Ti Bukodda a Belen
Sarita ni ARIEL S. TABAG
”No nagbalinak koma ngamin lattan a kas kadakayo… mannalon… agkitkitikit…”
GAPU ta sangkarengreng ni Abril ti panagaramidda iti Christmas tree, insardeng ni Tata Andring ti kitkitikitanna a pagattao a rebulto ni San Jose Labrador ket napan nangpukan iti dayta a malem iti nasurok a pagattao a kandaruma iti igid ti baybay iti Caniogan, ti akin-amianan a bario ti ilida a Santa Teresita a dildilpatan ti baybay. Uray ta makalawas pay sa mangrugi ti Misa de Gallo a kuna ni Fr. Andrea Mazorelli a kura parokoda a pannakaaramat ti nasao a rebulto. Mayabay kano iti kakasla tao ti kadadakkelna a kitikit met laeng— naikitikit kadagiti napalabas a tawen— a rebulto da Santa Maria ken Maladaga a Jesus. Maipamaysanan ti agkitikit ta napagapasna metten ti sangkaballing a pagayna. Inton Enero laengen nga agmula iti sukat dagiti pinukanna a kayo a kitikitanna iti arsadanan ti turod a kusayan ti taltalonenna. Tinagibenna daytoy a disso ta uray idi ubbing pay dagiti putotna, inkeddengna a ditoy ti pagalaanna iti kitikitanna. Adu ngamin ti dungon, ballatinaw, sablot ken santol ditoy.
Kuna ti apokona, ni Abril, a nakaaramidda kanon iti Christmas tree iti sumsumrekanna a Day Care Center ket addan daytoy iti sango ti barangay hall ti barioda a Villa.
Pudno a sumagduduan nga agsapa a nalabsanna daytoy iti ipapanna igagatang iti pandesal iti sentro— pambaranna no kua a mangwatwat kadagiti susuopna.
Kalalainganna iti kadakkel ti Christmas tree a plastik a nalabit ginatangda iti dapon sa kinalupkopanda iti silengsileng ti sigarilio ken sinab-itanda kadagiti plastik met laeng a sinanbituen, sinanplaneta, sinanprutas ken no ania pay dita nga imbitbitinda. Ket kuna ti ubing a kuna kano ni mamna nga Elizabeth a masapul nga adda met kasta kadagiti balbalayda. Isu metten ti sangkarengreng ti ubing iti lola daytoy.
Binulod ni Tata Andring ti kuliglig ti adingenna a ni Tata Ceferino ket isu ti nangikargaanna iti kandaruma. Naibayagda ken Joseph a kaanakanna a nangikarga ta kakaasida a nangan-annad iti dida pannakasiit. Nagtaktakder laeng ni Abril iti abay ti kuliglig. Ken imbes a buyaen koma daytoy ti panangikargada ken Joseph iti kandaruma ket maray-aw a kas gagangay iti ubing, nakasango ketdi daytoy iti amianan nga ayan ti dumaranudor a baybay a kasla awan bibiangna iti aglawlawna.
“Inkay laengen mangala iti bayyabas,” kinuna ni Nana Letang itay agrubuatda ngem insungbatna a manmano laeng ti sanga ti bayyabas isu a napimpintas ti kandaruma. “Salingsingakto,” innayonna ta ninamnamana nga isumaria ti asawana ti kinasiit ti kandaruma.
Inton malpas ngamin ti Paskua, nalaklaka laeng a pagsungrodna ti kandaruma ngem iti bayyabas nga adda baybayagna a magango.
Panakkelen ti innalada. Nataytayag ngem iti lima kadapan ken innem a pulgada a takderna. Inrantana dayta tapno uray kaskasano, umilet manen ti salasda. Manipud naipalawada ti bunggalo a balayda, isu metten ti kaawan dagiti tallo a putotna: adda ni Alejandro Junior wenno Ace nga ama ni Abril idiay Manila; adda idiay Saudi ni Albert nga inheniero nga adien daytoy; naikamang met ni Madele a maestra a buridek idiay Kabisayaan. Ket kaykayat ni Tata Andring a nailet tapno saan a maisursurot ti kaungganna no kua iti kinakalawakaw ti salasda.
Napia koma no kas kadagiti dadduma nga ubbing nga aliwegweg ni Abril. Daytay koma nay masualitna amin nga alikamen iti balayda. Daytay bugkawanda koma met nga an-anawaen tapno adda met tagari iti balayda malaksid iti panekpek ti paet ken martiliona, a nakairuamanna nga usaren nga agkitikit, iti kamarin iti likudan ti balayda bayat ti panagkitikitna.
Ngem saan. Nakatantanang daytoy nga ubing. Nakalanlanay nga aggargaraw. Dandani pay di agsao. Baien sa pay ketdi. “Saan, adi,” kuna ni Ma’am Elizabeth iti naminsan a panangsukonna iti apokona. “Dandani ngaminen agpitona. Dayta a tiempo nga agbirbirok iti wadan. Ket no ni Letang ti ad-adda a kaludonna, ay, ket adda posibilidadna nga agkastoy.” Nagmuestra ti nabaketan a balasang a maestra iti kasla agpaypayapay a kandidata iti Miss Sta. Teresita.
Timmarabang idi ni Tata Andring. Masael a makangngeg iti kasdiay. Ta awan met pay napuotanna nga uliteg wenno kaanakanna a baien.
“Sangkatugotko ngarud, ma’am,” kinunana. “Pasaray tuladennak met nga agkitikit. Ammona metten ti agsakay iti nuang. Ti agpalsiit iti kannaway. Makiapa met ngem din sa met dumanog…”
“Ket nasayaat, a, adi, no kasta,” kinuna ti maestra. “Kayatko a sawen, nasayaat no sika ti wadanna. Ta dagiti dinakamatmo, maaramid met uray ti baien. Uray babai pay ketdi, a. ”
Nagpakada idin. Amangan ket no sumro ti kuna ti baketna a kinasingpet-kitebna. Naulimek no naulimek. Manmano a sumimsim iti arak. Ngem no maprobokar, maituredna met ti mangikamat iti uray paet laeng no isu ti mairana nga iggemna. Saan met ketdi ngata a dumanon iti kasta aglalo ket nabaketan a maestra ni Ma’am Elizabeth. Ngem amangan no makaisao iti maestra iti di umno ket pagpipinnasaan dagiti nagtagisabong a dila dagiti kalugaranna.
