DAGITI SAMIWENG TI ANGIN

O naraniag a bulan, un-unnoyko imdengam, Dayta naslag a silawmo, dimo kad’ ipaidam…

Nagallangogang ti nagkayammet a timek dagiti agtutubo ken ti natinggaw nga aweng ti banduria iti puseg ti Gullasing. Inlili ti samiweng dagiti nagkurno a dawa iti abagatan sa nagkamang iti barukong ti bantay ken bakir. Naginiin daytoy a nangsurot iti anasaas ti karayan iti amianan a nangbeltak iti patag ti Namunit ken Tuyo iti amianan a laud. Naipallais iti deppaar ti Masi iti laud a nagrikudo kadagiti pantok ti turod ken kaniogan. Sa nakitimpuyog kadagiti riari ken kuriat a nanglallay kadagiti ayup ken tumatayab iti kabakiran iti daya.

Umanayen ti simmagaysay a bulan a kabadang ti tallo a tambubong a nangsilnag kadagiti bumario iti arubayan da Tata Idot a panguluen. Iti tallaongda a nasurok a sangapulo nga agtutubo a nanglikmut iti dua nga alsong a pakabaybaywan ti nakilnet a kahoy ken banoog a diket ken bugbugtong a tambubong, mapattokan iti kantiaw ken katawa ti ngudo ken pakauna ti tunggal kanta. Agpipinnasagidda iti marikrikna ni kastoy a baro ken ni kasta a balasang a bulon met a mamagtarabang kadagiti naagapad.

Iti nagtugawanna a bangkito, kas kadawyan tunggal agtokar iti banduria, bukbuklen ti naganus a panunot ni Donato dagiti ines-estoria ni Ama Santos a tallaong iti sarsuela idiay Ilokos a nagtoktokaran daytoy wenno iti arubayan da Ina Isang a nagtapatanna. Malapunos iti naidumduma a rikna ta im-impenna nga inton agadalen iti kolehio iti Vigan, agkamengto metten iti orkestra nga imatonan ti kasinsin ni Ama Santos a propesor iti musika iti maysa a pagadalan sadiay. Wenno umappayaw iti darepdepna ti kari ni amangna a sumurotda iti biray nga agpa-Aparri ket padasenna ti agtokar iti ibagbagada nga estasion ti radio; no magustuanda, iplakada ti panagtokarna. Iti kastoy a gundaway a lailuen dagiti agtutubo a ramayna dagiti kuerdas ti banduria, mapukaw ti duadua iti kaungganna no kaano nga aggibus ti panagtaeng dagiti Hapon.

Iti pannakalagipna kadagiti Hapon, nataliawna ti ummong dagiti nataengan a nakatugaw iti tallo a nagsisinnango a bangko, duapulo nga agpa iti dayada iti sirok ti nataengan nga algarubo. Malagipna nga itay sangadangan laengen ti init manipud iti bantay iti laud, namalaybalay ni Tata Idot a nangipakaammo nga agtutungtong dagiti amma ita a sardam. Kas nakaisigudan, naguummong metten dagiti agtutubo tapno isaganada ti pagsasanguan kalpasan ti napateg nga innuman dagiti amma.

O naraniag a bulan, sangsangitko imdengam/ ‘Toy nasipnget a lubongko, inka kad’ silawan tapno diak mayaw-awan…

Naipasirna ni Manong Danilo a no kua tuman-aw iti tengnga ti bunggoy sa agsubli nga agtakder iti abay ti algarubo. Agdindinusol dagiti piskel a tinubay ti bangkag ken talon. Nagbingngi dagiti pamuskolen a bibigna. Malagipna a manipud napadso ni manongna ti nakatalaw a toro a baka a mangdarupen iti ummong dagiti nakiani a taga-kabangibang a purok, manmanon a kumuyog kadagiti agtutubo nupay apagtapogna laeng a disiotso. Iti panagkunana, kas man ibilang ni Manong Danilo a makakissay iti kinapigsa ken kinaturedna a lalaki ti makibunggoy pay kadagiti ubbing ket ti balligina iti ayup ti nangipaay kenkuana iti karbengan a makipagamirisen kadagiti bambanag a pagimbagan.

Manglaylayen ni ayat, inka kadi palasbangen, Un-unnoyko darasem nga ikeddeng…

Sakbay nga agngudo ti kanta, nadlaw ni Donato ni Manong Inso a kaarrubada a kasla makabadbaddek iti beggang. Napangilangil ta gapu la ketdi daytoy iti kaawan ni Manang Delia a kakaisuna a kabagisna a babai a nangkadua ken ni Ina Isang iti balayda. Ngem awan pay lima agpa ti barito a mangkamang iti desdes nga agturong iti balayda, nadlaw dagiti kabunggoyanda.

“Apay umaponkan, Inso? Agpakadaka met, a, kadagiti kayong ken katugangam.” Nagpaggaakda.

Immisem laeng ni Donato a nangtung-ed ken ni Manong Inso. No kas pangarigan man agtungpal iti simbaan ti ilida a Buguey da Manong Inso ken ni manangna, nupay dina masinunuo no kaano, agtunged met laeng iti umno dagiti panagtapat, panagisagut, panagbalsig ken panagsakdo, panagraep ken panagtabas ni Manong Inso.

Kurengrengenen ni Donato ti “Dikanto Malipatan” idi agdardaras ni Nana Ansang nga asawa ni Tata Idot nga immasideg iti bunggoyda.

“Ay, ubbing, apo, mangisarsarakkayo! ‘Tay koma kanta ti Hapon, a.” Kasla agbugaw iti billit-tuleng ti plastar ti baket iti panangwitwitna kadagiti agtutubo.

“Bay-annakam’ koma, nana, ta mailiwkam met, a, iti nakaisigudan.” Kinuna ti kataengan. “Sa ita man pay a kastakayo ket mayat met ti lung-ayyo no kasta nga agkakantakami? Sa no masaeptayon ti angdoddan, tokarenen ni Doning ti “Kimigayo.” Ne, ket kumantaak metten a: Kimigayo, aya? Kita’nyo ne, takkiyo ne, mabaddekanyo ne…” Naggumintang a mangigis ti isemna a mabalin a gapu iti napidpidutna a lirika ken di agsusurot a tono.

