Voice Tape

ITI kaudian a panagbakasionko idiay Sta. Teresita, kasla immubingak iti sangapulo ket walo a tawen ta kasla nagsubliak iti daydi tawen nga adda napasamak ken ni Angkel Ato. Iti panagsapsapulmi ken nanang kadagiti sertipikok iti Best in Math iti elementaria ken haiskul tapno idatagko iti prinsipal iti eskuela publiko iti Cubao a pangisuruak a nayon dagiti pammaneknek iti kabaelak ket nadardaras ti ingangato ti ranggok a pakairamanan metten ti sueldok, adda nabirokanmi a sabali a banag.

Kinuna ni nanang nga impanna dagiti sertipiko iti nagdaplat a bag a namarkaan iti “L.A.”, ti brand ti sigarilio ni tatang idi chain smoker pay laeng. Napno ngaminen ti diding ti bassit a balaymi kadagiti sertipiko kadagiti inabakko a pammadayaw iti salip iti panagsurat. Daytoy a bag, a maysa kadagiti nangisukatan ni nanang kadagiti ginasgasut a nagawangan ni tatang iti sigariliona, ti sinukimatmi. Ngem awan met dagiti sertipiko.

Gayam, nalukotlukot a naikarga iti maysa kadagiti uppat a bulo a tubong a nangikargaan ni nanang iti birth certificate-mi— tallokami laeng nga agkakabsat ngem uppat ti tubong ta ipagarupna a makauppatda ken tatang; gapu iti rigat ti biagda, ni tatang ti nangud-od kenkuana a mapan agpa-ligate idiay Aparri.

Ngem daydiay daplat a bag ti immuna a nakitami iti tukot ti maysa nga alud ti daan nga aparador a gapu iti panagkuplakuplatnan, impanda pay ketdin ken tatang iti maymaysa a kuarto iti baba, iti dumna iti kosina ken abay dagiti dadduma a ramramit ni tatang kas iti pagpasuyot, tallo a klase ti nakakaluban a buneng, tabas, kuribot, dagiti pug-os dagiti nadumaduma a paminian a kas iti mais, ti kinitikitanna a tikbalang manipud iti puon ti santol (patiek a naalana ti kina-artisanona iti naynay a panagbasbasana iti Bannawag), ken wen, ti nasurok a pagat-tao nga urnongna a kopia ti Bannawag a napagtutuon iti pagipempenan iti pungan.

Nadumaduma ti nagyan daytoy daan nga aparador: daan a ladladawan a kaaduanna ti ladladawan ti minatay da nanang, daan a luplupot, pino a pinggan a sa laeng mausar no adda bisita, dagiti pappapelmi idi elementaria ken haiskulkami kadagiti kakabsatko a namarkaan iti 100%…

Ngem ania daytoy sabali a banag?

Ti voice tape a namarkaan iti “4 my one & onli lab ATO” a kuna ni nanang, naalana iti tukot ti pungan ni angkelko nga Ato, nga adienna a lalaki, iti kamalman ti pannakadungpar daytoy, wenno pannakatayna, iti dayta nga agsapa ti Pebrero 16, 1992.

Nakarubuatakon a mapan ageskuela. Kinapudnona, addaakon iti igid ti kalsada ta kasinnango laeng ti Purok Tactac nga ayan ti balaymi ti agduapulo ektaria a solar ti St. Francis Academy a pagbasaak iti haiskul. Addaak iti second year isu a nalabit napigsan ti nakemko a masansan a maladaw. Kas iti dayta a panangikeddengko a nagsapideng iti pagat-taon nga Indian tree iti igid ti kalsada nasional ta maiwayaten ti flag ceremony.

Pagammuan lattan ta adda nagranipak iti bandana iti laud. Kasla adda nagsinnangdo a kalantangan a nuang. Ti paggidiatanna, mamimpullo ti kapigsana. Madamdama, agririawen dagiti estudiante ken dadduma pay a tattao a nalabit mapan iti tiendaan ta Martes daydi, agdardarasda nga agturong iti sango ti bakante ken agal-alog a solar a pagal-alaanmi iti balangeg. Nagaarimutongda dita, iti maysa a Manny Trans a bus.

“Apo, napilidanen!” nairaed a naipukkaw ti diak masinunuon no asinon daydi a baket ngem atapek a ni Ma’am Usita ta dumnada iti bakante a solar ken nagretiro metten isu a madlawna aminen a mapaspasamak iti aglawlawna, makita man ken madamdamagna laeng. Malaksid pay a malaglagipko a kanayon ti timekna gapu iti masansan a panangung-ungetna kaniak idi maestrak iti grado tres.

“Natayen! Natayen!” Ikkis dayta a nakapigpigsa.

Nagtibbayoak. Naklaatak ta idi laeng nga inaponannak ’ti kas’di a tibbayo— karkardayo ta diak narikna idi masansan ti panagsangit ni nanang idi maatap nga intaray dagiti NPA ni angkelko a Ceferino nga adienna a dumna iti buridek (bale maikalima iti innem nga agkakabsat); wenno idi sinangsangitan ni tatang ti kakaisuna a nuangna a nalmes iti maysa kadagiti bagyo ti 1989.