Pabasolenna daytay battit a piano a ginatang ni baketna kadagitay agisursursor no apay a kasdiay ni Abril. Agmakatawenton daydiay. Kaay-ayo la unay ti ubing a talmetalmegan. Ket anian a lung-ayna no kasta nga agtokar. Nasursuro daytoy nga is-isuna ti agtalmetalmeg ta inggatangan met ni baketna kadagiti debateria idi a babattit a piano. Nga isu met ti tuladtuladenna ita. Sa dayta panagbuybuyana iti telebision. Kaay-ayona a buyaen dagiti kankanta. Sa laeng makasublat ni Tata Andring no kasta a makaturog ti ubing.
Saan a masdaaw iti kasta a siglaten daytoy ubing. Ta daydi ama ni Nana Letang, isu ti biolinista dagiti sarsuelista iti Santo Domingo, Ilocos Sur a puonda.
Ken kangrunaan daytoy ama ti ubing, ni Ace wenno Alejandro Junior nga inauna a putotna. Inkakaubingan ni Ace ti naggitgitara agingga nga isu payen ti ‘gistayan di nakaturturposan daytoy iti kolehio— nagbasa idiay Manila— gapu iti pannakaisungsongna iti banda. Kinapudnona, agingga ita isu pay laeng ti pakakumikoman ti barona. Ngem ketdi, agtrabaho itan iti maysa a recording company. Kuna ti anakna a templaen kano daytoy dagiti mairekord a kanta. Sagpaminsan kano met nga agtokar. Sa agsuratsurat. Ken kunkuna pay daytoy a tumulongtulong nga agaramid iti pelikula. “Buyaenmi man,” kuna idi ni Nana Letang ngem awan met maiparangna ta “indie” kano. Idiay kano laeng Manila a maipabuya.
Napasennaay. Idi pay laeng a saan nga umanamong iti dayta a nasumok ni Ace. Ania koma ita ti naited daytoy a pagimbaganna? Gaddil pay ketdi ti naala daytoy.
Nagsanamtek a nakalagip iti inaunana. No di mariro, mano la a tawenen, agkuarentan daytoy. Ngem kasla awan makitana a panagtalinaay koma metten ti biag daytoy.
Ket ti putot daytoy, imbati daytoy kadakuada. Ania ti kayat a sawen ti baroda, isuda manen ken Letang ti mangisakad ken mangmuli iti ubing? Ngem di pay ngamin maiturong ti diables nga ubing ti biagna. Kasla saandan nga insursuro.
Saanna met a tagidaksen ti agaywan iti apokona. Kinapudnona, kailiwda la unay ti adda kadkaduada nga agabbaket. Ngem saan koma a kasla itoy a kasla uken nga imbati lattan ni Ace kadakuada ti ubing ket makaammodan a mangpatan-ay.
Koma no saan a kastoy daytoy nga ubing. Makita la unay ti panagkurang ti amana kenkuana. Kasla awan ti naisurona. Kas ita a panangiparkingna iti kuliglig, sinsao, dimsaag lattan ti ubing sa nagturong iti balayda. Ammona a madamdama pay bassit, mangngegna manen ti pamigsaen a pannakatokar ti piano daytoy a bassit ta adda met ginatang ni Baket Letang nga speaker a nakaisulbonganna.
Saanda met a kalbario ti ubing. Ngem mariknana a dadagsenna daytoy. Ania ket naaramidna aminen a panangray-aw. Ngem addayta a kasla di man la maragsakan ti ubing uray iti bukodna a bagi.
Ket masemsem. Dina laeng kapkapnekan no bunga payen ti pannakasemsemsemna ti panangpagpagustona iti ubing.
NAGBARESBES iti apagapaman a salemsem iti barukong ni Tata Andring idi makitana ti panagrimat dagiti mata ni Abril bayat ti panangipatakderna iti kayo ti kandaruma iti salas. Pudno a napadiwakal ket agarup sinakupnan ti kagudua ti salas. Nasalingsinganen isu a nalaka nga impakapet ni Nana Letang ti pinaglabutabna a sabon a Perla iti puon ken sangsanga ti kayo. Ni man met laengen Abril ti nagsapul iti kunkunana nga “snow.” Awan anay dagiti mabuybuyana, nakuna itay ni Tata Andring. Ngem dagus a pinagulimek ni Nana Letang.
No dadduma, mariknana met a di maikanatad daytoy a pannakasemsemna iti apokona. Ta no awanda a mangigigir, nakapimpiman la unayen. Dua a tawenen ti napalabas manipud immay imbati ni Ace kadakuada. Nakiwinnaswas kanon ti ina ni Abril kenkuana ta dina madaeran ti panangkastigo kadakuada ti publiko, a kuna ni Ace, pakaibilanganna pay met, isuna, ni Tata Andring a mismo nga ama daytoy.
Apagapaman a nailabeg idi.
“Ket sapay nayat ‘diay babai nga alaem ‘ta ubing?” adda gubgubsang daydi panagsaona iti putotna.
“Imbagak nga itedna no dina kayat nga agpapadakami a mariribuk ti panagbiagna.”
Ania ketdin a sursuro. Kayatna la koma a disnogen ti kasta a panagsungsungbat ken panagrasrason ti putotna. Ngem pinengdanna ti bagina.
Daytoy nga ubing ti nakaigapuan ti panagsina da Ace ken Lucille. Ti nakaigapuan ti pannakayadayo met iti sidongda dagiti dua pay nga appokona, da Awit ken Mutya.
