Panagsapul iti Kaipapanan
PANAGSAPUL ITI KAIPAPANAN: NO APAY NGA AGSURSURATAK ITI NOBELA NGA ILOKANO
Ni ARIEL S. TABAG
(Naibasa iti Dap-ayan 2014, Ti Maika-46 a Nailian a Kombension ti GUMIL Filipinas a naiwayat idi Abril 18-20, 2014 iti Cabicungan Inn, Centro 05, Claveria, Cagayan)
DUA ti kaipapanan ti “kaipapanan” iti Ilokano— meaning ken essence.
Ti meaning, isu ti kaipapanan ti maysa a banag. Mabalin met nga isu ti “kaibatoganna.”
Nupay ti essence mabalin met nga ibaga a “kangrunaan a paset wenno imet ti maysa a banag,” a no awan daytoy, awanen ti pategna. Ngem no dagupem daytoy, isu met laeng ti kaipapanan.
Asideg ketdi ti kaipapanan ti essence iti Ilokano ti serbi. No ibagada kenka nga “awan ti serserbim,” awan ti kaimudingam iti daytoy a lubong. Awan ti kaipapanan ti existensiam iti daytoy a lubong. Nasaysayaat laengen nga ag-disappear-ka.
Ngarud, ti essence ket isu ti pateg. Isu ti serbi.
Kaipapanan ti Nobela
Gapu ta “kaipapanan” ti nagtalimudokan daytoy a papel, kayatko man a sublianan ti kaipapanan ti nobela.
No anagem ti “short story” a daytoy ti ababa a sarita, lohikal ngarud nga ibaga a daytoy nobela isu ti istoria wenno story. Fictitious prose narrative, kunana. Fictitious, parpartuat laeng. Prosa wenno naisurat kas gagangay a patang wenno sentence. Narrative wenno pannakayistoria babaen ti karakter wenno wagas, kadagiti agsasaganad a pasamak nga addaan agbibiag iti maysa nga audience wenno reader.
Ngarud, dagiti elemento ti ababa a sarita, isuda met laengen dagiti elemento iti nobela. Ti nobela ket isu ti napaatiddog a sarita.
Kasta ti kaipapananna. Iti kadawyan a pannakailawlawagna.
Iti kapanunotan met ni Haruki Murakami, ti panagsurat iti ababa a sarita ket panagpatan-ay iti hardin, idinto ta ti nobela, panagpartuat iti maysa a kabakiran. No hardin, mariknam ti panangkontrolmo iti panagtan-ay daytoy. Idinto a ti nobela, apaman a binaybay-am nga agtan-ay daytoy kas maysa a kabakiran, saanmon a kabaelan a kontrolen ket amangan no mayaw-awanka pay iti kinakomplikadona.
No koma maysa a ladawan ti nobela, ti detalye wenno paset daytoy a ladawan ket isu ti ababa a sarita.
Adda maysa a mannurat a nakadlaw ken imbagana kaniak nga ad-adda a piksionistaak ngem iti mannaniwak. Kunana a kadagiti daniwko, agis-istoriaak latta. Inam-amirisko ngarud ket mabalin a mamatiak iti kinunana. (Ngem iti sabali a punto, saan kadi a panagistoria dagiti amin a partuat ti arte? Daytoy a saludsod, mabalin a masungbatan wenno matratar iti sabali a gundaway.)
Ngem daytoy ti nangrubrob iti gagemko nga agsurat iti nobela. Ket iti panangad-adalko iti arte daytoy a genre, naamirisko a ti piksion ket kasla sine idinto a ti daniw ket kasla painting. Iti daniw, kas iti painting, adda imahe a saan a realistiko, masansan abstract pay— saan nga aggargaraw ket sika a reader mismo ti mangbukel iti istoria wenno kaipapanan daytoy. Iti piksion, kasla pelikula a dagiti realistiko a tattao ket aggargarawda— nalaka a matiliwmo ti kayat daytoy nga ipaawat.
Pagsayaatanna, mabalin a ti daniw ket mayabel iti piksion.
Saan ketdi a ti sarita ket summary wenno pakadagupan ti maysa a nobela. Ta kas kuna ni Milan Kundera, ti panagsurat iti nobela ket panangsapul iti kaipapanan ti kabibiag dagiti karakter. Idinto a ti sarita ket panangimutektek laeng iti maysa nga idea. Panagpatan-ay laeng iti maysa a hardin. Amang ngarud a nalawlawa ken nakomkomplikado ti maysa a nobela—maysa a kabakiran a mabalin a sika a mismo a nangpartuat, mayaw-awan wenno mapukaw iti kaunggan daytoy a kabakiran.