Apo, nin sa metten Boying a gayyemko! insangit ti unegko ta padak a masansan a maladaw iti flag ceremony ken pagaayatna ti agestambay iti akinlaud a ruangan ti eskuelaanmi nga agarup kasinnango laeng ti nakapasamakan ti aksidente. Amangan laeng, kunak, ta idi rummuar ni Sister Caridad a prinsipalmi iti kombentoda, iti ayatna a di makita, amangan ta nagbuatit a dina napupuotan ti ilalabas ti Manny Trans. Ayapo!

Nagtarayak a nagsubli iti balaymi, saan nga iti ummong. Nadatngak ni nanang nga aglamlampaso.

Iti baet ti panaganges-angesko gapu iti bannog ken danagko, kinunak: “Nanang, adda napilidan! Kasla ni… kasla ni…”

Saanen a pinalutpot ni nanang no asino ti napilidan. Nagtartarayen a napan iti kalsada ket nalipatanna payen ti nagismagel ken uray pininggolna la koma ti pangatiddogenen a nasugabba a buokna.

Impataray met ti panangsurotko ken ni nanang nupay napalalo ti kebbakebbak.

Di pay la ngarud koma ni loko a Kalbo, kunkunak iti nakemko a ti adda iti panunotko, ti CAFGU a nangkabkabil ken ‘gistayan nangpaltog ken ni angkelko a Mulong nga ading met laeng ni nanang ken agadi met ken ni Angkel Ceferino. Nasingpet met ngamin ni Angkel Mulong ta no mapan agkammel idiay Calacungan, mangidagas latta iti kaay-ayok nga udang a kakasla tangan-saka— adda latta lukmona— ken sagsangadakulapan a malaga.

Ngem naklaatak idi yikkis pay ni nanang ti ugaogna idi makaasideg iti ummong. Igawgawidda ta permi ti panagtabtabbugana. Awan maawatak nga ipukpukkawna no di agsasaruno nga “Apo! Apo!”.

Nagkullayawak. Limmabban ti ulok.

Saan la ketdi a ni Boying ti napilidan— saan la ketdi a kasdiay ti idiar ni nanang no isu ta adayo metten a kaanakanna ti gayyemko.

Asino ngarud? Ni ngata tatang? Ngem ammok a saan ta kadagidi a tiempo a nalukneng pay laeng ti init ket kapadpadigosna laeng iti nuangmi, ken saan a magmagna iti kalsada nasional ta nairana a naipatarayna ti kakaisuna a bisikletana a pinagbayadmi iti klinika ken dagiti agas ni nanang a narud-ak a nagkamat iti kamanokan a pinartimi iti kasangay ni tatang iti Enero.

Saan latta met a dagiti adingko ta adda iti daya ti elementaria a pagbasaanda iti Grade Six ken Grade One.

Masmasdaawak no asino ta kasla metten agpagunggan nga ania ni nanang. Ngem kasla naam-amlingannak idi nakapatpatak ti panagdengngegko iti kinunana a kasla naggapu pay iti tukot ti daga ti asugna: “Adingko! Ato! Adingko! Ato!”

Uray idi naimpumponen ni Angkel Ato, pasaray agkullayawak no malagipko ti makapaaliaw a panagsangsangit ni nanang.

AGALAS dos idi agparada ti nawalat a lugan ti Funeraria Baquiran iti rough road a kalsada ti barangay iti sango ti solar da nanang a naipatengnga iti purok dagiti ag-Palor. Sotelo daydi ama da nanang ngem taga-Sto. Domingo, Ilocos Sur a naikamkamang laeng kadagiti ag-Palor iti Villa.

Aglalabbet a sangit ti nangitulod iti nasilap a puraw a lungon ni Angkel Ato iti kadaklan ti balayda. Ngem ad-adda manen a ni nanang ti timpaw ti sangitna ken inggawgawid ni tatang ta pagbitinanna metten ti lungon. Yam-amakko pay ket a makusayanna ti atong iti sungadan ti arubayanda, iti sirok ti duogan a mangga.

Inalistuan met ni Angkel Mulong a pinagpakni pay laeng dagiti tallo kalamisaan nga agtotong-it ken agpipiningpining. Immun-unada pay ketdin ngem iti bangkay. (Agingga ita, umok dagiti naayat nga agay-ayam iti innipis ti bariomi.)

“Ipapatiyonto kad’ no maiplastar a nasayaat ti bangkay!” intebbagna pay ketdi ta manguddakudday nga aglisi dagiti diak ammo no taga-ano a lallaki nga agsusugal.

Ti diak maawatan, apaman a nayulida ti lungon, ken kalpasan ti pannakipatang dagiti taga-puneraria ken nanang, dagus man met laeng manen a linuktanda ti lungon; inarpawanda iti puraw nga ules sa inyaonda ti bangkay.

“Diyo la ket kinitkita metten, Apo!” intanabutob ni tatang. Daydiay ‘apona’, ad-adda a pagsingir ngem iti pagdayaw ti tonadana a kas iti no diak naigagara a nabaddekan ti sakana no kasta a nakaidda iti salas. “Kitaenyo met ‘ta baddekanyo, a, Apo!” kunana no kua.

Sumagmamano a lawas kalpasan ti pumpon, inlawlawag ni nanang a nagkamali dagiti taga-puneraria iti lungon a nangipananda ken ni angkel— agbalor iti dies mil ti puraw a nakasilsilap nga immuna a nangipananda kenkuana.