Barito ken balasitangda itan, nakuna ni Tata Andring iti unegna. Mailiw kadagitoy nga appokona. Nakalalailoda kenkuana. Iti naudi a surat dagitoy itay napan a tawen a nakaisapitan ti ladawanda, nakaragragsakda nga agluklukat iti regalo iti abay ti nakadadaeg a Christmas tree.
Pinengdanna idi ni Ace iti pangngeddeng daytoy a panangpanaw iti pamiliana. Panangpanaw, kunana, ta di kinayat daytoy ti simmurot iti panagimigrante dagiti agiinana— da Lucille nga asawana, ken da Awit ken Mutya nga annakda— idiay Canada. Gayam, kalpasan ti sumagmamano a laeng bulan, ipakadan ti barona ti panangikabbalayna iti padana a kumakanta, a nagbalin nga ina ni Abril. Kayatna kamman nga ulod-uloden ti babai a yadayo.
“Ania ti basol daydiay babai?” inyingar idi ni baketna. “Basolmo!”
Basolna ket koman ti kinamaag ti anakda? Dina insuro iti kasdiay! No tinungpal koma laeng daytoy dagiti pagayatanna. Ngem ania ti kuna ni Letang? “Ikkam koma met iti karbengan nga agdesision. Isagsagmakmo iti ar-aramidem!” No isu ti kayatda, di makaammoda! Asino ti ama ngay a mayat a mangisagmak iti anakna?
Ngem dina nagun-unian ni Ace. Uray idi immay impakita daytoy dagiti aginana— apagkarayam sa ketdi daytoy Abril idi— di natimtimek. Uray pay nadlawna a mababain ti naubing pay a babai.
Ad-adda a ni Nana Letang ti kinasasaoda ta nalaing met nga ag-Ilokano ta taga-La Union kano. Ad-adda a nagpuppupok iti kamarin a nagkitkitikitanna. Nalabit dida nabaelan ta maysa laeng a rabiida, nagawiddan.
Ket ti sumaruno a pannakakitana iti ubing, daydin umay panangibati ni Ace. Maikaduanton a Paskua daytoy a kaadda ni Abril iti pagtaenganda.
Nagtipat ni Abril idi rugiandan ti agibitin kadagiti plastik a sinanbituen kada sinanprutas ken dadduma pay.
Inkarkari ni Nana Letang ken ni Abril a mapno ti sakaanan daytoy kadagiti nabungon a regalo inton Paskua. Adda kano aggapu ken ni Madele nga antina. Adda met aggapu ken ni Albert nga ulitegna.
“Ket da tatay ken nanay, Lola Nanang?” sinaludsod ni Abril.
“Ay, ket addanto, a, balong,” kinuna ni Nana Letang. “Mapankonto alaen idiay Aparri.” Idiay Aparri ti paggatgatanganda iti kasapulanda nga awan ditoy Sta. Teresita.
“Ti ket turedna daydiay a babai,” kinuna ni Tata Andring idi nakaiddadan iti karabiyanna. Narnekanen ni Abril iti abay ni Nana Letang. “Kasla Bisaya,” indayamudomna.
“Ket nabattaway man met ti yaay ‘ta anakmo,” indayamudom ni Nana Letang.
NAIBAGKATEN dagiti imbaon ni Father Andrea ti rebulto ken nayawaten ni Tata Andring ken ni Nana Letang ti lima ribu a balanse iti dies mil a gatad ti rebulto idi immasideg ken ni Tata Andring ni Abril.
“Lolo Tatang, mangaramidkayo man met iti belen,” kinuna ti ubing.
“Belen?”
“Wen. Daytay adda da Mama Meri ken Seynt Diosep ken Beybi Dyises.”
“Nakakitaam iti kasta?”
“Idiay TV.”
“Wen, a, koma ngem awan met pangipanantayon.”
“A, e, balong,” insalingbat ni Nana Letang, “adda impatulod ni tataymo. Adda idiay Aparri. Innakto alaen.” Kinerman ni Nana Letang ni Tata Andring.
“Yehey!” nagtipat ti ubing. “Inaramid kadi ni tatay, Lola Nanang?”
“Ay ket, wen, balong.”
Nasinga ti panagpapatangda idi pagam-ammuan ta adda dagiti kumanakliing iti sango ti balay. Nagdardarasda a napan nangkita.
Dagiti Pugot a maki-Paskua. Nakabaag dagitoy iti natayengteng a nalabaga nga ad-adda met a nangpatayengteng iti nalitem a kayumanggi a maris dagitoy. Agdaydayyeng nga agtadtadek dagiti tallo a babbai a nakaigpil iti tagibida idinto a patpatiten ti dua a bumarito ti bassit a tambor ken gansa.
“Yehey!” uray la inlagto ni Abril ti panagtipatna.
Nakarikna iti karkarna a salemsem ni Tata Andring. Ita laeng a makitana a kasta ti karagsak ti ubing.
“Inka alaen ‘tay pianom ta agtokarka met,” dina napupuotan nga insawang.
Kunam pay, dagus a simrek iti uneg ti ubing ket idi agsubli, igpilnan ti sangaagpa a pianona. Tinulongan ni Nana Letang a nangiplastar iti paladpad ti beranda. Kunam pay, naragsakan metten dagiti
Pugot a nangkumpas iti panagpiano ti ubing. Agsasanggala ti aweng ngem naabbukay ti naidumduma a salemsem iti kaunggan ni Tata Andring.
SALTAAN koman ni Tata Andring ti bisikletana tapno mapan gumatang iti pandesal iti ili idi maipasirna iti maluklukasanen a parbangon ti maysa nga anniniwan. Saan la ketdi nga agriro iti takder ti putotna. Wen, ni Alejandro!
Pinukkawanna ni Nana Letang nga agkusikusin iti kosina. Uray la nakaluasit ti asawana a nangabrasa ken ni Ace.
“Innak gumatang iti pandisal,” kinunana ket tinallikudannan ti barona.