Apay koma a mapukawka ket sika ti nangpartuat? Mabalin a masaludsodyo.
Ibilangko met a ti panagpartuat kadagiti karakter ket saan a kasla panagpartuat kadagiti piesa ti chess wenno dama a mabalinmo lattan a kutien iti kayatmo a pangiturongan. Ti panagpartuat iti karakter iti maysa a piksion ket panagpartuat kadagiti karakter nga addaan iti kabukbukodan a kabibiag ket addaanda met iti kabukbukodan a rikna ken panunot a saan a rebbengna a kontrolen ti maysa nga autor. Ket apaman a saanen a makontrol ti autor dagiti karakterna, ditoyen a mapukaw.
Ngem ditoy met a magun-od ti autor ti ultimo a balligina kas namartuat kadagiti karakter.
Kabayatanna, Iti Biang ti Literatura Dagiti Ilokano
Narasrasay dagiti maibilang a nobelista ngem dagiti mannaniw ken mannurat iti sarita. Kangrunaan a makagapu iti kinakirang ti pagipablaakan. Wenno ti Bannawag laeng ti nakaipabpablakaan dagiti nobela nga Ilokano.
Ti naidumduma a gupit ti kaaduan a nobela nga Ilokano isu ti pannakaiseryena. Ket gapu ta maiserserye, natsap-chapter dagitoy a ti tunggal chapter, kas kaatiddog ti gagangay nga ababa a sarita. Ket iti udi ti tunggal chapter, addaan daytoy iti cliffhanger wenno makapatengngel anges nga eksena tapno ti reader, tagiurayenna ti sumaruno a bilang.
Addada ketdi dagiti nobela a naipablaak iti Bannawag nga awanan iti cliffhanger— dagiti nobela a naipaayan iti grant wenno nangabak iti premio. Natsap-chapter dagitoy a ti tunggal chapter, addaan iti tema. Sumagmamano kadagitoy ti “Centerly, Manong” ni Reynaldo A. Duque, “Pundador” ni Prescillano N. Bermudez, “Angkel Sam, SOB” ni Reynaldo A. Duque, ken dadduma pay.
Ti maysa pay a naidumduma a gupit dagiti nobela nga Ilokano ket addada dagiti nobela a naidumduma ti kaatiddogna. Adda dagiti umabot iti 52 a bilang (maysa a tawen dayta) wenno nasursurok pay. Mabalin a gapu ta maiserserye, ket no positibo ti reaksion dagiti agbasbasa, mabalin a yat-atiddog no kua ti autor— kas kadagiti teleserye iti agdama.
Iti agdama, awan pay ti napuotak a nobela nga Ilokano a naidiretso a naipablaak iti libro a mabalin a leppasen iti maysa a tugawan.
Masansan met a modernista ti pannakasukog dagiti nobela nga Ilokano. Adda bida a nakaipudonan dagiti amin a naimbag iti daytoy a lubong, ken adda met kontrabida a nakaipudonan dagiti amin a kinadakes iti daytoy a lubong. Masansan met a maipanggep dagiti nobela kadagiti kadawyan a kabibiag dagiti Ilokano. Nupay addada met dagiti pannakigasanggasat ni Ilokano iti sabali a pagilian ken wenno iti siudad.
Addada met dagiti nobela a pantasia. Adda nobela a naglaok a realismo ken pantasia. Addada met magic realism nupay saan a mairanranta ti magic (gapu ta namarkaan ti magic iti “di nakappapati ngem pudno”).
Kas dagupna, ti laeng Bannawag ti “nangidurdur-as” iti nobela nga Ilokano a mabalin a makuna— nupay dakkelen a banag no ikomparam kadagiti dadduma a rehional a literatura— a pagkapsutan dagiti nobelista wenno mannurat nga Ilokano.
Kaipapanan ti Panagsursuratko
Ti kaipapanan ti panagsursuratko, bulodek ken ni Kundera, ket isu ti panagsapulko iti kaipapanan— hardin man wenno kabakiran ti patpatan-ayek, segun met iti depinision ni Murakami iti no ania ti ababa a sarita ken nobela. No sublianak ngarud ti sinaok iti damo daytoy a papel, ti panagsursuratko ket panagsapul kadagiti meaning ken essence dagiti bambanag agpapan pay a dagitoy a bambanag ket makita iti hardin wenno iti kabakiran.