Ania pay no di naipaidda pay laeng ni angkel iti kadaklan, iti ikamen a silag ken naarpawan iti puraw nga inabel nga ules a kuna ni nanang, daydi inregalona kada angkel idi kallaysada ken ti asawana.

Gapu ta adda ni Angkel Alfredo nga inaunada nga agmammaneho iti para logging a six by six idiay Aurora (diak pay ammo no sadino a suli ti lubong daytoy idi) idinto nga adda ti buridekda a babai iti Ilokos a nakaikamanganna, ken pinidut met dagiti NPA ti agadi a ni Angkel Ceferino, ken no read no write met ni Angkel Mulong, ni nanang met laeng manen ti naturtoran a napan iti munisipio tapno idarumna ti Manny Trans ken napan idiay Aparri immawag iti baket ni Angkel Ato. Nangarkilada iti traysikel ta sigurado nga awanton ti luganda nga agsubli lalo ket mabilbilang pay laeng idi dagiti adda Sarao-na iti Sta. Teresita.

Adda metten dagiti kakabagian ti asawa ni angkel ngem ad-adda met a pinagrasonda dagiti uppat a maadi-adi a kakasinsinko nga iwanwanda, numona kano ta no makalagip ti maysa, aggigiddanda nga agsasangit.

Gapu ta siak ti kalakayan kadakami nga agkakasinsin, siak ti napusgan a nangbambantay iti bangkay ni angkel iti kadaklan— kaduak ti uppat a kandila ken sumagmamano a tumatayab a rummuar-sumrek iti tawa nga immampirak.

Malaglagipko ita no kasano a timmangtangken dagiti panga ken gurong ken luppok iti panagtigtigergerko. Diak met ngarud mayintek ti imatangko iti ruar, kadagiti agsusugal, kadagiti sumangpet-pumanaw a kakabagianmi, iti atong, iti duogan a mangga iti mangrugin nga agrakaya a daan a balay da nanang ken dagiti kakabsatna, iti agtabonen nga init. Yam-amakko ngamin nga amangan no diak mapupuotan, addan ti al-alia ni angkel iti likudak ket diak ammo no kasano a tarayek ti agdan iti malikudak.

Kapilitan ngarud a nakasangoak iti nakumotan a bangkay. Diak pulos maibayag ti imatangko iti ulo ta malagipko ti inestoria sakbayna ni Lilong Martin a mangngugit nga isuna kano ti nangakup iti naiburandis nga utek ni angkel sa impisokna iti kaltik wenno daytay plastik a nagawangan iti sangalitro a Caltex a langis. Ket gapu ta nakunak a nagsubli man aminen a lagipko itoy a pagteng, alidukdoken ta alidukdokennak.

Pakawanennak ni angkelko ngem ad-adda nga iti akimbaba a paset ti bagina ti kinitkitak. Naluklukmeg ti adda iti nagbaetan ti luppona ngem dagiti busel ti barantiddog a tabungaw da lilangko a nanang ni tatang a masansan nga iggamak a yaprosko iti sikakallugong pay laeng idi a marleksko (marleks, kunami iti mabagbagi ta insukatda ti naganna iti ubing nga agnagan iti Marlex). No apay a diak maliwayan a kasta ti aramidek, ni met laeng Lilong Martin a mangngugit nga adayon a kabagian da nanang ti nangibaga a no kayatko a dumakkel, kasta ti aramidek.

Simken pay iti panunotko ti pannakasukalko kada angkel ken baketna (agnobioda pay laeng idi) bayat ti panagkaiddada iti maar-aramid pay laeng idi a balaymi. Agtawenak ngata iti lima. Adda impaala ni nanang a kasla martilion sa ketdi. Makikabkaballaykami pay laeng idi iti family house da tatang. Nakitak ida a lamolamo iti maikadua a kadsaaran. Ket ti puestoda, kas iti daydi adda iti Playboy a nagsisinnublatan a binidingbiding da Angkel Mulong ken dagiti barkadana nga idi nabartekdan, nabaybay-anda a natnag iti sirok ti lamisaan. Siak met a nasanay nga agukagen iti Bannawag, kinitak. Ay, ket napatak agingga ita daydi a ladawan, kas kapatak ti lagipko iti daydi a pannakasukalko kada angkel.

Agsaknapen ti sipnget idi sumangpet da nanang. Nagtarus man met laengen iti kadaklan a nagdungdung-aw.

Kastoy ti malagipko nga anag ti dung-awna: Ay, Ato, aya, adingko a nagpaidumat’ singpetna/ Pimmanaw met lattan a di man laeng nagpakada/ Asino pay ita ti mangkitkita kadagitoy uppat a bunga?/ Idinto a ni baketmo, di met makaawid manipud Abu Dhabi nga ayanna.

“Di makaawid?” Adda nagkuna iti baba.

“Kasano ket ka’p-apanna?” Adda simmungbat a napasarunuan iti anabaab sa ti iriag dagiti agsusugal iti ruar.

Maluyaanak metten. Inyal-aludoykon ti immulog ket napanak nagpagatang iti sopdrink ken ni Angkel Mulong ta maalidukdokak manen.