Iti isasangpetna, nadarimusmosanna a nagturong ni Ace iti siled nga ayan ni Abril.
Tiktikapannan ti puon ti santol nga aramidenna a busto ti maibilang a pundador ti ilida a Santa Teresita idi umabay kenkuana ni Ace. Insardengna nga impakan ti immaklo a pagtikapna.
“Pimmaspaskuaan,” kinuna ni Ace a nangapros iti kas iti bagi iti tao a pungdol. Naal-alana dagita a panguloten a buok ken pamudawen ken pagtubuan manen iti iming ken barbas a rupa kenkuana.
“Order ni Apo Mayor. Inton Enero pay met ketdi a masapulda.”
“Ita ti sangpet da Lucille,” nayintek dagiti nalanay a mata ni Ace iti pungdol.
“Sa nga’d addakad’toy?”
“Ita la ngarud a makawayaak para ken ni Abril.”
“Da Lucille ti pamiliam. Agsaritakayo manen. Mabalinyo nga adaptaren ni Abril ket agbalin a paset ti pamiliayo.”
“Saan a kastat’ kalakana, ‘tang. Adun dagiti napasamak.”
“Ti problemak kenka, dinak pulos dinengngeg. Amin a pangngeddengmo, amirisem, awan a pulos ti panangikabilangam kaniak. Uray maminsan laeng, denggennak met koma, a, barok.”
INSUROTNA ti panagkitana iti nakalikuden a bus ti Florida. Pimmadan ti maris ti laud kadagiti sabong ti eskarlatina a nataratar iti igid ti kalsada nasional.
Idi turongennan ti desdes nga umuli iti panuroden a purokda, nakitana ni Abril a nakatakder iti sungadan. Kumitkita met iti laud.
Nasemsem a nakalagip ken ni Nana Letang. Imbilinna itay a kitkitaen ti baket ti ubing no bilang makariing.
“Napanan ni tatay, Lolo Tatang?” nagsaludsod ti ubing apaman a nakaasideg. Ngem adda latta dagiti mata daytoy iti laud. Nakalanlanay a mata a mangrugin a pumirak gapu iti panagtubbog ti lua.
Nagsig-am ni Tata Andring. “Adda la mapanna asikasuen.”
“Kuna ni mam a no Krismas kano, addakami iti abay da tatay ken nanaymi. Mapanna kadi alaen ni nanay?”
Ad-addan a nakarikna iti semsem ni Tata Andring ken ni Nana Letang. Numona ta awan a makitana iti sang-at ti asawana.
“Ket no…” pakawanennak, Apo, naitanamitimna, “…no masarakanna, a, balong.”
Sakbay a makusona ti panguloten a buok ti ubing, kellaat a naibaw-ing kenkuana dagiti malayusen a mata daytoy. Saanen a maigawid ti ubing ti libbi daytoy.
“Apay, napukaw ni nanay, Lolo Tatang?”
“Wen, balong,” nagraed manen ni Tata Andring. “Ket mapan biroken ni tataymo.”
NAKADUMOG ni Ace a mangritrittuok kadagiti ramayna. Sa pasaray manangadtangad. No kua, pis-iten daytoy ti luluaanna. Tilmon a tilmon.
Kas ninamnamak, didak inawat, kinuna itay ni Ace. Indiaya kano ketdi ni Lucille ti panangpirmana kadagiti papeles ti pannakawaswasen ti kasamiento ti kasarda. Pinirmaanna kanon. Sa dagus met laeng a nagluas nga agpa-Cagayan.
“Didak la koman pinagad-adal— tapno saanak a nayadayo kadakayo,” pagammuan ta nakuna ni Ace.
“Saan met ‘tao a loko nga amayo. Dayta met ti ammomi ken inayo a nasayaat. Ti mangpaadal kadakayo.”
“Nagrigat nga akuen kadakayo, ‘tang, ngem… nalabit bunga la ti kinauttog dagidiay dua a putotko.”
Kitaem ti sinal-it nga ubing, nakunana iti panunotna. Ket naipigsana: “Naikawaka, kasta?”
“Diak nagay-ayatan.”
“Nakutim ni Lucille sa baybay-am?”
“Awankay’ ngamin iti lugarko.”
”Lugar!” Nagbang-es ni Tata Andring.
”Addaak idi iti banda. Adu dagiti babbai nga agraem kadakami. Maysa kadakuada ni Lucille.”
”Ket tinutopam lattan, kasta?”
”No nagtalinaedak koma lattan ditoy… no nagbalinak koma ngamin lattan a kas kadakayo… mannalon… agkitkitikit, naaddaanak koma iti maysa a pagwadan a kaamaan.”
NABAYAGEN a nakapanaw ti nagluganan da Abril ken Ace ngem di pay nagkir-in ni Tata Andring iti nagtakderanna iti igid ti kalsada.
Umaw-aweng latta kadagiti lapayagna ti kinuna ni Ace: Agpapadakam’ met a naabakan, tatang. Ni Lirio, tinallikudan ti pamiliana iti isusurotna kaniak. Ket idi masusungegen, inturturednakamin nga
inibbatan ken Abril. Da Awit ken Mutya, ammoyo kadi no kasanot’ kalawa ti giwang a nabkangan iti kaunggak iti kaawanda? Siak ti nadalupo ditoy, tatang. Saanko a pakaragsakan dagitoy. Ket pangngaasiyo koma ta batakendak.”
Marikna ni Tata Andring ti in-inut a pannakaadas ti pigsana. Kasla adda puris a nabag-ot iti barukongna a nangisawang met iti nakabusbuslon a dara.
“Awagam daydiay anakmo,” kinunana ken ni Nana Letang. “No masulit a mangaywan iti putotna, isublina ditoy…” nagtilmon ta kasla adda nagsullat iti karabukobna.
“Inta ketdin,” iniggaman ni Nana Letang ti pungupunguan ni Tata Andring. “Adayo nga aramidenna dayta. Ur-urayen kano ida ni Lirio. Kaduana kano a…”
”Nga ania?”
