iti panagkunana ita, addan limapuloda.

Idi asidegdan iti simbaan, nakitana ti ummong dagiti babbai iti adayo a sanguananda. Napuskol met ti agsalasala a dalipato ti apuy.

Pagammuan, naipaigidda a sakristan. Ditakayo laeng! Agriawen dagiti nakilibut. Naibarsak dagiti kandela ken kingki ken tambubong. Naitag-ay dagiti talunasan ken badang ken pika. Nagdanggay dagiti ikkis ken riaw. Agtatarayen dagiti nakilibut a nagturong iti simbaan, iti kuerpo, iti kasa tribunal ken kadagiti pagtaengan dagiti prinsipalia.

Agtarayen nga umadayo ni Along idi maigawid ti takiagna. Ni Ina Delia! Igpil ti kannawan ni inangna ti tampong ket ti kannigidna, ti bassit a lakasana.

Darsem, nakkong, kuna ni Ina Delia ket ginuyodna ni Along. Kinamangda ti dalan nga agturong iti laud. Inabog ti naglabbet a putok, riaw, ikkis, kanalbuong ken asug dagiti dapanda.

Idi nakatapawda iti dakkel a turod, sinango ni Along ti daya: nalabaga ti labanag ti init. Nakulding ti barukongna idi madayas ti lawag ti berde a kabambantayan.

Nangngegna ti aweng ti kampana. Nagtalukatik dagiti matana iti dalipato a mangsalsallukob iti dakkel a krus ti simbaan. (gibusna)



Maikadua a Gunggona, Salip iti Sarita iti Iloko, Don Carlos Palanca Awards 2003