Daytoy met ti makaigapu nga awan ti idaddadumak kadagiti bambanag kada tattao kadagiti sursuratek. Ta gapu ta kayatko a suraten no ania ti realidad ken dagiti datdatlag a kanaig daytoy a realidad, awan ti makuna a bida ken kontrabida. Ta uray datayo mismo, no amirisen, iti pudno a biag, saan a datayo ti bida. Ngarud, ti istoria para kaniak ket saan a pakasaritaan ti bida ken kontrabida. No di ket pakasaritaan ti karakter, kangrunaan a karakter a kanaig iti aglawlawna a maaddaan laeng kadagiti parikut bayat ti panagbirokna iti kabukbukodanna a disso, ken kaipapananna iti daytoy a lubong.
Kas ken ni Antonio Moravia, kayatko a suraten uray ti kadadaksan a tao, ti kababassitan a tao, ti tao nga ibilang ti kagimongan nga awan serserbina. Ta mamatiak nga awan ti purpuro a dakes a tao. Ketdi, napartuat nga addaan iti kabukbukodan a kinaimbag. Ta mamatiak nga awan ti bassit a tao— ketdi ti adda, “dakkel” a tao nga addaan iti bassit usit a panagpampanunot. Mamatiak met nga awan ti tao nga awan ti serbina. Ta ti pay laeng kaaddana wenno existensiana, isun ti kaipapananna.
Maysa ngarud kadagiti panagsagaba a paglaslasatak iti panangsuratko iti nobela ket masapul a kutkotek ti kabibiag ti maysa a tao a kagurgurak la unay— agsagsagabaak ta malaksid a mataktakuatak amin a detalye ti kinadakesna a parsua, amangan no iti maysa nga aldaw, matakuatak met laengen ti bagik a maas-asianen iti daytoy a tao.
Masansan nga ibagada ti “show don’t tell” a golden rule iti panagsurat. Para kaniak, saan a kankanayon.
Sa kuna pay ti status ni Apo Reynaldo E. Andres, a diak ammo no orihinalna wenno saan” “Those who follow the rules are disciplined writers; but those who break them are creative writers.” Ngarud, dua ti kayatko nga ibaga ditoy— umuna, saan a kankanayon a masurot koma ti “golden rule” ta kas maysa a creative writers, masapul a malabsing dagiti pagannurotan. Masapul a ti sinuratmo ket kapadpada dagiti immunan a sinurat. Wenno kankanayon a mangsurot iti template nga insaganan dagiti immuna. Saan a gapu ta imbaga ti maysa a Juan S.P. Hidalgo Jr. a kastoy ti napintas a sinurat, isun ti surotem. Di kadi agparparangka laeng a paspasurot wenno anniniwan ti maysa a Juan S.P. Hidalgo Jr.? Masapul a tumapuakka iti tawa— ken no kabaelam, uray pay agtamblingka. Ken kuna pay ni Roy V. Aragon, uray pa tumapuakka iti rangkis—wenno saan a mabuteng iti pagbanagan ti sinuratna, no magustuan wenno awaten dagiti agbasbasa, ti napateg, inkeddengna iti bagina a tumapuak iti rangkis. Kayatko a sawen, iti maysa a pagteng ti literaturatayo, mabalin a doktrina dagiti wadan nga inkeddeng ni Apo Hidalgo a maysa kadagitoy ti “show don’t tell” a pagalagadan. Ngem addatayon iti 2014. Nagbaliwen ti panirigan iti lubong. Nagbaliwen no kasano a maiwayat dagiti bambanag. Nagbaliwen dagiti posision iti pannakiinnala. Iti ababa a pannao, nagbaliwen no kasano nga istoriaentayo dagiti padas, amiris, ken kapampanunotantayo.
Maikadua, iti postmodernismo nga ad-adda a dagiti sarita ket stream of consciousness, a magna ti istoria iti panunot ti karakter, masapul ngarud nga ibaga daytoy— saan laeng nga i-show. Masapul nga ibalikas ti psyche ti karakter. Ditoy a masansan a mapagkamalian a salaysay ti maysa a sarita. Ta ti met ngamin karakter, isalaysayna ti pampanunotenna. Ngem masapul a laglagipen a depende daytoy iti karakter. No ti karaktermo ket maysa a musician ket isalsalaysayna dagiti nadumaduma a klase ti musika, saan a nakakaskasdaaw wenno riro daytoy.
Iti agdama, adda dua a nobela a sursuratek, ti “Kabessat ti Bagis” ken “Panangsapul iti Puraw a Kabalio.” Mabalin a sabalinto manen a panagpapatang ti maipanggep kadagitoy ngem kayatko laeng a dakamaten a ti “Kabessat ti Bagis” ket maysa a realismo a nobela a mangpaneknek a mabalin met nga iti maysa nga istoria, ti kangrunaan a karakter ket dina rebbeng a bukodan ti amin a kaiimbagan iti daytoy a lubong, idinto a ti kontrabida, dina rebbeng a bukodan ti amin a kadadaksan iti daytoy a lubong. Ketdi, kas autor, panggepko nga iparang dagiti makagapu no apay a dimteng dagitoy a karakter iti ayanda a disso ken kasasaad ken panagpampanunot a mabalin a maisupadi iti panagpampanunot ti sabali.