”Kuna ’diay anakmo… kaduana kano a mangbangon iti bukodda a belen.”
Saanen a nagtimek ni Tata Andring. Ngem kinunana idi agangay, awananen iti saem, ”Saan met ngamin a kas kaniak ti loko nga ubing.”
Timmulok idi guyoden ni Nana Letang. Inunorda ti silsilnagan dagiti raya ti init a limsot kadagiti bulong ti niog, mangga ken algarruba iti laud a desdes nga agturong iti panakkelen a naulimek a pagtaenganda.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Disiembre 12, 2011 a bilang.)
”No nagbalinak koma ngamin lattan a kas kadakayo… mannalon… agkitkitikit…”
Kuna ti apokona, ni Abril, a nakaaramidda kanon iti Christmas tree iti sumsumrekanna a Day Care Center ket addan daytoy iti sango ti barangay hall ti barioda a Villa.
Pudno a sumagduduan nga agsapa a nalabsanna daytoy iti ipapanna igagatang iti pandesal iti sentro— pambaranna no kua a mangwatwat kadagiti susuopna.
Kalalainganna iti kadakkel ti Christmas tree a plastik a nalabit ginatangda iti dapon sa kinalupkopanda iti silengsileng ti sigarilio ken sinab-itanda kadagiti plastik met laeng a sinanbituen, sinanplaneta, sinanprutas ken no ania pay dita nga imbitbitinda. Ket kuna ti ubing a kuna kano ni mamna nga Elizabeth a masapul nga adda met kasta kadagiti balbalayda. Isu metten ti sangkarengreng ti ubing iti lola daytoy.
Binulod ni Tata Andring ti kuliglig ti adingenna a ni Tata Ceferino ket isu ti nangikargaanna iti kandaruma. Naibayagda ken Joseph a kaanakanna a nangikarga ta kakaasida a nangan-annad iti dida pannakasiit. Nagtaktakder laeng ni Abril iti abay ti kuliglig. Ken imbes a buyaen koma daytoy ti panangikargada ken Joseph iti kandaruma ket maray-aw a kas gagangay iti ubing, nakasango ketdi daytoy iti amianan nga ayan ti dumaranudor a baybay a kasla awan bibiangna iti aglawlawna.
“Inkay laengen mangala iti bayyabas,” kinuna ni Nana Letang itay agrubuatda ngem insungbatna a manmano laeng ti sanga ti bayyabas isu a napimpintas ti kandaruma. “Salingsingakto,” innayonna ta ninamnamana nga isumaria ti asawana ti kinasiit ti kandaruma.
Inton malpas ngamin ti Paskua, nalaklaka laeng a pagsungrodna ti kandaruma ngem iti bayyabas nga adda baybayagna a magango.
Panakkelen ti innalada. Nataytayag ngem iti lima kadapan ken innem a pulgada a takderna. Inrantana dayta tapno uray kaskasano, umilet manen ti salasda. Manipud naipalawada ti bunggalo a balayda, isu metten ti kaawan dagiti tallo a putotna: adda ni Alejandro Junior wenno Ace nga ama ni Abril idiay Manila; adda idiay Saudi ni Albert nga inheniero nga adien daytoy; naikamang met ni Madele a maestra a buridek idiay Kabisayaan. Ket kaykayat ni Tata Andring a nailet tapno saan a maisursurot ti kaungganna no kua iti kinakalawakaw ti salasda.
Napia koma no kas kadagiti dadduma nga ubbing nga aliwegweg ni Abril. Daytay koma nay masualitna amin nga alikamen iti balayda. Daytay bugkawanda koma met nga an-anawaen tapno adda met tagari iti balayda malaksid iti panekpek ti paet ken martiliona, a nakairuamanna nga usaren nga agkitikit, iti kamarin iti likudan ti balayda bayat ti panagkitikitna.
Ngem saan. Nakatantanang daytoy nga ubing. Nakalanlanay nga aggargaraw. Dandani pay di agsao. Baien sa pay ketdi. “Saan, adi,” kuna ni Ma’am Elizabeth iti naminsan a panangsukonna iti apokona. “Dandani ngaminen agpitona. Dayta a tiempo nga agbirbirok iti wadan. Ket no ni Letang ti ad-adda a kaludonna, ay, ket adda posibilidadna nga agkastoy.” Nagmuestra ti nabaketan a balasang a maestra iti kasla agpaypayapay a kandidata iti Miss Sta. Teresita.
Timmarabang idi ni Tata Andring. Masael a makangngeg iti kasdiay. Ta awan met pay napuotanna nga uliteg wenno kaanakanna a baien.
“Sangkatugotko ngarud, ma’am,” kinunana. “Pasaray tuladennak met nga agkitikit. Ammona metten ti agsakay iti nuang. Ti agpalsiit iti kannaway. Makiapa met ngem din sa met dumanog…”
“Ket nasayaat, a, adi, no kasta,” kinuna ti maestra. “Kayatko a sawen, nasayaat no sika ti wadanna. Ta dagiti dinakamatmo, maaramid met uray ti baien. Uray babai pay ketdi, a. ”
Nagpakada idin. Amangan ket no sumro ti kuna ti baketna a kinasingpet-kitebna. Naulimek no naulimek. Manmano a sumimsim iti arak. Ngem no maprobokar, maituredna met ti mangikamat iti uray paet laeng no isu ti mairana nga iggemna. Saan met ketdi ngata a dumanon iti kasta aglalo ket nabaketan a maestra ni Ma’am Elizabeth. Ngem amangan no makaisao iti maestra iti di umno ket pagpipinnasaan dagiti nagtagisabong a dila dagiti kalugaranna.