Nagkakatawada. Ngem nagtalinaed ti irteng ti rupa ti baket a nanayonan itan iti panagkiremkirem, wingiwing ken banang-es.

“Ala, ta manglokokayo pay laeng. Mangngegdaka, sika nga ubing, ay, apo! Iti ania man a gundaway, umayda. Ket no nagyulogda kanon dagita a Hapon dita Tuyo itay parbangon! Apo met!”

Naglamiis ti duri ni Donato iti yaagibas ti pul-oy. Immuli ti lammin a kas iti lammin iti bigat ti Mierkoles, Disiembre 14, dua a tawenen ti napalabas, a nasapa a pinagawid ida ti maestrana iti maikalima a grado iti eskuela intermedia ti Namunit; iti dalanna nga agpa-Gullasing, simmayengseng a kasla tuwato dagiti eroplano dagiti Hapon iti lulonanna.

Idi timmakder dagiti amma, nabingbingayen ti linubian ken pilipig ket agawiddan. Iti itatangad ni Donato iti law-ang, naglinged ti sangkatipping a bulan iti napuskol nga ulep. Nagtalapuagaw dagiti anniniwan iti panangay-ayam ti angin kadagiti apuy dagiti tambubong.

AGARUP naggiddanda ken manongna a bimmangon. Iti anaraar ti bulan manipud iti regkang ti tawa ti abulog, naipasirna ti panagpuraddaw ti rupa ni manongna. Pimmigsa ti anabaab manipud iti balayda iti amianan ti abulog nga immiananda.

“Agkirog san iti bagas ni inang?” Nakarawa ni Donato.

“Diaske, dagitin sa met kusipet?” nagsasaruno ti panagtilmon ni manongna. Pettat ti panagsarimbaboy daytoy a nangkamang iti diding ti abulog a dumna iti kosinada. Dimket ti matana iti rinukibna a pan-aw a diding. Siaalisto met ni Donato a nangipideg iti lapayagna iti daga a basar, iti uluanan ti bilidan nga ikamen. Agan-anasaas ti amian ken ti karayan iti amianan. Nagsinnungbat ti taraok dagiti kamanokan ken abuyo. Naangotna ti anglem ken agub ti daga a nalimogan iti ayamuom dagiti bettek ti umuna nga apitda a kusag iti kusayanda.

“Sibirian?! Raraki?!” Kasla nagusod iti al-o ti lapayag ken barukongna. Kasla ad-adda a limmamiis ti pul-oy; naglulok dagiti susopna. Nagtaladtad dagiti ngipenna.

“Awan taod’ta ngaton, a-apo.” Nagbarbar ti boses ni amangna. Nagariwawa ti impapanna a tallo a Hapon. Nagpukaw dagiti anasaas, taraok ken uni dagiti tumatayab. Naganabaab kada Manong Inso, tallopulo a deppa iti laud. Naganaabaab kadagiti ad-adayo pay a kaarruba. Immapon ti pammasingked a binalbalayen dagiti Hapon ti agduapulo a balay iti Gullasing.

“Ginalutandan iti palikud ni amang.” Arintigergeren ti arasaas ni manongna.

“Ay, awandad’ta abulog, apo! Pasig a pagay dita!” Nagkilliit ni inangda.

“Intayon.” Ni amangda. “Inkayon!” Naipigpigsa.

Tinukmaan ni manongna dagiti bellang ken talunasan iti abayna a nakapugiit. “Dakesen. Inta kanon.”

Pinidut ni Donato ti banduria iti sikigan ti ikamen. Sinarunona ni manongna. Agtamboren ti barukongna. Agtigergeren ti sibubukel a bagina ket naitingkolna ti banduria iti ridaw.

“Sibirian!” Nagriaw ti Hapon.

“Taray!” Nagriaw ni Manong Danilo. Gimluong ti kanalbuong ken sanengseng ti aglawagen a parbangon iti Gullasing. Nagtarukoyda a nangkamang iti nakadumogen a kapagayan. Naregreg dagiti linnaaw ken dawa. Nagkutengteng dagiti kuerdas. Naipas dagiti takiagna. Naisaplit dagiti dawa iti rupana. Addayta manen ti kanalbuong. Nagsanengseng ti lulonanda. Addadan iti maudi a kinelleng iti sakaanan ti turod iti abagatan ti purok. Naglalaok dagiti linnaaw ken ling-et a nangdigos kadakuada.

“Ditoytan! Sal-itda, karniek idan!” Aggunaygunay dagiti ramay ni manongna a nagsinsin iti nakabaina a talunasan ken pang-or a bellang.

“Manong, da amang…” nagtilmon. Umanges-anges. Iti isisingising ti umuna a raya iti daya, naggil-ayab dagiti mata ni Manong Danilo.

“DIKANTO malipatan, kuna ‘toy pusok, uray no awan ka’t denna iti tunggal aldaw, uray no tawenen ti naglabasen, dimonto kunaen a malipatanka ingga’t tungpal tanem…”

Malmalmes ti timek ni Donato iti agun-unnoy nga aweng ti banduria ken ariangga dagiti ayup ken parasapas ti aruyot iti baba. Iti kasla luppo a nagrungarong a ramut ti sagat a nagtugawanna, kasla maderderder ti barukongna iti pannakaimatangna ti panagrissuod ti danum iti nagtimbukel a dan-aw. Kasla sima a naitugkel kadagiti matana ti nagballatek a rimat manipud iti raya ti agtabonen nga init a nangsalpot iti nasamek a bakir sa naigayang iti aruyot.