MAISUPADI kada Angkel Alfredo ken Angkel Mulong, dinak inik-ikkan iti kuartak ni Angkel Ato. No adda man gundaway nga inikkannak, diak malagip. Isu ketdi ti dimmawdawat iti pabor kaniak.

Dua lawas laeng, no diak mariro, kalpasan a napan iti abrod ni baketna, iti maysa a malem bayat ti panagrepasok iti salas para iti maikadua a periodical exam, kinunana kaniak iti nababa a timek: “Dante, agsuratta man ken ni antim.”

‘Ta,’ kunana a ti kayatna a sawen, idiktarna ti isuratko. Nadarimusmosan la ketdi ni nanang ti yaasideg ti adina ta pettat ti panagparangna iti ridaw ti kosina a siiiggem iti aklo. Tinung-edannak ket saan a natuloy ti panagmisuotko koma ta numona ket Ingles ken Filipino nga agpada a pagkapsutak ti eksamenmi iti kabigatanna.

Nadlawko a kagapgapu pay ni Angkel Ato iti talon ta malaksid nga agat-ling-et ken nakabado iti atiddog ti manggasna, agbibitin pay iti siketna ti bunengna, igpilna ti payabyabna ken nakaabaday ti kalupina.

“Wen, Angkel,” nginalngalko ti sungbatko.

Manglapgisak koman iti Aspen a notebook-ko a nagakkub iti Robin Padilla, ngem inatipanak. Apagbettak ti isemna a nangligsay iti kalupina sa inruarna ti nakaselopin pay a sanga-ream a nabanglo a linen.

Awan ketdin ti kopia ti suratna a mabalin a siraratek koma ita. No kadagitoy koma met a panawen, nalabit naiserrekko iti kompiuter ket mabalin a nai-save-ko. Nagangayanna, no ania ti draft, isu metten ti impaw-itmi ta tunggal sentence wenno phrase pay ketdi a malpasmi, ipabasana kaniak. Ket kastoy ti malagipko a dadduma a linaonna:

Dear Mahal,

Komustaka met ditan? Dika met la nagulaw iti panagluganmo iti bus, sa manen eroplano? Ania komusta met ti amom? Langgong kadi? Di agkastakasta no dina kayat ti di nasayaat.

Komusta met ti kankanem? Ala, no dimo kabaelan ti rigat dita, agawidkan ta ikarkarigatanta ti kumaramut ditoy.

Aywanam a naimbag ti bagim. Dimo pakadanagan dagiti ubbing ta dagitoy tallo a lallaki, kabaelandan ti mamisok, agpastor ken agidalimanek iti balay. Ud-ud-odan da inang (ti katuganganna) nga idiay pay laeng kuada nga agyan ni Princess. Ngem di met napagpatangantayo dayta idin? A siak ti agbalin nga ina ken amana. Ta isu met piman ti mangep-ep-ep iti iliwko kenka. Iti tunggal aldaw nga aglabas, ad-adda met nga agminarka iti rupa ken tigtignayna…

…Dimo pay la panunoten ti panagpaw-itmo ta kuna met ni manang nga aguniak latta no adda pakasapulan.

Daytoy mahalmo a kankanayon a siiiliw kenka,

Ato

P.S.

Ni Dante ti pinagsuratko tapno nalawlawag a mabasam.
Siak ti nangisingasing iti ‘P.S.-na’ ta bareng, kunak, no addanto met sarabok manipud ken ni baketna.

No diak mariro, adda tallo a surat a naaramidmi. Abbabada. Kas met laeng iti panagsasaona, abbaba. Ken nakapsut ti timekna a paninggiten. Saan a maibagay iti kasla agbagbagi a Roland Dantes nga awan imingna.

Ken saan a maisuro no adda dina kayat. Kas iti daydi panangipakaammona kada nanang a natakaw ti kakaisuna a nuangna (di pay nagabrod ni baketna idi). “Pumatayak!” kinunana lattan.

Naklaat da tatang ken nanang. Naimbag ta simmurot ni Angkel Mulong ket isu ti nangilawlawag. Naagab ti maysa kadagiti pagassawaan a nuang ni Angkel Ato nga inwaywayna iti ungto ti talonna.

Kalpasan ti napaut a dina panagsasao, nagsig-am sa kinunana: “Pabulodandak man. Innak la biit idiay Ilokos.”

Bareng mailiwliwagna, kinunkuna ni nanang ken ni tatang iti panagpatpatangda iti rabii a nalabit, pangay-ayona ken ni tatang ta impautang ni nanang ti igatang koma ni tatang iti ganagan.

Ngem naklaatkami ta nagtarus iti balaymi idi panaggapuna iti Sto. Domingo, Ilocos Sur nga ayan dagiti kakabagianda kada nanang. Pinaiserrana dagiti tawa ken ridaw idinto nga alas tres laeng iti malem. Di nagun-uni idi amaden ni nanang no apay. Kunam la no agkali iti balitok ti gagarna idi yaonna dagiti marunggi manipud iti langgosti nga awitna. Sa adda inyaonna a paltog. Dagus a nailasinko ti paltog a nakusnaw a bumalitok ta nabuybuyakon iti betamax.

“Apounaykan, Ato,” kinuna ni nanang. “Panunotem met, a, dagiti annakmo.” Makaluasiten ni nanang.