Pabasolenna daytay battit a piano a ginatang ni baketna kadagitay agisursursor no apay a kasdiay ni Abril. Agmakatawenton daydiay. Kaay-ayo la unay ti ubing a talmetalmegan. Ket anian a lung-ayna no kasta nga agtokar. Nasursuro daytoy nga is-isuna ti agtalmetalmeg ta inggatangan met ni baketna kadagiti debateria idi a babattit a piano. Nga isu met ti tuladtuladenna ita. Sa dayta panagbuybuyana iti telebision. Kaay-ayona a buyaen dagiti kankanta. Sa laeng makasublat ni Tata Andring no kasta a makaturog ti ubing.
Saan a masdaaw iti kasta a siglaten daytoy ubing. Ta daydi ama ni Nana Letang, isu ti biolinista dagiti sarsuelista iti Santo Domingo, Ilocos Sur a puonda.
Ken kangrunaan daytoy ama ti ubing, ni Ace wenno Alejandro Junior nga inauna a putotna. Inkakaubingan ni Ace ti naggitgitara agingga nga isu payen ti ‘gistayan di nakaturturposan daytoy iti kolehio— nagbasa idiay Manila— gapu iti pannakaisungsongna iti banda. Kinapudnona, agingga ita isu pay laeng ti pakakumikoman ti barona. Ngem ketdi, agtrabaho itan iti maysa a recording company. Kuna ti anakna a templaen kano daytoy dagiti mairekord a kanta. Sagpaminsan kano met nga agtokar. Sa agsuratsurat. Ken kunkuna pay daytoy a tumulongtulong nga agaramid iti pelikula. “Buyaenmi man,” kuna idi ni Nana Letang ngem awan met maiparangna ta “indie” kano. Idiay kano laeng Manila a maipabuya.
Napasennaay. Idi pay laeng a saan nga umanamong iti dayta a nasumok ni Ace. Ania koma ita ti naited daytoy a pagimbaganna? Gaddil pay ketdi ti naala daytoy.
Nagsanamtek a nakalagip iti inaunana. No di mariro, mano la a tawenen, agkuarentan daytoy. Ngem kasla awan makitana a panagtalinaay koma metten ti biag daytoy.
Ket ti putot daytoy, imbati daytoy kadakuada. Ania ti kayat a sawen ti baroda, isuda manen ken Letang ti mangisakad ken mangmuli iti ubing? Ngem di pay ngamin maiturong ti diables nga ubing ti biagna. Kasla saandan nga insursuro.
Saanna met a tagidaksen ti agaywan iti apokona. Kinapudnona, kailiwda la unay ti adda kadkaduada nga agabbaket. Ngem saan koma a kasla itoy a kasla uken nga imbati lattan ni Ace kadakuada ti ubing ket makaammodan a mangpatan-ay.
Koma no saan a kastoy daytoy nga ubing. Makita la unay ti panagkurang ti amana kenkuana. Kasla awan ti naisurona. Kas ita a panangiparkingna iti kuliglig, sinsao, dimsaag lattan ti ubing sa nagturong iti balayda. Ammona a madamdama pay bassit, mangngegna manen ti pamigsaen a pannakatokar ti piano daytoy a bassit ta adda met ginatang ni Baket Letang nga speaker a nakaisulbonganna.
Saanda met a kalbario ti ubing. Ngem mariknana a dadagsenna daytoy. Ania ket naaramidna aminen a panangray-aw. Ngem addayta a kasla di man la maragsakan ti ubing uray iti bukodna a bagi.
Ket masemsem. Dina laeng kapkapnekan no bunga payen ti pannakasemsemsemna ti panangpagpagustona iti ubing.
NAGBARESBES iti apagapaman a salemsem iti barukong ni Tata Andring idi makitana ti panagrimat dagiti mata ni Abril bayat ti panangipatakderna iti kayo ti kandaruma iti salas. Pudno a napadiwakal ket agarup sinakupnan ti kagudua ti salas. Nasalingsinganen isu a nalaka nga impakapet ni Nana Letang ti pinaglabutabna a sabon a Perla iti puon ken sangsanga ti kayo. Ni man met laengen Abril ti nagsapul iti kunkunana nga “snow.” Awan anay dagiti mabuybuyana, nakuna itay ni Tata Andring. Ngem dagus a pinagulimek ni Nana Letang.
No dadduma, mariknana met a di maikanatad daytoy a pannakasemsemna iti apokona. Ta no awanda a mangigigir, nakapimpiman la unayen. Dua a tawenen ti napalabas manipud immay imbati ni Ace kadakuada. Nakiwinnaswas kanon ti ina ni Abril kenkuana ta dina madaeran ti panangkastigo kadakuada ti publiko, a kuna ni Ace, pakaibilanganna pay met, isuna, ni Tata Andring a mismo nga ama daytoy.
Apagapaman a nailabeg idi.
“Ket sapay nayat ‘diay babai nga alaem ‘ta ubing?” adda gubgubsang daydi panagsaona iti putotna.
“Imbagak nga itedna no dina kayat nga agpapadakami a mariribuk ti panagbiagna.”
Ania ketdin a sursuro. Kayatna la koma a disnogen ti kasta a panagsungsungbat ken panagrasrason ti putotna. Ngem pinengdanna ti bagina.
Daytoy nga ubing ti nakaigapuan ti panagsina da Ace ken Lucille. Ti nakaigapuan ti pannakayadayo met iti sidongda dagiti dua pay nga appokona, da Awit ken Mutya.
Barito ken balasitangda itan, nakuna ni Tata Andring iti unegna. Mailiw kadagitoy nga appokona. Nakalalailoda kenkuana. Iti naudi a surat dagitoy itay napan a tawen a nakaisapitan ti ladawanda, nakaragragsakda nga agluklukat iti regalo iti abay ti nakadadaeg a Christmas tree.
Pinengdanna idi ni Ace iti pangngeddeng daytoy a panangpanaw iti pamiliana. Panangpanaw, kunana, ta di kinayat daytoy ti simmurot iti panagimigrante dagiti agiinana— da Lucille nga asawana, ken da Awit ken Mutya nga annakda— idiay Canada. Gayam, kalpasan ti sumagmamano a laeng bulan, ipakadan ti barona ti panangikabbalayna iti padana a kumakanta, a nagbalin nga ina ni Abril. Kayatna kamman nga ulod-uloden ti babai a yadayo.