Nagkiremkirem. Nanaraigid dagiti lua kadagiti pingpingna. Nagsennaay a nangsaklot iti banduria. Sinurot dagiti matana ti napartak a panagayus ti danum a simpok iti napuskol a kakaykaywan a dina masinunuo no pasungadenna dagiti simmalog a gerilia wenno agparang dita ni Ama Santos a mangipakaammo a nabayagen a birbirokenna ida.

Ngem ti panagsala dagiti bulong ken panagsangpet-panagpanaw dagiti tumatayab kadagiti sanga ti naurayna. Ket iti remmeng dagiti kayo, kayatna a masukainanna koman ti pannakaawat a naitanemen ti arapaapna a makatokar iti radio iti Aparri wenno agkameng iti orkestra iti Vigan a mangkompaniar iti sarsuela. Ngem iti panagdaliasatna iti bakir, agsung-ab ti barukongna iti pannakalagipna iti pamiliana. Wen, awanen, kuna ti kaungganna, ni amangda. Manipud iti daydi parbangon a panangyulog dagiti Hapon, saannan a nadarimusmosan uray anniniwan laeng ni Ama Santos. Idi maipakaammo ti panagbakuit dagiti bumario iti Baua, kas sangsangkamaysa a purok dagiti umili ti akindaya nga amianan a Cagayan kas mayataday iti baro a rienda ti gobierno, da Ina Isang ken Manang Delia ti ulo-ulo dagiti nagtaklay a bumario ti Gullasing. Nadakamat kano ti maysa a Hapon a nakapupok iti garison iti Baua dagiti nayulog a taga-Gullasing; adda la ket sadiay ti amayo, kuna ni Ina Isang.

Ni Manong Danilo ti akinnakem a duada a sumurot iti bunggoy dagiti gerilia: makigubat ni manongna; agluto met ti pagrebbenganna. Ni Tata Gregorio Ildefonso a sigud a soldado ti mangidaulo kadagiti nakalibas a lallaki ket agkutada iti kabambantayan iti abagatan ti Baua. Impasdekda ti kuta iti pantar ti aruyot. Nagbalin a pagtaenganda dagiti higante a ramut ken sanga dagiti kayo. Nagsursuro dagiti makabael iti panagpana, gabbo, tinnakiagan ken tinnagbatan. Iti panagbuybuyana kadagiti gerilia, awan makaatiw iti gabbo ken ni Manong Danilo, nga iti panagkitana, nakatataengen iti tawenna a disiotso.

Inamirisna dagiti takiag, ramay ken dakulapna. Imresen. Timmingra ti litem ti kudilna. Malaksid iti panagluto, agrangawda kadagiti pakpako ken ariwat ken agsiloda iti dapol ken mangngubog ken ugsa ken alingo; agmulada pay iti aba ken kamotit. Ngem gapu ta nairuam met iti taltalon, saan la ketdi a daytoy ti gapu ti in-inut a panagkuttongna. Iti dua a bulan kalpasan ti panagbakuit, dina masinunuo no addan sangapulo a daras a binisitada nga agkaka da Ina Isang ken Manang Delia iti kalapaw dagitoy iti abagatan a paset ti Baua. Iti naudi nga isusuknalda, sumagmamano nga oras a nagkubkobda iti tambak a nakabunaranda ken nakakessetanda iti darang ti init sakbay nga impayapay da Ina Isang ti puraw a lupot iti tawa kas senial nga awanen dagiti Hapon iti asideg. No makasal-it la ti rasaw, nagkuripaspasen ti rinibu a Hapon iti panagpungpungtot ni Manong Danilo.

Inarakup ti nalamiis a pul-oy a namaginiin kadagiti bulong. Nagsennaay a nangibakal iti imatangna iti dumanarudor nga aruyot. Mabekbekkel iti pannakalagipna iti panagsangsangit da inang ken manangna iti tunggal ibibisitada. Nupay agingga ita, duyduyoken ti sakit ti barukongna tunggal malagipna ti pannakapukawen ni amangda, pamrayanna laengen nga isainnek iti panagtoktokarna iti banduria ti nadangkok a nagbanagan ti amada. Iti umuna nga isusuknalda, magagaranda la unay nga agkaka a makaammo ti banag iti panangdanon da Ina Isang ken Manang Delia iti garison dagiti Hapon. Ket idi dung-aw ti isungbat ti dua, kasla agtaktakderen ni Donato iti rabaw ti tanem ti amana.

Ngem iti biang ti agina, kasla idi kalman laeng ti pannakayulog ni Ama Santos no agsangitda iti tunggal ibibisitada. Kas iti naudi, agarup saanen a palubosan ti inada a pumanawda pay. Ngem impetteng ni Manong Danilo a dakdakkel ti gundawayna a maibales ni amangda no kumappeng kadagiti gerilia; ad-adayo met iti pannakaisagmak ni Donato kadagiti Hapon, ta iti kinabaludbod daytoy, mabalindan nga itudo a kameng ti gerilia; ken saan a napudot ti panagsiput dagiti Hapon no awan ti maitipon a lalaki iti agina. Ket idi ibaga ni Manong Danilo iti “Kayatyo a tumpaw met ti ulomi nga agkaka dita karayan ti Pateng?”, awanen ti nabalinan ti inada no di palubosan ida iti adu a bagbaga ken saninglot.

Nakigtot idi adda agsig-am iti likudanna. Ni Manong Inso. Apagapaman ti isemna ngem kasla nangisit nga ulep ti kulot a buok a nanglangeb iti kayumanggi a rupa.

“Insaangkon ‘diay aba, adi. Pabantayak koma ta innak agrangaw iti pakpako.” Iti lulonan ni Donato ti turong dagiti nalanay a mata ni Manong Inso. Manipud iti pannakaidalit daytoy a binulbullo dagiti Hapon, iti panagrikna ni Donato, naimilkaten ti rupa dagiti kusipet iti rupana ket saanen a maitured a kitaen ni Manong Inso.