“Yirikak kada kasinsin,” kinunana ket insabbikelnan ti paltog sa nangtarengteng iti tambak iti likudan ti balaymi a kumamang iti purokda iti abagatan.

Awan ketdi ti nadamdamagmi a nangyarmaranna iti paltog. A paltik gayam. Sumagmamano a bulan ngamin kalpasan ti pumponna, naammuan ni Angkel Mulong a di gayam agputoken ti loko a paltog ta nangrugin nga aglati.

Adda ketdi damag a nakadesgrasia ni angkel. Ngem buneng imbes a paltog. Kameng ti CHDF ti biktimana. Mammartek ket agtiplak lattan no adda dina makursonadaan, wenno makursonadaanna.

Maysa kadagiti namin-anon a linipak ni CHDF ni Angkel Mulong ta tumanor metten a mammartek daytoy nga ading ni nanang.

Naminsan a napalaluan daytoy CHDF ti imminum, maymaysana a nagawid iti kampoda iti abagatan ti bario. Nagsabatda ken angkel iti pangakikiden a desdes. Awan ti makaammo no ania ken kasano ti napasamak. Nagsiwarak lattan ti damag a natagtagbat ti CHDF. Missing in action, kinunkuna kano lattan dagiti kakaduada a CHDF.

Ket daytoy a banag, naibaga ni Angkel Ato ken ni Angkel Mulong a naibaga met ti naud-udi kada nanang, sumagmamano a tawenen a naipumpon ni Angkel Ato.

NASAPA a nagasawa ni Angkel Ato. Apagtapogna kano a disiotso idi ipakadana kada nanang.

“Mangasawaakon,” kinunana kano iti maysa a malem. Pagsayaatanna ken ni nanang ta no agestoria, uray dina ibagan no asino ti agpatpatang ta uray benggat ken tonada ti tao, matuladna.

“Adda nga’d pangrugianyon?” sinaludsod met ni nanang.

“Agbiag pay ‘ta kuton,” kinunana met.

Kinuna ketdi ni nanang a di la ketdi kayat ni Angkel Ato ti para an-anawa kada Angkel Alfredo ken Angkel Mulong ta mangrugi idin a labanan ni Angkel Mulong ni Angkel Alfredo nga inauna; wenno nasumokna metten ti agsigarilio ken agbartek a kas iti inauna.

Nagtitinnulonganda met nga agkakabsat ken dagiti kakabagianmi ti pannakaiwayat ti kallaysa da angkel. Makuna met nga engrande latta ta kompleto met: adda pagtokaran a nagpatpatnag ken nagmalmalem, adda bisperasna, adda met sumagmamano a ninong ken ninang. Adu met dagiti naawatda a regalo. Adu met dagiti naibitor a papel de banko. Adda met nalabaga a telon a nakaibitinan ti nagsinnippit a sinan-kalapati a namarkaan iti ‘Renato & Magdalena’. Napuruakanda met iti bagas ken sensilio idi sumrekda iti family house da nanang idi sumangpetda manipud iti simbaan.

Kalpasan laeng ti sumagmamano a bulan a pinagnaedda iti family house, naipakaammon ti panangbangon ni Angkel Ato iti balayda iti akindaya a paset ti solar.

“Iti di mabayag, lumaksidkamin,” dayta ti pakada ni angkel kada nanang iti maysa a malem.

“Isu ti kananakemanyo,” inyang-angaw ni tatang ken ni nanang iti karabiyanna.

Iti kabigatanna a nasapa nga ipapanmi ken nanang, kaduan dagiti tallo nga angkelko ni Lilong Illo nga allawagi. Nangkalida iti pagyanan ti pamayor nga adigi. Pinuruakanda ti abut iti sensilio, pinatedtedanda iti hiniebra, pinaaruyotanda iti dara ti nginurungorda a karurayan.

“Tapno nasaliwanwandanto,” kinuna ni nanang idi nagsaludsodak. Kasta kano met laeng ti inaramidda idi binangonda ti balaymi.

Sinaludsodko ken ni nanang no ania ti ‘nasaliwanwan’. Impaalistona ketdi ti dutdutdotak a karurayan a pangngaldaw dagiti nagtrabaho.

Nasapa a bigat idi umakar da Angkel Ato iti kaipatpatakder a balayda. Kasla dakdakkel la bassit ngem iti bahay-kubo a ladawan iti librok iti Grado Uno. Sumango iti daya dagiti tawa tapno sumrek kano ti grasia. Saan met a nagbinnatog ti kangrunaan a ridaw ken ti ridaw ti kosina.

“Makipinnaut,” kinunkuna ni tatang ta sagat, naskedan a bayog, ken napilpili a pan-aw kano ti naaramat.

Inyuna nga inserrek da angkel ti sangaburnay a bagas, sangamalabi a danum, sagsangaputik a bugguong ken asin, ladawan ti Sagrada Pamilia a linapgis ni nanang iti daan a kalendariomi. Ti sangatayab a sensilio ti impatapayada kaniak. Idi maidissok, impasimplek ti pimmidut iti bimmalitok a pisos ngem dagus nga inibbatak idi nagsasaruno ti sig-am ni Angkel Ato.

Nangatangda iti kadaklan. Sa nagpalualoda ken ni Lilang Balling. Kalpasanna, pinabulonanmi iti kape manipud iti kinirog a bagas ti sinuman a tedda iti nayatang.