“Ania ti basol daydiay babai?” inyingar idi ni baketna. “Basolmo!”
Basolna ket koman ti kinamaag ti anakda? Dina insuro iti kasdiay! No tinungpal koma laeng daytoy dagiti pagayatanna. Ngem ania ti kuna ni Letang? “Ikkam koma met iti karbengan nga agdesision. Isagsagmakmo iti ar-aramidem!” No isu ti kayatda, di makaammoda! Asino ti ama ngay a mayat a mangisagmak iti anakna?
Ngem dina nagun-unian ni Ace. Uray idi immay impakita daytoy dagiti aginana— apagkarayam sa ketdi daytoy Abril idi— di natimtimek. Uray pay nadlawna a mababain ti naubing pay a babai.
Ad-adda a ni Nana Letang ti kinasasaoda ta nalaing met nga ag-Ilokano ta taga-La Union kano. Ad-adda a nagpuppupok iti kamarin a nagkitkitikitanna. Nalabit dida nabaelan ta maysa laeng a rabiida, nagawiddan.
Ket ti sumaruno a pannakakitana iti ubing, daydin umay panangibati ni Ace. Maikaduanton a Paskua daytoy a kaadda ni Abril iti pagtaenganda.
Nagtipat ni Abril idi rugiandan ti agibitin kadagiti plastik a sinanbituen kada sinanprutas ken dadduma pay.
Inkarkari ni Nana Letang ken ni Abril a mapno ti sakaanan daytoy kadagiti nabungon a regalo inton Paskua. Adda kano aggapu ken ni Madele nga antina. Adda met aggapu ken ni Albert nga ulitegna.
“Ket da tatay ken nanay, Lola Nanang?” sinaludsod ni Abril.
“Ay, ket addanto, a, balong,” kinuna ni Nana Letang. “Mapankonto alaen idiay Aparri.” Idiay Aparri ti paggatgatanganda iti kasapulanda nga awan ditoy Sta. Teresita.
“Ti ket turedna daydiay a babai,” kinuna ni Tata Andring idi nakaiddadan iti karabiyanna. Narnekanen ni Abril iti abay ni Nana Letang. “Kasla Bisaya,” indayamudomna.
“Ket nabattaway man met ti yaay ‘ta anakmo,” indayamudom ni Nana Letang.
NAIBAGKATEN dagiti imbaon ni Father Andrea ti rebulto ken nayawaten ni Tata Andring ken ni Nana Letang ti lima ribu a balanse iti dies mil a gatad ti rebulto idi immasideg ken ni Tata Andring ni Abril.
“Lolo Tatang, mangaramidkayo man met iti belen,” kinuna ti ubing.
“Belen?”
“Wen. Daytay adda da Mama Meri ken Seynt Diosep ken Beybi Dyises.”
“Nakakitaam iti kasta?”
“Idiay TV.”
“Wen, a, koma ngem awan met pangipanantayon.”
“A, e, balong,” insalingbat ni Nana Letang, “adda impatulod ni tataymo. Adda idiay Aparri. Innakto alaen.” Kinerman ni Nana Letang ni Tata Andring.
“Yehey!” nagtipat ti ubing. “Inaramid kadi ni tatay, Lola Nanang?”
“Ay ket, wen, balong.”
Nasinga ti panagpapatangda idi pagam-ammuan ta adda dagiti kumanakliing iti sango ti balay. Nagdardarasda a napan nangkita.
Dagiti Pugot a maki-Paskua. Nakabaag dagitoy iti natayengteng a nalabaga nga ad-adda met a nangpatayengteng iti nalitem a kayumanggi a maris dagitoy. Agdaydayyeng nga agtadtadek dagiti tallo a babbai a nakaigpil iti tagibida idinto a patpatiten ti dua a bumarito ti bassit a tambor ken gansa.
“Yehey!” uray la inlagto ni Abril ti panagtipatna.
Nakarikna iti karkarna a salemsem ni Tata Andring. Ita laeng a makitana a kasta ti karagsak ti ubing.
“Inka alaen ‘tay pianom ta agtokarka met,” dina napupuotan nga insawang.
Kunam pay, dagus a simrek iti uneg ti ubing ket idi agsubli, igpilnan ti sangaagpa a pianona. Tinulongan ni Nana Letang a nangiplastar iti paladpad ti beranda. Kunam pay, naragsakan metten dagiti
Pugot a nangkumpas iti panagpiano ti ubing. Agsasanggala ti aweng ngem naabbukay ti naidumduma a salemsem iti kaunggan ni Tata Andring.
SALTAAN koman ni Tata Andring ti bisikletana tapno mapan gumatang iti pandesal iti ili idi maipasirna iti maluklukasanen a parbangon ti maysa nga anniniwan. Saan la ketdi nga agriro iti takder ti putotna. Wen, ni Alejandro!
Pinukkawanna ni Nana Letang nga agkusikusin iti kosina. Uray la nakaluasit ti asawana a nangabrasa ken ni Ace.
“Innak gumatang iti pandisal,” kinunana ket tinallikudannan ti barona.
Iti isasangpetna, nadarimusmosanna a nagturong ni Ace iti siled nga ayan ni Abril.
Tiktikapannan ti puon ti santol nga aramidenna a busto ti maibilang a pundador ti ilida a Santa Teresita idi umabay kenkuana ni Ace. Insardengna nga impakan ti immaklo a pagtikapna.
“Pimmaspaskuaan,” kinuna ni Ace a nangapros iti kas iti bagi iti tao a pungdol. Naal-alana dagita a panguloten a buok ken pamudawen ken pagtubuan manen iti iming ken barbas a rupa kenkuana.
“Order ni Apo Mayor. Inton Enero pay met ketdi a masapulda.”