“Sige, manong.” Immisem bayat ti nagsasaruno a tung-edna. Kas kadagiti napalabas a pannakipatang ni Manong Inso, in-inut ti panagtarabang ni Donato. No maminsan, pabasolenna ni Ina Delia ta nakipakaasi ti inada a nagpakuyog ken ni Manong Inso iti isusuknalda iti garison. Ket imbes a panagyaman ti panagrikna ni Donato ta nailisi ti asino man kadakuada ken Manong Danilo ti nagpasaran ni Manong Inso, mabain la unay ta kas man ti inada ti nangipaay iti baro iti nadangkok a pannakabulbullo.

Tinarengtengen ni Manong Inso ti desdes a bumaba iti karayan. Nalintegen ti pannagnana. Ngem awanen ti sigud a ganaygay ti baro. Napigsan, kunkuna ni Apong Samuel a baglan ken panglakayen dagiti gerilia. Sa ipasarunona ti “kaasi met ni Inso” nga agngudo iti sanaltek ken wingiwing. “Asino kad’ met ti saan a kaasi iti nakapay-anna, apong?” itingig ni Donato iti agmammama a lakay. Isungbat ti lakay: “Nadangkok ti kabusor, apok. Ket ti ipaayda a saem, saan a mailadawan ti uray asino man a saan a naipaayan dayta a saem.”

Turongenna koman ti kalapaw a yan ti malinglingta nga aba idi maital-o iti lulonan ti desdes dagiti gerilia. Nakitana ti gagar kadagiti mata nupay agar-arimasa ti ling-et kadagiti rupa ken takiagda. Dandani agsaringgayad iti daga dagiti talunasan a nakasab-it iti siket dagiti gerilia. Nagbaybay da Manong Danilo ken Tata Gorio nga ulo-ulo ti bunggoy.

“Adda mano, Gorio?” Nataliaw ni Donato ni Apong Samuel nga addan iti likudanna.

“Adda met bassit, tata.” Inuksot ni Tata Gorio ti kipisna. Pinal-idanna ti nabayog a barukong a nawaknitan iti pannakalettat ti dua nga akinngato a butones nga unipormena.

Sabten koman ni Donato ni Manong Danilo ngem nagbanang-es daytoy a nangkamang iti puon ti bagbag. Natingra latta dagiti nalabaga a sabong nupay mangrugin a lumidem ti aglawlaw. Kinugtaran ni Manong Danilo ti naregreg a sabong. Sa pettat a tinaliawna ni Donato.

“Lukditna’tta nga Inso! Pagpaguniak ket tinallikudannak ketdin! Balattadek kamman!” Saanen a nalawag ti rupa ni Manong Danilo ngem nagsikaw ti rusok ni Donato ti nabara ken naangpep a pay-od ni manongna. Kasla nagsardeng ti uni dagiti riari ken kuriat iti panagwengweng dagiti lapayagna.

“Ba’amon, balong…” ni Apong Samuel. Nagdiretso iti puon ti bagbag ket sinindianna ti nakasab-it dita a tambubong. Nalukaisan ti nakarupanget a rupa ni Manong Danilo. “Nadagsen ti sagsagabaen ni Inso.”

“Ket adda nga’d di agsagsagaba ita, apong?”

NAIBABA ni Donato ti isakmolna koma a liningta nga ubbak ti saba idi pagam-ammuan ta agduldul-o ni Manang Delia a nagturong iti banggera. Saan met a naituloy ni Manong Danilo ti panangigupna iti digo ti nagettaan a lap-ak ti aba.

“Naikontra ‘diay agurong ‘di kalman. Uray siak ket madit’ panagsaadna,” kinuna ni Ina Isang bayat ti itatakderna. Ngem iti isusurotna ken ni Manang Delia, saan a nailinged iti agkaka ti pannakawagwag dagiti abaga ken naem-eman a saibbek ti inada.

Nagkilno ti digo ti ginettaan nga aba nga indisso ni Manong Danilo. Nagbanang-es. Nawagwag ti tinidtid a kawayan a datar iti itatakderna. “Agpudnokay’ man!” Immalsa dagiti pangal ni Manong Danilo ket nagkuretret ti nawada a mugingna. Nagarikiak ti sumagmamano a piek iti sirok ti kalapaw iti panagtabbuga daytoy. Nagunggon ti barukong ni Donato.

“Kusto ti kunan’ inang, kakang.” Agsangiten ni Manang Delia. “Basol ti agurong!” Ad-adda a ngimmisit dagiti nalennek a mata; nagtalaw ti dara iti rupa ken takiag ni manangna.

“Sal-itnatta nga Inso!” Kinaw-it ni Manong Danilo ti payabyabna iti uluanan ti ridaw. Nagpallayog ti talunasan iti siketna iti pananglaktawna iti tallo kapangal nga agdan.

“Daning! Saan, balong! Ay, apomi ta pangngaasim barok ta agparbengka!” Ngem adda pay laeng iti maikadua a pangal ti agdan ni Ina Isang, nailingiden ni Manong Danilo kadagiti kabayabasan ken kakawatian iti abagatan. Timmaliaw ken ni Donato a nakaluspak iti kawayan a datar a kammetna pay laeng ti ubbak ti saba. “Doning, pangngaasim ta igawidmo ‘diay kakam! Apomi, awan basolna ni Inso!”

UMANAL-AL ni Donato a nangasak kadagiti nagaarimutong a gerilia iti akintengnga ken kadakkelan iti sangapulo a kalapaw. Tengtenglen ti tallo a gerilia ti umanges-anges a Manong Danilo. Agdardaringungo ni Manong Inso a nakatugaw iti kawayan a papag.

“Pinakaruamon, Daning. Inka pay la bumatok sa tay’to agpapatang.” Tinupraan ni Apong Samuel ti dakulapna sana indengngep iti kuppokuppo ni Manong Inso.

“Masapul nga itakderna ti kabsatko, apong. Uray dayta laeng koma, nalpasen.” Nabatad ti timek ni Manong Danilo. “Ti adatna, dina ketdin akuen. Letsena! Pagparangennan a kasta-kasta ti adik. Pui!” Nagpugtit.