Idinto ta ti nobela a “Panangsapul iti Puraw a Kabalio,” kayatko a trataren dagiti bambanag nga ibilbilang dagiti mannurat a “di nakappapati ngem pudno.” Kayatko a paneknekan nga amintayo, addaan iti panamati kadagiti di makitkita a parsua ket akuentayo man wenno saan, addada nga agparparikna— mangpampaneknek nga adda dimension nga awan “ditoy ken ita” no di ket “adda sadiay.”
Iti panagsuratko iti piksion, umuna a balabalaek ti pakabuklan ti istoria (sarita man wenno nobela). Sakbay a rugiak, ammokon ti pangrugian ken paggibusanna.
Ti imasna, bayat ti panangsursuratko, wenno bayat ti pannakaam-ammok kadagiti karakter ket bay-ak ida nga agpanunot ken agtignay kas indibidual, agbalbaliw metten ti taray ti istoria— mabaliwan ti pangrugian ken paggibusanna.
Para kaniak, saan a parikut daytoy. Gapu ta ibilangko ti bagik a para partuat kadagiti parsua nga addaan iti kabukbukodan a biag ket saanko mabalin nga ibalud ida kadagiti balabalaek nga istoria ketdi bay-ak ida a mangpartuat iti bukodda nga istoria uray pay mapukawak iti kabakiran a pagbibiaganda.
Kas panggibus, masansan, ti umuna nga akem ti mannurat ket ti agbalin konsensia ti ilina. Wenno kritiko ti kagimonganna. Wen, ti mannurat ket maysa met nga aktibista— kas kuna ni Edgar Samar a maysa a nalaing a mannurat a Tagalog, ket ti plakardna, isu dagiti sinuratna. Dillawenna dagiti ipagarupna a di maikanatad. Riingenna dagiti ipagarupna a matmaturog. Dusaenna dagiti ipagarupna a nagbasol.
Maikadua nga akem ti mannurat ket ti agbalin a para ilawlawag kadagiti bambanag a narigat a maawatan. Wenno, para birok iti kaipapanan. Isuna ti mangitudo ti ayan dagiti gameng. Isuna ti mangibagnos iti rebbengna a pagturongan.
Ti imasna, masansan a ti maysa a mannurat ket addaan iti politika wenno pammati. Ipakitana, ilawlawagna kenka a nasayaat dagiti nadumaduma a kaipapanan ket allukoyennaka iti patienna a kapapatgan ken addaan serbi a kaipapanan ket isu ti kayatna a surotem wenno piliem.
Pagsayaatanna, awan ti nasken a pagamkantayo. Ta no amirisentayo, kas pangarigan dagiti sinurat iti Biblia, nagbalin laeng a nasantuan dagiti sinurat gapu ta naglasatda iti proseso ti panagpartuat nga inwayat dagiti autor nga isu met ti nangpasanto kadakuasa.
Iti ababa a pannao, ania man a mapartuattayo a mannurat, agbalin dagitoy a nasantuan gapu ta aglasatda iti naiget a proseso manipud iti pannakaimatang, pannakaimutektek, pannakabalabala ken pannakaikur-it ken pannakaibinglayda. Isu ti gapuna nga artist dagiti mannurat gapu ta mabaelanda daytoy a proseso.
Ngarud, ania man nga idiaya ti maysa a mannurat iti reader, masansan a daytoy ket partuat ti arte— nasantuan.
Asino ngarud ti saan a maallukoy iti ididiayana agpapan pay dayta ket bukodna a politika wenno pammati?
Ta no adda man dagiti mannurat a nangusar iti literatura a pangallilaw, saanda a pudno a mannurat. Wenno artist. Isuda ket puro a manangallilaw— awanen sabali.
Ngarud, ti pudno a mannurat, idiayana laeng ti maysa a politika wenno pammati nga inabel ken pinartuat ti napudno a kananakemna.
Kas pangdagup ngarud, agsursuratak iti nobela nga agpanggep a manglawlawag iti kaipapanan dagiti bambanag ken tattao a masansan a managan Ilokano tapno maidiaya dagitoy kadagiti agbasbasa nga Ilokano tapno koma— ikarkararagko— malawlawaganda, maawatanda dagiti nadumaduma a kaipapanan ket ngarud maaddaanda kadagiti pagpilian no ania kadagitoy ti kasayaatan a pagwadanda tapno barbareng maaddaanda met iti pateg, iti serbi, iti kaipapanan iti daytoy a biag.—O
Ni ARIEL S. TABAG
(Naibasa iti Dap-ayan 2014, Ti Maika-46 a Nailian a Kombension ti GUMIL Filipinas a naiwayat idi Abril 18-20, 2014 iti Cabicungan Inn, Centro 05, Claveria, Cagayan)
DUA ti kaipapanan ti “kaipapanan” iti Ilokano— meaning ken essence.