ANIA ti namnamaen iti dua nga elementary graduate laeng lalo ket dekada otsenta a ngumato metten ti rekisito kadagiti pangopisinaan?

Sangkasapulan, sangkaapuyan, a kunada. Gapu ta kutsero daydi tatang da nanang ket bassit-usit met laeng ti natawid ti nanangda a talon ta babai la ngarud, sangsangkadakulapan laeng a daga ti sinuksukay ni angkel.

Ala, inyaduna met ti nagawat iti talonenna. Ngem naidumduma ni baketna. Naggapu met iti naulimek a bario ngem nakadanon met ti ardiodna iti siudad. Damagko a nagkatkatulong met idi balasitang iti Manila. Ti dakesna ta dina met maisurot ti balayda a bistian koma.

Kadagidi met a tiempo a naguso iti bariomi ti mapan iti Abu Dhabi ta adda agassawa a diak masinunuo no isuda a mismo ti recruiter wenno nakagayyemda iti recruiter a taga-Manila.

Ti ketdi malagipko, adda laklakana ti mapan iti nasao a lugar. Agsasaruno metten dagiti agluas a kalugaranmi uray sumagdudua laeng a nuang wenno baka ti patarayenda.

Napuotak laengen nga agpatpatulongen ni angkel ken ni nanang a sumapul iti mangsalda iti sangkabassit a talonna, nayon ti pinataraynan a kabayan a nuangna, ti baket daydiay naagab a kalantangan. Adda met ketdi bumaro idin a sursuruanna nga agarado.

Ket nakapan ngarud iti abrod ni baketna.

AGINGGA ita, a pagyamyamanak ken ni Apo Dios, diakon nayasideg iti sabali pay a minatay a kas iti pannakaipasungalngalko iti ipapatay ni Angkel Ato.

Idi natay ti lilongko nga ama ni tatang, ad-adda a ni lilang ti nangbambantay. Idi met ni angkel nga inauna da nanang, nairana metten nga agbasbasaak iti National Teachers College ket saak la simmangpeten iti aldaw ti pumpon.

Adda dagiti di mailadawan a paliiwko. Kas iti panangiparit dagiti babbaket iti panagsagad bayat ti massayag. Agkutoka, kunada. Kayatda a sawen, umadu ti kutok no agsagadak.

Ngem gagangay iti barito, no ania ti maibaga a dakes, kasla nakagangganas a kontraen. Inlimedko a sinagadan ti kosina da angkel ta masaelak man kadagiti siit ken murkat iti sirok ti lamisaan numona ta saan a sementado ti basarna.

Kalpasan ti dua a rabii, kumanuskosakon. “Dika agkudkod iti ulo ket dakes,” kinuna pay laeng ni nanang. Anian a panagsagabak iti kinagatel ti ulok.

Kamalman ti pumpon, sinugodnakon ni nanang. Nagadu ketdin a kuto. ‘Nagbalonda’ a kas iti pagsasao idiay lugarmi. “Sulpeng nga ubing,” kinunkuna ni nanang.

Ken iti ipupusay ni angkel, isu pay met laeng ti kakaisuna a nakariknaak iti kunkunada a marmarna. Ken nakapaneknekak a sabali ti panagmatmata wenno panagang-angot ti aso.

Iti panangalak kadagiti badomi idiay balay, nakalittuob daytoy ta narigat met ti agminatay la ngaruden, matakawan pay.

Ngem nayon met a nagbutbutngak dayta. Sa adda iti uneg ti balay ti asomi a ni Samson a naipanagan iti nalatak a drama iti radio. Adda ketdi bassit nga abut iti kosina a ruaranna no mapan tumakki.

Linuktak ti maysa a tawa ken ti ridaw. Ngem idi isimsimpakon dagiti lupot iti bag, ania ketdin ta idi nagtaul ti aso, simmango iti dua nga agpa iti sangok, iti puesto a nagtugawan ni Angkel Ato idi inaramidmi ti umuna a suratna.

Ken paneknekan ni nanang a tunggal anibersario ti pannakatayna, agayamuom iti angot-kandela, iti banda nga ayan ti daan nga aparador a nakaalaak ti kunkunak a daplat a bag.

Kuna la ket ngarud ni nanang a mapankon ipan iti kamposanto ti voice tape. Wen, kunak nga impaagong ta adda mabukbukel iti panunotko a manglawlawag iti amin kaniak.

TALAGA a saan a nakaawid ti baket ni Angkel Ato. Daytoy ti damo a nagrusingan ti busorko iti abrod-abrod. Ania ketdin a pateg dayta a kuarta ta di man la umay daytoy tan-awan ni lakayna?

Siempre, diak maamiris ti rikut ti kasasaad daytoy ta mano la a bulanna iti Abu Dhabi.

Iti rabii sakbay ti pumpon, napagnunumuan nga agyan ti dua a kakasinsinmi idiay balay. Sa ti dua, iti met nakaikamangan ni angkel.

Ni met Angkel Mulong ti agyan pay laeng iti balay da Angkel Ato.

Idi mairuar ti lungon, nayuna ti ayan ti saka. Idi marigatanda a mangiruar iti tawa ta di met ania a dakkel, adda nangipukkaw a di kan’ pay kayat ni angkel ti pumanaw.