“Isu ngad…” Nagsardeng ti lakay iti itatakder ni Manong Inso.

“Itakderko, wen, ala.” Nagpangato dagiti abaga ni Manong Inso. Pinunas ti kanawan a tammudo ken tangan a kasla buteg ti dara iti agongna. “Wen, takderak ti pannakailaw-anmi ken ni Delia. Ket dumawatak iti pammakawan kenka kaka, apong, ken kadakayo amin ta linaktawanmi dagiti umno nga addang; darasudoskami.” Kamkamatennan ti angesna. “Ngem sakbay nga agpapatangtayo ti nasken a maaramid, dawatek man koma nga ipaayyo ti panagmaymaysa iti nagbasol ken nababa unay a kabsat ken pagayamyo.”

Iti panagtung-ed ni Apong Samuel, in-inut a nawara ti ummong. Sinurot ni Donato ni Manong Danilo a nagpababa iti aruyot. Siuulimek a nagdigosda. Nagabayda a nangmalem. Nagkaatagda iti baet ti higante a ramut ti algarubo ket nakiringgor ti urok ken iriag dagiti ayup iti bakir iti nakiro a panunot ni Donato.

Saan pay a nawaknitan ti sipnget ken angep ti bakir idi nabuakda iti ariangga dagiti gerilia. Kasla nagkimaw ti nalaes a lames iti boksit ni Donato iti nakitana: Tumtumpaw iti nagtimbukel a dan-aw ni Manong Inso. Nupay pawilanda, agdaldalagudog ti barukongna a nangimatang iti pannakaukarkar ti tali a namagkamang iti kasla bagi a bato ken tengnged ti baro. Naimatanganna pay ti naibaskag a kinapudno: narugos ti mabagbagi ni Manong Inso.

Iti sakbay pangaldaw, kalpasan a naggapu ni Manong Danilo iti kalapaw ni Apong Samuel, nakita ni Donato ti kabsatna a nagtaray iti kabakiran ket siningta-singtawna dagiti sanga, bulong, ruot ken lanut bayat ti panagriawna iti uray la.

“ANNAY, pusok, annay, annay, Nasaem, naut-ot la unay, Itdem kaniak ta pannaranay Ta kakaasiak a maidasay…”

Malunlunag ti nakapsut a timek ni Donato iti sumilsilap a darang ti agmatuon. Nabara ti pul-oy a sumurnasurnad iti kalapaw; kasla sumsumgiab dagiti ramay iti panagkurengrengda iti kuerdas ti banduria.

“Isardengmo man dayta!” Nagbaringkuas ni Manong Danilo iti nagluspakanna. Nagranetret ti kawayan a datar. Kasla napandagan iti alsong ti barukong ni Donato ket namimpinsanen a nalunag ti timekna. Pimmigsa ti wirawir dagiti kawayan ken bayog iti aglawlaw ti kalapaw.

“Abusta mapisti dataon iti pudot, dayta pay lat’ kankantaem!” Nagtanupra ni Manong Danilo iti tawa. Immirut ti petpet ni Donato iti ungkay ti banduria iti pannakalagipna ti panagdanggayda ken ni Ama Santos iti “Duayya ni Ayat” ket agaabay da inang ken kakabsatna nga agbuya kadakuada.

“Aniat’ pakasikoram, aya, dita adim?” Inyarsang ni Ina Isang ti nadubla a bulong ti kaimito a tabako iti nagbaetan ti kawayan a datar.

“Kasla diyo mariknat’ rigat ta annaykayo pay la nga annay!” Timman-aw ni manongna. “Mangngegko pay laeng a kantaem dayta, ibilagka, loko!” Naipas ti barukong ni Donato.

“Agtalnaka man, Daning.” Nagsasaruno ti panagnutnot ni Ina Isang iti tabako. Kinutikot met ti kanawan a tammudo ni Manang Delia ti gayadan ti kamisetana ket nalukaisan ti natimburogen a boksitna. “Kasla agay-ayabkat’ kusipet ‘ita ar-aramidem, wen.”

“Ket umayda latta, a.” Nagbanang-es ni Manong Danilo nga immulog.

“Ne, ket papanam?” Siaalisto ni Ina Isang a nangtan-aw iti kakana nga agpa-abagatanen.

“Innak lemmesen dagitoy an-annayek!”

“Mapas…” nagngilangil laengen ni Ina Isang a kas man damdamagenna kadagiti bingkol, nagango a bulbulong ken naangrag a ruot no kasano a madeppaag ti gil-ayab iti barukong ti inaunaanna. Iti biang ni Donato, agsubli ta agsubli ti panunotna iti panaglusiaw ni Manong Danilo iti pannakaimatangna iti nalamiis a bangkay ni Manong Inso; panaglusiaw a nagkayamkam iti sibubukel a bagina a kayatna laeng a sallukoban iti gil-ayab ti barukong.

Nalukag ni Donato idi pikpiken ni Ina Delia ti gurongna. Nairidep gayam a nakaarakup iti banduria. Siaalisto a nagtugaw idi madlawna a nakatakder ti soldado a Hapon iti sakaanan ti ababa nga agdan: dakesen, nakuna ti nakemna idi agrungiit daytoy nga iti panangipapanna, nakangirsi a nakaimatang iti pannakatiliw ti maysa a kabusor.

Yur-urayna nga ibaga ti Hapon ti “Manokko dua, adda?” bayat ti pannakaitukeng da Ina Isang ken Manang Delia. No kas pangarigan, adda met sumagmamano nga itlog iti bay-on iti abay ti dalikan nga itedda. Ngem immuli ketdi daytoy a nakasagana latta ti riplena.

“Geriria?” Kasla gurruod iti panagdengngeg ni Donato.

“Saan, ah, no… no… ser…” nakarawana. “Musikero.” Intag-ayna ti banduria.

Nagtungtung-ed ti Hapon. Pinatakderna ti riple iti kanigid a sikiganna. “Pray your instrument.”