Ti meaning, isu ti kaipapanan ti maysa a banag. Mabalin met nga isu ti “kaibatoganna.”
Nupay ti essence mabalin met nga ibaga a “kangrunaan a paset wenno imet ti maysa a banag,” a no awan daytoy, awanen ti pategna. Ngem no dagupem daytoy, isu met laeng ti kaipapanan.
Asideg ketdi ti kaipapanan ti essence iti Ilokano ti serbi. No ibagada kenka nga “awan ti serserbim,” awan ti kaimudingam iti daytoy a lubong. Awan ti kaipapanan ti existensiam iti daytoy a lubong. Nasaysayaat laengen nga ag-disappear-ka.
Ngarud, ti essence ket isu ti pateg. Isu ti serbi.
Kaipapanan ti Nobela
Gapu ta “kaipapanan” ti nagtalimudokan daytoy a papel, kayatko man a sublianan ti kaipapanan ti nobela.
No anagem ti “short story” a daytoy ti ababa a sarita, lohikal ngarud nga ibaga a daytoy nobela isu ti istoria wenno story. Fictitious prose narrative, kunana. Fictitious, parpartuat laeng. Prosa wenno naisurat kas gagangay a patang wenno sentence. Narrative wenno pannakayistoria babaen ti karakter wenno wagas, kadagiti agsasaganad a pasamak nga addaan agbibiag iti maysa nga audience wenno reader.
Ngarud, dagiti elemento ti ababa a sarita, isuda met laengen dagiti elemento iti nobela. Ti nobela ket isu ti napaatiddog a sarita.
Kasta ti kaipapananna. Iti kadawyan a pannakailawlawagna.
Iti kapanunotan met ni Haruki Murakami, ti panagsurat iti ababa a sarita ket panagpatan-ay iti hardin, idinto ta ti nobela, panagpartuat iti maysa a kabakiran. No hardin, mariknam ti panangkontrolmo iti panagtan-ay daytoy. Idinto a ti nobela, apaman a binaybay-am nga agtan-ay daytoy kas maysa a kabakiran, saanmon a kabaelan a kontrolen ket amangan no mayaw-awanka pay iti kinakomplikadona.
No koma maysa a ladawan ti nobela, ti detalye wenno paset daytoy a ladawan ket isu ti ababa a sarita.
Adda maysa a mannurat a nakadlaw ken imbagana kaniak nga ad-adda a piksionistaak ngem iti mannaniwak. Kunana a kadagiti daniwko, agis-istoriaak latta. Inam-amirisko ngarud ket mabalin a mamatiak iti kinunana. (Ngem iti sabali a punto, saan kadi a panagistoria dagiti amin a partuat ti arte? Daytoy a saludsod, mabalin a masungbatan wenno matratar iti sabali a gundaway.)
Ngem daytoy ti nangrubrob iti gagemko nga agsurat iti nobela. Ket iti panangad-adalko iti arte daytoy a genre, naamirisko a ti piksion ket kasla sine idinto a ti daniw ket kasla painting. Iti daniw, kas iti painting, adda imahe a saan a realistiko, masansan abstract pay— saan nga aggargaraw ket sika a reader mismo ti mangbukel iti istoria wenno kaipapanan daytoy. Iti piksion, kasla pelikula a dagiti realistiko a tattao ket aggargarawda— nalaka a matiliwmo ti kayat daytoy nga ipaawat.
Pagsayaatanna, mabalin a ti daniw ket mayabel iti piksion.
Saan ketdi a ti sarita ket summary wenno pakadagupan ti maysa a nobela. Ta kas kuna ni Milan Kundera, ti panagsurat iti nobela ket panangsapul iti kaipapanan ti kabibiag dagiti karakter. Idinto a ti sarita ket panangimutektek laeng iti maysa nga idea. Panagpatan-ay laeng iti maysa a hardin. Amang ngarud a nalawlawa ken nakomkomplikado ti maysa a nobela—maysa a kabakiran a mabalin a sika a mismo a nangpartuat, mayaw-awan wenno mapukaw iti kaunggan daytoy a kabakiran.
Apay koma a mapukawka ket sika ti nangpartuat? Mabalin a masaludsodyo.