“Talaga a kayatna a yuray dakayo,” adda nangitanabutob iti likudak.

“Ngurungorenyo ngaminen ‘ta manok!” adda nangipukkaw.

Maiwayat kano daytoy tapno awanen ti sumaruno kenkuana a marsing iti pamilia.

Ala man koma, Apo, kinunkunak nga indawdawat.

Nginurungorda ti kawitan a darisayen ket nagwarasiwis ti dara daytoy a nakaparparsiakan ti lungon ken bado ti sumagmamano a nagbagkat. Sa basta lattan inibbatanda ket ti la nagturturongan naputolan a manok.

Ngem dida latta mairuar ti lungon. Uray ti ridaw, nailet. Awan nagyan ti lungon idi inserrekda isu a nalabit pinagtingigda.

Nagangayanna, rinugosanda ti tawa. Daydi ti damo a kagat ti panagrakaya iti balay ni Angkel Ato. Ta idi nagyan ni Angkel Mulong, dina metten tinarimaan ti tawa. Sa idi simmangpet ti baket ni Angkel Ato, nagyanda met iti pamilia daytoy. Agingga nga in-inut lattan a narigrignas ti bassit a balay ni Angkel Ato.

Kalpasan ti misa iti bangkay ni angkel, nasiputak a kinapatang dagiti nakaikamangan ni angkel ni Fr. Ed, ti nangmisa a padi. Apostolada ti kabsat daytoy ket nupay sakristanak met, diak ugali ti makibibiang iti patangan ti sabali. Idi nalpasda a nagsasarita, adda sermon nga impakamakam ni Fr. Ed a kastoy ti anagna: “Idawdawatko laeng kadagiti maseknan a narigrigat iti biang dagiti ubbing no agsisinada. Nangruna ita ta ti tibkerda ket aggapu iti kaaddada iti sibay ti tunggal maysa a kankanayon.”

Iti ababa a pannao, nagyan dagiti kakasinsinmi iti sidong dagiti nakaikamangan ni angkel.

ITI dayta nga agtapos ti Marso ken pattapattak a nakapaminliman a sinurnadan ni nanang ti husgado a mangur-urnos ti darum kontra iti kompania ti bus, nadakamat ti maysa a barkadak ti agliklikaw a sayangguseng iti bariomi.

“Nagpapilid kano ni angkelmo, G’yem,” kinunana.

Diak nakatimek a dagus. Saan a gapu ta naklaatak. Pampanunotek no sumungbatak wenno saan.

Linagipko daydi malem sakbay ti pannakaatal ni angkel. Immay daytoy iti likudan ti balaymi. Nagtugtugaw iti nagrungarong a ramut ti kamantiris a nakaturong ti imatangna iti napanayag a kinelleng a mangrugin a magango dagiti ruotna. Kinapatpatang ni nanang ngem di nagsasao. Binaybay-an met laeng ni nanang idi agangay.

Pasaray siripek iti regkang ti diding ti kosinami. Kunam la no estatua a di pulos nagkir-in ni angkel. Agtabonen ti init ngem masisirapak pay laeng kadagiti rayana a mangsalsalput kadagiti sanga ti kamantiris, ken iti pakabuklan ni angkel ket diak pay ketdin malagip ti langana ta diak met nasirarat ti ulona.

Nakaul-ulimek ti aglawlaw ta napakan metten ni nanang dagiti baboy. Uray dakami nga agkakabsat iti kosina, nakatantanang ti garawmi. Inikkannakami ni nanang iti saggaysami a keddel iti sellang iti naminsan a nageellekkami iti umel. Nalabit impagarupna a ni angkel ti katkatawaanmi ngem sabali, diak la malagip itan no ania.

Naburak ti kinaulimek ti aglawlaw idi pagam-ammuan ta adda nagarikiak a salaksak iti kapasanglay iti laudenmi. “Bagas ‘ta…! inyiriag ni nanang. “Sumipnget la ngaruden ket!” Impagarup sa metten ni angkel nga isu ti rinasawan ni nanang ta inlayonna metten ti timmakder ket nagpaabagatanen.

“Ania ti makunam, G’yem?” naguni manen ti gayyemko.

Diak simmungbat.

Nagestoria latta. ”Nasapa kano a nagtugtugaw iti waiting shed ni angkelmo. Dagiti aglaklako iti pandesal ti nangibaga.”

Nakita kano met dagiti estudiante ti ilalagtona iti sango ti bus.

Sumagmamano a bulan kalpasan a naipumpon ni angkel, nagtakderak iti nakaatalanna. Nakitak ti agkuskusnawen a mansa ti dara iti puraw a sementado a kalsada. Bayat a binilbilangko ti addangko— limapulo nga askaw— agingga iti naglingedak nga Indian tree bayat ti flag ceremony, pinampanunotko a ti masansan a ranta daydi Angkel Ato no agpaamianan iti bariomi, umay idiay balay. Ket manglinteg iti kataltalonan a nagbabaetan laeng ti purokmi ken ti purokda. Ken apay a bumallasiw iti amianan nga ayan ti eskuelaanmi iti haiskul idinto nga adda iti abagatan ti kalsada ti desdes nga agturong iti balaymi?

Imbagak ken ni nanang ti imbaga ti gayyemko.