Idi pinagsinnublat ni Donato a pinerreng da Manang Delia ken Ina Isang a nakamalanga lattan, inkurengreng ti Hapon ti kanawan nga imana iti bakrangna. Nagplastar ni Donato. Napanunotna nga adda laeng iti asideg dagiti kakadua daytoy a Hapon ket di masasaan a mangngegda ti panagtokarna. Ket immaweng ti “Kimigayo wa.”

“No, no…” nagatipa ti Hapon. “Irokano song…”

Masmasdaaw, kinurengreng ni Donato ti “Duayya ni Ayat.” Ket iti panagallangogang ti koro ti kanta, a kas man pirpiriten dagiti ramayna ti nasugat a barukong ni Manong Danilo, nataliawna ti panagkumkumpas ti kusipet.

Ngem iti paset ti “Apaman nga inkanto makariing,” nagkiok ti banduria idi makigtot ni Donato iti panagdappuor ti uppat a Hapon iti kalapaw. Dina maaw-awatan ti patanganda. Nagtungtung-ed laeng ti immuna kadakuada. Immasideg ken ni Donato idi agangay. Sa nagrukob.

“You… good guitarist. Come with us.”

“Inang?” Kagiddan ti panangiggem ti Hapon iti takiagna ti itataliawna kada Ina Isang ken Manang Delia. Immaplaw ti nabara a pul-oy ket nagmaga ti karabukobna.

KINAMANGDA ti desdes a naipaurnos iti Karayan Pateng a kumamang iti Baybay Tsina. Dangdanggayan dagiti danapegda ti anasaas ti karayan a binuyogan dagiti uni ti tumatayab. Pakpaksiaten ti sang-aw ti karayan ti darang ti nababa pay laeng a raya a simmalpot kadagiti sanga ken bulong. Gapu ta liklikanna ti panangkusilap manen ti Hapon iti likudanna no sansanenna ti tumaliaw, pinattapatta lattan ni Donato a nasurok a sangapulo ti bunggoyda a pakairamanan ti dua a kadaraan a para patarus dagiti kusipet.

Tinangadna ti napudaw a pangrapisen a Socho Konji Setoguchi iti kanigidna. Limmag-an ti banduria iti kanawanna ken bay-on ti dua a paris a lupotna iti kanigid; pimmigsa iti panagdengngegna dagiti dayyeng dagiti tumatayab. Iti tallo nga aldaw a panagnaedna iti garison iti Pateng, awanen ti aliawna iti damo a panagkitada agingga nga inipigda nga inlugan iti baet ti panagsangit da Ina Isang ken Manang Delia. Nupay “don’t worry” a “don’t worry” kadakuada nga agiina, kasla nagtutulag dagiti riknada a dakes ti pagbanagan ti panangisurotda kenkuana.

Malagipna nga iti umuna a sardamna iti garison, kalpasan nga insuro ni Sarhento Setoguchi babaen ti shakuhachi ti umno a tempo ken tono ti “Kimigayo Wa,” kinallabay ti sarhento ket iti yanda a kalapaw iti pantok ti dakkel a turod, nawaya a natannawaganda ti anaraar dagiti bituen ken bulan iti Karayan Pateng. Agwengweng iti panunotna ti kinarkarawana a bugas ti inying-Ingles ti sarhento: Nabati idiay Okinawa ti asawa ken tallo nga annakko; kataebmo ngata ti inaunaan. Maestroak iti musika sakbay nga inkeddeng ti Imperio a makipasetak iti panangkayammet iti Asia kas maymaysa a pagarian ti Emperor…

Apagapaman a tinan-awanna ti bay-on a kas man kayatna a penneken nga adda dita dagiti piesa ti tokarenna iti radio idiay Aparri. Diak koma agerrado, indawat ti nakemna ta imbaga ti sarhento a nalalaing nga agkanta dagiti agur-uray sadiay. Di naliklikan ti nakemna nga indayyeng ti “Kimigayo wa/ Chiyo ni yachiyo ni/ Sazareishi no/ Iwae to narite/ Koke no musu made.” Naglawag iti panunotna dagiti naisem a rupa dagiti kusipet iti garison bayat ti panagduetoda ken ti sarhento kadagiti aweng ti “Sado Okesa,” “Etchu Owara Bushi,” “Esashi Oiwake” ken “Kuroda Bushi.”

Ngem iti panangibakalna iti imatangna iti alinuno ti karayan, malmalmes ti nakemna iti pannakalagipna ken ni Ama Santos. Kalpasan ti panagensayoda idi rabii, dinamag ti sarhento no ania ti kayatna a gunggona. Imbagana a kayatna a maammuan ti nagbanagan ti amana: no sibibiag, sadino a garison ti nakaipupokanna; no daksanggsat, sadino a disso wenno lengleng ti nakaikalianna. Ket nanaraigid ti luana, kalpasan a nakiinnuman ti sarhento iti opisial, idi ipakaammo daytoy nga awan ti pamalpalatpatanda iti maysa a Santos Sotelo.

Natapik sa napekkel ti kanigid nga abagana. Tinangadna ni Sarhento Setoguchi nga umis-isem. Nagkiremkirem ta agtubbogen dagiti matana. Inyamlidna dagitoy iti agsumbangir nga abagana.

Iplasplastaren ti sangapulo ket dua a lallaki ti maudi a kasla bagi a kayo iti agtallopulo metro a biray idi makagtengda iti sabangan. Lima a Hapon ti agbambantay iti igid ti baybay. Dimmarup ti kasla kalapaw a dalluyon. Naidaknir iti aplaya dagiti ukis ti kayo ken sumagmamano a sanga ken bulbulong ken kawayan. Napakidem idi immaplaw ti angin. Nagsala dagiti palatang dagiti niog ken sanga dagiti kandaruma. Nagtibbayo. Immuli ti lamiis iti bagina, saan a gapu iti itatanebna iti pagatlansa-lansa a danum, no di ket iti pannakailasinna ken ni Manong Danilo kadagiti lallaki. Iti panagsabat ti imatangda, nagkidmat ni manongna a kas man kunana: “Pungtilanmi dagitoy sal-it a kusipet!”