Ibilangko met a ti panagpartuat kadagiti karakter ket saan a kasla panagpartuat kadagiti piesa ti chess wenno dama a mabalinmo lattan a kutien iti kayatmo a pangiturongan. Ti panagpartuat iti karakter iti maysa a piksion ket panagpartuat kadagiti karakter nga addaan iti kabukbukodan a kabibiag ket addaanda met iti kabukbukodan a rikna ken panunot a saan a rebbengna a kontrolen ti maysa nga autor. Ket apaman a saanen a makontrol ti autor dagiti karakterna, ditoyen a mapukaw.
Ngem ditoy met a magun-od ti autor ti ultimo a balligina kas namartuat kadagiti karakter.
Kabayatanna, Iti Biang ti Literatura Dagiti Ilokano
Narasrasay dagiti maibilang a nobelista ngem dagiti mannaniw ken mannurat iti sarita. Kangrunaan a makagapu iti kinakirang ti pagipablaakan. Wenno ti Bannawag laeng ti nakaipabpablakaan dagiti nobela nga Ilokano.
Ti naidumduma a gupit ti kaaduan a nobela nga Ilokano isu ti pannakaiseryena. Ket gapu ta maiserserye, natsap-chapter dagitoy a ti tunggal chapter, kas kaatiddog ti gagangay nga ababa a sarita. Ket iti udi ti tunggal chapter, addaan daytoy iti cliffhanger wenno makapatengngel anges nga eksena tapno ti reader, tagiurayenna ti sumaruno a bilang.
Addada ketdi dagiti nobela a naipablaak iti Bannawag nga awanan iti cliffhanger— dagiti nobela a naipaayan iti grant wenno nangabak iti premio. Natsap-chapter dagitoy a ti tunggal chapter, addaan iti tema. Sumagmamano kadagitoy ti “Centerly, Manong” ni Reynaldo A. Duque, “Pundador” ni Prescillano N. Bermudez, “Angkel Sam, SOB” ni Reynaldo A. Duque, ken dadduma pay.
Ti maysa pay a naidumduma a gupit dagiti nobela nga Ilokano ket addada dagiti nobela a naidumduma ti kaatiddogna. Adda dagiti umabot iti 52 a bilang (maysa a tawen dayta) wenno nasursurok pay. Mabalin a gapu ta maiserserye, ket no positibo ti reaksion dagiti agbasbasa, mabalin a yat-atiddog no kua ti autor— kas kadagiti teleserye iti agdama.
Iti agdama, awan pay ti napuotak a nobela nga Ilokano a naidiretso a naipablaak iti libro a mabalin a leppasen iti maysa a tugawan.
Masansan met a modernista ti pannakasukog dagiti nobela nga Ilokano. Adda bida a nakaipudonan dagiti amin a naimbag iti daytoy a lubong, ken adda met kontrabida a nakaipudonan dagiti amin a kinadakes iti daytoy a lubong. Masansan met a maipanggep dagiti nobela kadagiti kadawyan a kabibiag dagiti Ilokano. Nupay addada met dagiti pannakigasanggasat ni Ilokano iti sabali a pagilian ken wenno iti siudad.
Addada met dagiti nobela a pantasia. Adda nobela a naglaok a realismo ken pantasia. Addada met magic realism nupay saan a mairanranta ti magic (gapu ta namarkaan ti magic iti “di nakappapati ngem pudno”).
Kas dagupna, ti laeng Bannawag ti “nangidurdur-as” iti nobela nga Ilokano a mabalin a makuna— nupay dakkelen a banag no ikomparam kadagiti dadduma a rehional a literatura— a pagkapsutan dagiti nobelista wenno mannurat nga Ilokano.
Kaipapanan ti Panagsursuratko
Ti kaipapanan ti panagsursuratko, bulodek ken ni Kundera, ket isu ti panagsapulko iti kaipapanan— hardin man wenno kabakiran ti patpatan-ayek, segun met iti depinision ni Murakami iti no ania ti ababa a sarita ken nobela. No sublianak ngarud ti sinaok iti damo daytoy a papel, ti panagsursuratko ket panagsapul kadagiti meaning ken essence dagiti bambanag agpapan pay a dagitoy a bambanag ket makita iti hardin wenno iti kabakiran.
Daytoy met ti makaigapu nga awan ti idaddadumak kadagiti bambanag kada tattao kadagiti sursuratek. Ta gapu ta kayatko a suraten no ania ti realidad ken dagiti datdatlag a kanaig daytoy a realidad, awan ti makuna a bida ken kontrabida. Ta uray datayo mismo, no amirisen, iti pudno a biag, saan a datayo ti bida. Ngarud, ti istoria para kaniak ket saan a pakasaritaan ti bida ken kontrabida. No di ket pakasaritaan ti karakter, kangrunaan a karakter a kanaig iti aglawlawna a maaddaan laeng kadagiti parikut bayat ti panagbirokna iti kabukbukodanna a disso, ken kaipapananna iti daytoy a lubong.