“Ita ti sangpet da Lucille,” nayintek dagiti nalanay a mata ni Ace iti pungdol.
“Sa nga’d addakad’toy?”
“Ita la ngarud a makawayaak para ken ni Abril.”
“Da Lucille ti pamiliam. Agsaritakayo manen. Mabalinyo nga adaptaren ni Abril ket agbalin a paset ti pamiliayo.”
“Saan a kastat’ kalakana, ‘tang. Adun dagiti napasamak.”
“Ti problemak kenka, dinak pulos dinengngeg. Amin a pangngeddengmo, amirisem, awan a pulos ti panangikabilangam kaniak. Uray maminsan laeng, denggennak met koma, a, barok.”
INSUROTNA ti panagkitana iti nakalikuden a bus ti Florida. Pimmadan ti maris ti laud kadagiti sabong ti eskarlatina a nataratar iti igid ti kalsada nasional.
Idi turongennan ti desdes nga umuli iti panuroden a purokda, nakitana ni Abril a nakatakder iti sungadan. Kumitkita met iti laud.
Nasemsem a nakalagip ken ni Nana Letang. Imbilinna itay a kitkitaen ti baket ti ubing no bilang makariing.
“Napanan ni tatay, Lolo Tatang?” nagsaludsod ti ubing apaman a nakaasideg. Ngem adda latta dagiti mata daytoy iti laud. Nakalanlanay a mata a mangrugin a pumirak gapu iti panagtubbog ti lua.
Nagsig-am ni Tata Andring. “Adda la mapanna asikasuen.”
“Kuna ni mam a no Krismas kano, addakami iti abay da tatay ken nanaymi. Mapanna kadi alaen ni nanay?”
Ad-addan a nakarikna iti semsem ni Tata Andring ken ni Nana Letang. Numona ta awan a makitana iti sang-at ti asawana.
“Ket no…” pakawanennak, Apo, naitanamitimna, “…no masarakanna, a, balong.”
Sakbay a makusona ti panguloten a buok ti ubing, kellaat a naibaw-ing kenkuana dagiti malayusen a mata daytoy. Saanen a maigawid ti ubing ti libbi daytoy.
“Apay, napukaw ni nanay, Lolo Tatang?”
“Wen, balong,” nagraed manen ni Tata Andring. “Ket mapan biroken ni tataymo.”
NAKADUMOG ni Ace a mangritrittuok kadagiti ramayna. Sa pasaray manangadtangad. No kua, pis-iten daytoy ti luluaanna. Tilmon a tilmon.
Kas ninamnamak, didak inawat, kinuna itay ni Ace. Indiaya kano ketdi ni Lucille ti panangpirmana kadagiti papeles ti pannakawaswasen ti kasamiento ti kasarda. Pinirmaanna kanon. Sa dagus met laeng a nagluas nga agpa-Cagayan.
“Didak la koman pinagad-adal— tapno saanak a nayadayo kadakayo,” pagammuan ta nakuna ni Ace.
“Saan met ‘tao a loko nga amayo. Dayta met ti ammomi ken inayo a nasayaat. Ti mangpaadal kadakayo.”
“Nagrigat nga akuen kadakayo, ‘tang, ngem… nalabit bunga la ti kinauttog dagidiay dua a putotko.”
Kitaem ti sinal-it nga ubing, nakunana iti panunotna. Ket naipigsana: “Naikawaka, kasta?”
“Diak nagay-ayatan.”
“Nakutim ni Lucille sa baybay-am?”
“Awankay’ ngamin iti lugarko.”
”Lugar!” Nagbang-es ni Tata Andring.
”Addaak idi iti banda. Adu dagiti babbai nga agraem kadakami. Maysa kadakuada ni Lucille.”
”Ket tinutopam lattan, kasta?”
”No nagtalinaedak koma lattan ditoy… no nagbalinak koma ngamin lattan a kas kadakayo… mannalon… agkitkitikit, naaddaanak koma iti maysa a pagwadan a kaamaan.”
NABAYAGEN a nakapanaw ti nagluganan da Abril ken Ace ngem di pay nagkir-in ni Tata Andring iti nagtakderanna iti igid ti kalsada.
Umaw-aweng latta kadagiti lapayagna ti kinuna ni Ace: Agpapadakam’ met a naabakan, tatang. Ni Lirio, tinallikudan ti pamiliana iti isusurotna kaniak. Ket idi masusungegen, inturturednakamin nga
inibbatan ken Abril. Da Awit ken Mutya, ammoyo kadi no kasanot’ kalawa ti giwang a nabkangan iti kaunggak iti kaawanda? Siak ti nadalupo ditoy, tatang. Saanko a pakaragsakan dagitoy. Ket pangngaasiyo koma ta batakendak.”
Marikna ni Tata Andring ti in-inut a pannakaadas ti pigsana. Kasla adda puris a nabag-ot iti barukongna a nangisawang met iti nakabusbuslon a dara.
“Awagam daydiay anakmo,” kinunana ken ni Nana Letang. “No masulit a mangaywan iti putotna, isublina ditoy…” nagtilmon ta kasla adda nagsullat iti karabukobna.
“Inta ketdin,” iniggaman ni Nana Letang ti pungupunguan ni Tata Andring. “Adayo nga aramidenna dayta. Ur-urayen kano ida ni Lirio. Kaduana kano a…”
”Nga ania?”
”Kuna ’diay anakmo… kaduana kano a mangbangon iti bukodda a belen.”
Saanen a nagtimek ni Tata Andring. Ngem kinunana idi agangay, awananen iti saem, ”Saan met ngamin a kas kaniak ti loko nga ubing.”
Timmulok idi guyoden ni Nana Letang. Inunorda ti silsilnagan dagiti raya ti init a limsot kadagiti bulong ti niog, mangga ken algarruba iti laud a desdes nga agturong iti panakkelen a naulimek a pagtaenganda.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Disiembre 12, 2011 a bilang.)
Comments
Post a Comment