Immulog dagiti lallaki. Ngem sakbay a makaulogda amin, nagmandar ti opisial: “Sibirian, come with us! You wirr herp in Aparri, buird the cordon!”

“Kasanotta, apo? Awan met pulos lupotmi?” Ti kalakayan nga umul-ulog iti kalantayan.

“Awanen ti adu a sao-sao!” Kuna ti maysa kadagiti para patarus. “Eksaktokayo, agsinnublat ti grupo ti innem nga aggaud!”

Induron dagiti bayoneta dagiti lallaki a simmalpa manen iti biray. Bumanugbogen ti barukong ni Donato. Mangmesmesmesen ni Manong Danilo. Nagplastar ti innem iti saggatlo a gaud iti agsumbangir ti biray. Naguyas. Nagkayabkab ti bandera a puraw a napattokan iti nagtimbukel a nalabaga. Nagal-aludoy ni Donato a nagpalikud idi tung-edan ni Manong Danilo. Nagabayda nga agkabsat iti kutit. Simmiag ti imatang ni Donato iti mangliwengliweng a taaw a nangsarming iti asul a tangatang.

Aglimapulo metro ngatan ti kaadayoda iti aplaya idi pagam-ammuan ta nagkanabsuor ti danum. Aglanglangoyen ti maysa a sibilian. Sinirig ti maysa a Hapon. Nagallangogang ti kanalbuong ti riple.

Pettat ti panangiggem ni Manong Danilo iti kanigid a punguapunguanna a kagiddan ti arasaas nga “Intan!” Nairut ti petpet ni Manong Danilo. Inibbatan ni Donato ti bay-on. Inirutanna ti banduria. Ket nanabsuokda nga agkabsat iti baybay. Idi laeng a naamiris a dina ammo ti aglangoy. Kinepkepanna ti banduria ngem lumneden. Nagkayaw-at iti isasabuag ti dalluyon.

“Dim’ ibbatan…” tinukmaan ni Manong Danilo ti ungkay ti banduria. Nagkuy-ad ni manongna; napartak. Nagtigerger idi taliawenna ti lalaki a timmapuak. Lumned-tumpaw daytoy iti nakalablabbagan a danum. Nagsabat ti matada: “Agawidtan! Kabaelam dayta!”

Namnamaennan ti panagkanalbuong ti paltog ngem pannakaipukkaw ti naganna ti naurayna. Ni Sarhento Setoguchi. Nagpayapay. Idi agangay, timmapuaken.

“Dika tumaliaw,” aganangsaben ni Manong Danilo. “Agkuy-adka, agpalag-anka.” Agsangapulo-metrodan iti igid idi tumaliaw manen ni Donato. Simmurot ti sarhento. No kua, agpayapay.

“Surotennat’ gibusna ti letse!” kinuna ni Manong Danilo apaman a nakagtengda iti igid. Pinidut daytoy ti dua agpa a kawayan. Iti taaw, umad-adayon ti biray.

Nagpukkaw ti sarhento. Agkaykayaw-aten. Sinubli ni Manong Danilo ti sarhento. Inyayatna ti kawayan. Kimpet ti Hapon. Impaigid ni manongna ti agkakapsuten a sarhento.

“Thank you, good sibirian.” Agsasaruno ti anangsab ti sarhento. “Donato, we stir go there. The other day, maybe.” Apagapaman ti isem ni Donato ta naamirisna a nagbirri ti boksit ti banduria. Nagsat ti tallo a kuerdas.

“Sal-itka!” Ilaylayaten ni manongna ti kasla niog a bato iti Hapon. Nagkullayaw. Nagsarapa ti Hapon. Daras a binangenanna ti nagbaetan da manongna ken ti sarhento.

“Aglisika, Doning! Diablesnat’toy!”

“Awan basolna, manong, naimbag kaniak. Pagtokarennak idiay Aparri.”

“Yotninatta! Ginudasda ni amang!”

“Saan met nga isu, a. Sabali dagidiay.” Agtigergeren ti sibubukel a bagina.

“Lokditka, Doning! Aglisika, ne!” Umanangsaben ni Manong Danilo. “Kanunongam ida, kasta? Kanunongam dayta kadua ti sal-it a Major Kendo Tanaka a nanggundaway ken ni Delia?!” Rumsiken ti mata ni manongna. Agluan ni manongna. “Aglisika ta rim-itek ti animal!”

Kasla nagdisso ti bato iti barukong ni Donato. Mangmesmesmesen. Tinaliawna ti sarhento. Agsangiten. Umap-apuy ti matana a naisabat iti nakadalupisak a Hapon.

“Major Kendo Tanaka?” Agtigtigerger ti timek ti sarhento. “He’s dead… mararia…”

NAGARAGAAG ti panagkita ni Donato ket dina naawatan ti imbaga ni Manang Delia nga “Innak bumirok ti dangla.” Uray ti imbaga ni Ina Isang nga “Ayabak ti erbolario,” kasla nadagem nga anabaab a nangkibor iti kaungganna. Agtaltaladtad dagiti ngipenna; aglullulok dagiti susuopna; umas-asuk dagiti matana. Gagangay laeng a gurigor ti panagkunana idi kalman isu a di nagpaigawid ken ni Manong Danilo. Ngem ad-adda a kimmaro iti panagtaklayna iti tallo nga oras a kinutoran pay ti an-anus nga arbis ti Hulio. Nagkukot ket kinagatna ti pingir ti akinrabaw iti nagsukot nga abel Iloko. Nagasug…

Dinengngep ti akaba a dakulap ti muging ken lengngesna. Nasarapa ti teltelna. Naungap dagiti bibigna. Tinilmonna ti tableta. Inarub-obna ti apaganem-em a danum. Nagdungsa. Nairidep.