Kas ken ni Antonio Moravia, kayatko a suraten uray ti kadadaksan a tao, ti kababassitan a tao, ti tao nga ibilang ti kagimongan nga awan serserbina. Ta mamatiak nga awan ti purpuro a dakes a tao. Ketdi, napartuat nga addaan iti kabukbukodan a kinaimbag. Ta mamatiak nga awan ti bassit a tao— ketdi ti adda, “dakkel” a tao nga addaan iti bassit usit a panagpampanunot. Mamatiak met nga awan ti tao nga awan ti serbina. Ta ti pay laeng kaaddana wenno existensiana, isun ti kaipapananna.
Maysa ngarud kadagiti panagsagaba a paglaslasatak iti panangsuratko iti nobela ket masapul a kutkotek ti kabibiag ti maysa a tao a kagurgurak la unay— agsagsagabaak ta malaksid a mataktakuatak amin a detalye ti kinadakesna a parsua, amangan no iti maysa nga aldaw, matakuatak met laengen ti bagik a maas-asianen iti daytoy a tao.
Masansan nga ibagada ti “show don’t tell” a golden rule iti panagsurat. Para kaniak, saan a kankanayon.
Sa kuna pay ti status ni Apo Reynaldo E. Andres, a diak ammo no orihinalna wenno saan” “Those who follow the rules are disciplined writers; but those who break them are creative writers.” Ngarud, dua ti kayatko nga ibaga ditoy— umuna, saan a kankanayon a masurot koma ti “golden rule” ta kas maysa a creative writers, masapul a malabsing dagiti pagannurotan. Masapul a ti sinuratmo ket kapadpada dagiti immunan a sinurat. Wenno kankanayon a mangsurot iti template nga insaganan dagiti immuna. Saan a gapu ta imbaga ti maysa a Juan S.P. Hidalgo Jr. a kastoy ti napintas a sinurat, isun ti surotem. Di kadi agparparangka laeng a paspasurot wenno anniniwan ti maysa a Juan S.P. Hidalgo Jr.? Masapul a tumapuakka iti tawa— ken no kabaelam, uray pay agtamblingka. Ken kuna pay ni Roy V. Aragon, uray pa tumapuakka iti rangkis—wenno saan a mabuteng iti pagbanagan ti sinuratna, no magustuan wenno awaten dagiti agbasbasa, ti napateg, inkeddengna iti bagina a tumapuak iti rangkis. Kayatko a sawen, iti maysa a pagteng ti literaturatayo, mabalin a doktrina dagiti wadan nga inkeddeng ni Apo Hidalgo a maysa kadagitoy ti “show don’t tell” a pagalagadan. Ngem addatayon iti 2014. Nagbaliwen ti panirigan iti lubong. Nagbaliwen no kasano a maiwayat dagiti bambanag. Nagbaliwen dagiti posision iti pannakiinnala. Iti ababa a pannao, nagbaliwen no kasano nga istoriaentayo dagiti padas, amiris, ken kapampanunotantayo.
Maikadua, iti postmodernismo nga ad-adda a dagiti sarita ket stream of consciousness, a magna ti istoria iti panunot ti karakter, masapul ngarud nga ibaga daytoy— saan laeng nga i-show. Masapul nga ibalikas ti psyche ti karakter. Ditoy a masansan a mapagkamalian a salaysay ti maysa a sarita. Ta ti met ngamin karakter, isalaysayna ti pampanunotenna. Ngem masapul a laglagipen a depende daytoy iti karakter. No ti karaktermo ket maysa a musician ket isalsalaysayna dagiti nadumaduma a klase ti musika, saan a nakakaskasdaaw wenno riro daytoy.
Iti agdama, adda dua a nobela a sursuratek, ti “Kabessat ti Bagis” ken “Panangsapul iti Puraw a Kabalio.” Mabalin a sabalinto manen a panagpapatang ti maipanggep kadagitoy ngem kayatko laeng a dakamaten a ti “Kabessat ti Bagis” ket maysa a realismo a nobela a mangpaneknek a mabalin met nga iti maysa nga istoria, ti kangrunaan a karakter ket dina rebbeng a bukodan ti amin a kaiimbagan iti daytoy a lubong, idinto a ti kontrabida, dina rebbeng a bukodan ti amin a kadadaksan iti daytoy a lubong. Ketdi, kas autor, panggepko nga iparang dagiti makagapu no apay a dimteng dagitoy a karakter iti ayanda a disso ken kasasaad ken panagpampanunot a mabalin a maisupadi iti panagpampanunot ti sabali.