“Awan sa ti nalaing nga ammo nga aramiden ti tao,” kinuna ni nanang a makasangsangit, “no di ti aglabid ’ti di umno a sarsarita.”

Kasla adda nayapiras a nakalamlamiis a murdong ti kutsilio iti durik.

“Pakasikoram ngarud no di pudno?” inyalaan ni tatang iti sangabaso a danum ni nanang. “Ad-adda a sutilendaka, a, no sumungbatka.”

Diakon inuray ti sungbat ni nanang. Napanak iti likud ti balay. Simmangoak iti direksion ti balay da angkel. Pakawanennak, Angkel, kinunak a nagsangsangit a siuulimek.

SIMMANGPET ti baket ni angkel iti arinunos ti Marso iti sumuno a tawen, sumagmamano a lawas kalpasan a naala ni nanang ti beinte mil a pinangaregloda ken ni angkel.

Nairana nga addaak iti simbaan iti dayta a bigat ta nagsakristanak iti misa. Di pay unay makimismisa idi ni nanangko ket nagtulagda ken ti ipagna a mapan iti Aparri.

Apagapaman a nalukagak iti nagiddaak a pangatiddogen a sopa iti salas ti balay iti anabaab dagiti sumungad. Ngem talaga a guyodennak ti ridep.

Nasugpet dagiti matak ngem naipasabat kaniak ti nakatugaw a baket ni angkel iti kabinnatogko a sopa. Nakabestida iti amarilio, ket nakapudpudaw.

Dagus a nalagipko ti agpakugit iti dayta a Mayo. Nagkiremkiremak. Sa inungapko iti sangkaballing dagiti matak.

“Ne, nakariingen ‘toy balongko,” kinunana ket dagus a timmakder. Immasideg ket inungnguannak. Naidumduma gayam ti bangbanglo dagiti Arabo, kinunkunak iti nakemko.

Namurmurayanak. Nangruna idi nakitak iti kusayak ti baro nga aparador a maris-nakusnaw a nalabaga.

“Ginatangmi idiay Aparri,” kinunana. “Ditoyna pay laeng ta maibagay iti balayyo.” Nagkatawa.

Immisemak laeng. Ta pumigpigsa ti gitebgiteb ti barukongko. Apagisu met simmungad ni nanang iti kosina a nagtapaya iti naibaso a sopdrink. “Dagitay addim?”

“Innak umisbo, ‘Nang,” kinunak ketdi ket nagdardarasak a napan iti kasilia iti likudan ti balaymi.

SAKBAY a nagpa-Manilaak iti kinunak a naudi a panagbakasionko, imbes a napanak iti kamposanto a pangtungpalko iti bilin ni nanang nga ipasurotkon ti cassette tape, napanak iti solar da angkel a kunam la no binisitak ni Angkel Mulong a nagasawa metten ken nangipatakder iti bassit a balayna iti dati a nagtakderak ti family house-da.

Nagmattiderak iti disso a pattapattak a batog ti nagtugtugawak a nangbambantay iti daydi Angkel Ato. Nakaturong ti imatangko iti pattapattak met a batog ti ayan ti bangkayna a nakumotan iti puraw nga abel-Iloko. Ngem ti addan sadiay, nagtutuon a pungdol ken gabat ti naudi a bagyo a pangal-alaan ni Angkel Mulong iti pagsungrodna.

Simgarak ketdi. Limmabba ti ulok. Ngem diak pinanunot nga adda sadiay ti marmarna ni angkel. Gapu laeng nalabit iti naglabbet a marikriknak, kangrunaanna ti ladingitko.

Idi nayawat ni nanang ti cassette tape kaniak, nalagipna ti nadatnganmi iti balay da angkel a sumanangit dagiti kakasinsinmi iti arubayanda. Nakagulgulo ti salas. Ken di pay naidalimanek dagiti nagiddaan.

Isu a nagsangsangit ni nanang a nagidalimanek idinto a liniwliwak dagiti kakasinsinko. Napankami iti tiendaan iti igid ti kalsada ket inggatangak ida iti dulse a labus ken zoom zoom.

Kuna ni nanang a nakitana ti cassette tape iti tukot ti pungan ni angkel— nakadidillaw kano a ti nagtutuon a tallo a pungan ti nagpungananna. Adda ketdi iti kosina ti radio casette a binulodna kadakami.

Dinengngegda kano ken tatang ti tape. A ti nagyanna, nabayag nga uppatda laeng a makaammo: isuda ken tatang, daydi angkel, siempre, ken ti baketna.

Agingga itay nabiit, siakon ti maikalima. Ta kuna ni nanang, adda metten nakemko.

Pagsaayatanna ta adda pay laeng balayna daytoy tape. Ket nalawag ti timek ti baket ni angkel iti baet ti panagsasaibbekna: “Pakawanennak, Mahal. Diak nagay-ayatan. Patayendak met no lumabanak. Panunotem lattan a matungpal met laengen ti tartarigagayam a naraniag a masakbayan dagiti annakta… Malpasto met laeng daytoy kontratak…”—O

(Naipablaak iti Bannawag, Oktubre 25, 2010 a bilang. Maika-2 a Gunggona iti Salip iti Sarita iti Iluko iti 2010 Carlos Palanca Memorial Awards for Literature. Inladawan ni Tani Santos.)