Iti panagkunana, tagainep ti pannakakurengreng ti kutibeng iti sakaananna. (Dina pay inusar ti kutibeng nupay insagut ni Manong Danilo iti maikasangapulo ket uppat a kasangayna iti kanikatlo nga aldaw. Dina man la inamiris a tallo a langking ti akimbaba a kuerdas; tallo a sag-ot met iti ngato. Dina pay inamad no sadino a ginget ti nangpukanan ni manongna ti kasla luppo a bolo a bagi ti kutibeng. Agwengwengweng iti lapayagna ti kinuna ti kabsatna apaman a nakaawidda manipud iti Pateng: “Dayta la bagim ti ammom. Uray no kanta ti ayup ken sairo, makapagpasindayagka laeng, tokarem. Ket malipatamon ti ama ken kabsatmo.) Aweng ti “Sado Okesa” ti mangmangngegna. Agmulagat koma ngem naapges dagiti matana. Sinaguyepyep iti nalamuyot nga aweng ti shakuhachi; kasla nalamuyot a dakulap a nangindayon kenkuana ti agun-unnoy a “Dungdungnguenkanto, unay, unay…”

Sumarsarut ti raya ti lawag kadagiti regkang ti kalapaw. Naangotna ti makirkirog a bagas. Nakabestida iti sabongan ni inangna a nakalikud kenkuana. Intukolna ti kanigid a sikona iti ibabangonna. Nagkuretret ti mugingna idi madlawna a kaabay ti kutibeng ti agdua kadapan a bolo a naiparabaw iti nakupin a papel.

Pidutennan ti papel idi naguni ni Ina Isang: “Ay, yaman pay Apo ta nakariingkan. Yunam ‘toy kapin, a, ta aglingtaak pay ti itlog. A, wen, imbati dayta ‘tay Hapon nga immay. Dinto met maaw-awatan ti imbagbagana.”

Nakaem ni Donato ti akimbaba a bibigna iti linaon ti papel: Music has no language but life. It breathes amidst the anguish of bombs to bring back the world its rhythym. Donato, you’re a great musician; you have a great life ahead. Share me your greatness, write me: Prof. Senjo Setoguchi, Okinawa University, Okinawa, Japan. P.S. When we play shakuhachi, we are breathing. The Fuke sect used it in begging alms; thus, I am giving it to you to beg for forgiveness. My apology, in behalf of the Japanese Empire.

Kinupin ni Donato ti papel. Pinidutna ti shakuhachi. “Inang, idulinyonto man dagitoy.” Timmaliaw ni Ina Isang. “Diyo ipakpakita ken ni manong, a.”

PINADSODA nga agkaka dagiti pagattao a ledda, tanubong ken pan-aw iti arubayanda bayat ti panagkirkir da Ina Isang ken Manang Delia iti dua kadsaaran a balayda. Idi puoranda ti dagumpo dagiti ruot, impalagip ti gil-ayab ti agsapa a panagsuek dagiti eroplano dagiti Amerikano a nangkibor kadagiti garison dagiti Hapon. Immanges iti nauneg a nangsurot iti panagkalawikiw ti asuk a nanggaw-at iti napudaw nga ulep iti asul a tangatang.

Iti sardam bayat ti panagpayubyob ni inangna iti paladpad ti tawa ken panagtakup ni manangna iti bestida iti abay ni Amor a narnekan ken panaglaga ni manongna iti lagpi, kinurengrengna ti kutibeng a nangkompaniar iti natinggaw a “Dikanto Malipatan.” Ngem sakbay a makagteng iti “Dimonto kunaen a malipatanka,” napugsat ti akimbaba a sag-ot.

Nagsakuntip a nangipasanggir iti diding iti kutibeng. Nabayag a tinangadna ti sallabawan. Sa ni manongna. Immanges iti nauneg. Makaammod’tan, nakunana. Timmakder. Kinautna ti shakuhachi iti bulsa ti maongna a naisab-it iti likud ti ridaw. Nagdalupisak. Puyotennan ti naputed a samiweng idi nagibit ni Amor. Inagawaan ni Manang Delia a pinikpik ti patong ti ubing. Nasiputanna ni manongna a nangidisso iti laglagaenna. Nagsennaay ni Donato idi nagsig-am iti napigsa ni manongna. In-innayad nga imbabana ti shakuhachi. Pimmigsa ti ibit ni Amor.

“Siakton idiay bangkag, manong, no agtabaskan idiay talon.”

Nagsig-am manen ni Manong Danilo. Timmakder. “’Tay man “Duayya ni Ayat” ti tokarem. ‘Ta isalak ‘toy kaanakanta.”

Nagsabat dagiti imatangda. Kasla nagsarming kadagiti mata ni manongna ti rimat dagiti bituen. Nagsardeng iti panagnutnot iti tabako ni Ina Isang. Tinangad ni Manang Delia ni Manong Danilo.

“Tokarem amin, a.” Nagparintumeng ni manongna a nangtapaya iti teltel ken bukot ti ubing. “’Maykan, balong.”

“Wen la, manong.” Siaalisto ni Donato a timmakder. Ngem sakbay a maiggamanna ti kutibeng iti diding, kinuna ni manongna, “Dayta puypuyotem ti usarem, a, ket naamnut ti awengna.”

Nagsay-a ni Ina Isang. Inyarsangna ti tabakona iti paladpad ti tawa. “Dayta nga ubing ta kaykayatannat’ makankantaan.”

Immisem ni Donato. Nagluspak. Pinidutna ti instrumento. Pinuyotna. Ket nagdanggay ti natibong nga aweng ti shakuhachi ken ti nabangag a nalamuyot a timek ni Manong Danilo a nanglapunos iti naslag a sardam ti Gullasing. Kadagiti takiag ni manongna, naimatangan ni Donato ti pannakailibay ni Amor. -30-

(Maikadua iti Tugade 2006. Saan a naedit a bersion daytoy wenno saan a nagdalan iti editor ti Bannawag. Asseng.)