Idinto ta ti nobela a “Panangsapul iti Puraw a Kabalio,” kayatko a trataren dagiti bambanag nga ibilbilang dagiti mannurat a “di nakappapati ngem pudno.” Kayatko a paneknekan nga amintayo, addaan iti panamati kadagiti di makitkita a parsua ket akuentayo man wenno saan, addada nga agparparikna— mangpampaneknek nga adda dimension nga awan “ditoy ken ita” no di ket “adda sadiay.”
Iti panagsuratko iti piksion, umuna a balabalaek ti pakabuklan ti istoria (sarita man wenno nobela). Sakbay a rugiak, ammokon ti pangrugian ken paggibusanna.
Ti imasna, bayat ti panangsursuratko, wenno bayat ti pannakaam-ammok kadagiti karakter ket bay-ak ida nga agpanunot ken agtignay kas indibidual, agbalbaliw metten ti taray ti istoria— mabaliwan ti pangrugian ken paggibusanna.
Para kaniak, saan a parikut daytoy. Gapu ta ibilangko ti bagik a para partuat kadagiti parsua nga addaan iti kabukbukodan a biag ket saanko mabalin nga ibalud ida kadagiti balabalaek nga istoria ketdi bay-ak ida a mangpartuat iti bukodda nga istoria uray pay mapukawak iti kabakiran a pagbibiaganda.
Kas panggibus, masansan, ti umuna nga akem ti mannurat ket ti agbalin konsensia ti ilina. Wenno kritiko ti kagimonganna. Wen, ti mannurat ket maysa met nga aktibista— kas kuna ni Edgar Samar a maysa a nalaing a mannurat a Tagalog, ket ti plakardna, isu dagiti sinuratna. Dillawenna dagiti ipagarupna a di maikanatad. Riingenna dagiti ipagarupna a matmaturog. Dusaenna dagiti ipagarupna a nagbasol.
Maikadua nga akem ti mannurat ket ti agbalin a para ilawlawag kadagiti bambanag a narigat a maawatan. Wenno, para birok iti kaipapanan. Isuna ti mangitudo ti ayan dagiti gameng. Isuna ti mangibagnos iti rebbengna a pagturongan.
Ti imasna, masansan a ti maysa a mannurat ket addaan iti politika wenno pammati. Ipakitana, ilawlawagna kenka a nasayaat dagiti nadumaduma a kaipapanan ket allukoyennaka iti patienna a kapapatgan ken addaan serbi a kaipapanan ket isu ti kayatna a surotem wenno piliem.
Pagsayaatanna, awan ti nasken a pagamkantayo. Ta no amirisentayo, kas pangarigan dagiti sinurat iti Biblia, nagbalin laeng a nasantuan dagiti sinurat gapu ta naglasatda iti proseso ti panagpartuat nga inwayat dagiti autor nga isu met ti nangpasanto kadakuasa.
Iti ababa a pannao, ania man a mapartuattayo a mannurat, agbalin dagitoy a nasantuan gapu ta aglasatda iti naiget a proseso manipud iti pannakaimatang, pannakaimutektek, pannakabalabala ken pannakaikur-it ken pannakaibinglayda. Isu ti gapuna nga artist dagiti mannurat gapu ta mabaelanda daytoy a proseso.
Ngarud, ania man nga idiaya ti maysa a mannurat iti reader, masansan a daytoy ket partuat ti arte— nasantuan.
Asino ngarud ti saan a maallukoy iti ididiayana agpapan pay dayta ket bukodna a politika wenno pammati?
Ta no adda man dagiti mannurat a nangusar iti literatura a pangallilaw, saanda a pudno a mannurat. Wenno artist. Isuda ket puro a manangallilaw— awanen sabali.
Ngarud, ti pudno a mannurat, idiayana laeng ti maysa a politika wenno pammati nga inabel ken pinartuat ti napudno a kananakemna.
Kas pangdagup ngarud, agsursuratak iti nobela nga agpanggep a manglawlawag iti kaipapanan dagiti bambanag ken tattao a masansan a managan Ilokano tapno maidiaya dagitoy kadagiti agbasbasa nga Ilokano tapno koma— ikarkararagko— malawlawaganda, maawatanda dagiti nadumaduma a kaipapanan ket ngarud maaddaanda kadagiti pagpilian no ania kadagitoy ti kasayaatan a pagwadanda tapno barbareng maaddaanda met iti pateg, iti serbi, iti kaipapanan iti daytoy a biag.—O
Comments
Post a Comment