“MAKASIDSIDANAK ITI MARUNGGI”

 Ni ARIEL SOTELO TABAG | “Daytoy Dilatayo” iti Oktubre 16-31, 2021 a bilang ti Bannawag

Ladawan ti marunggi wenno marunggay

manipud iti pinakbetrepublic.blogspot.com 

ITI maysa a programa iti radio iti Tuguegarao, Cagayan bayat ti kampania iti eleksion nasional idi 2001, iti diakon malagip a nangrugian ti patangan, nasdaaw daydi nag-Senador Juan Flavier (nga adda met ammona iti Ilokano gapu iti panaghayskulna iti Siudad ti Baguio) idi imbaga ni nag-Senador Juan Ponce Enrile nga iti Cagayan, marunggi ti awag iti marunggay, idinto a burburti ti awag iti burburtia. (Agpada dagitoy a kandidato iti Senado iti daydi a tiempo; nangabak ni Flavier idinto a naregreg ni Enrile.)

Husto ni nag-Senador Enrile a tubo ti Caroan, Gonzaga, Cagayan a dua laeng a barangay ti baet daytoy iti barangaymi a Villa, Santa Teresita, Cagayan.

Awan ti sientipiko a pagbasaran ngem patien daytoy numo a gapu daytoy iti pannakailaok dagiti Ilokano kadagiti patneng iti Cagayan, partikular dagiti Ibanag iti Primera Distrito a pakairamanan dagiti naagapad nga ili.

Manmano ketdi dagiti Ilokano a nakasursuro nga ag-Ibanag. Ad-adda ketdi a dagiti Ibanag ti nakasursuro nga agsao iti Ilokano.

Nupay kasta, adda dagiti balikas nga Ilokano nga agarup kapadana ti awag iti Ibanag—malaksid iti letra wenno aweng nga “i” kas iti innapuy, inafui iti Ibanag; ti baboy, bavi; kammotit (kamotit), kamosi; ti mais, mangi; ti bangsit, vassi; ken dadduma pay.

Gapu met iti kinaruar daytoy a letra wenno aweng “i” kasta met dagiti letra “v” ken “f”—adda no kua dagiti Ilokano a mangyad-adda, kas pangsuronda (pang-bully), a mangisawang kadagiti balikas a pagnguduenda iti “i” uray saan met koma a kas iti fansi para iti pansit nupay pansit met laeng ti awag dagiti Ibanag iti daytoy a makan ngem saanda la ngamin a maibalikas a nasayaat ti letra “t.”

Ket wen, kadagiti dadduma nga Ilokano ditoy Cagayan, nalatak ti Caggi nga awagda kadagiti Ibanag. Inaramatda manen ti letra “i” a kas pagnguduan ti balikas idinto a Caggay ngata koma manipud iti Cagay-an a yaw-awag dagiti nagkauna nga Ilokano iti probinsia ti Cagayan. Ti “caggay” ket balikas nga Ibanag a ti kayatna a sawen ket “karayan.” Ngarud, ti “caggayan” wenno “cagayan,” isu ti “lugar a yan ti karayan.”

Kas kuna ni Dr. Jim P. Domingo, maysa a researcher, pangumsi a pangawag dagiti Ilokano ti Caggi kadagiti Ibanag. Ti nakaay-ayat, amin sa met itan nga agindeg iti Cagayan, mairaman ditan dagiti Ilokano, Caggi met ti mayaw-awag iti liklikudanda no mapanda iti Kailokuan. Dayta ti maal-ala ti nauyaw.

 

TAWEN 2001 met laeng idi damok ti mayasideg kadagiti mannurat nga Ilokano iti Metro Manila. No kua, agkakatawada iti panagsaritak. Idi damagek no apay, nakaddidillaw kano a maysaak a Cagayano.

Apay?

Gapu iti panagusarko iti “-nak” imbes koma nga “-ak” kas iti “mannuratnak” imbes koma a “mannuratak.” “Nagnagnanak” imbes a “nagnagnaak.” “Agmaymaysanak” imbes koma nga “agmaymaysaak.” Ken dadduma pay.

Apay manen a kasta?

Atapek manen a maigapu daytoy iti pannakayasideg dagiti Ilokano iti Cagayan kadagiti Ibanag, ken dadduma pay a lengguahe iti dayta a deppaar a naayat iti agdoble a consonant (nupay adda met kasta no kua a talugading ti lengguahe nga Ilokano).

Iti Cagayan, ibagami ti “kannigid,” imbes koma a “kanigid”; “kannawan” imbes koma a “kanawan”; “kammotit” imbes koma a “kamotit/kamote”; “bayyabas” imbes koma a “bayabas”; “tallugading” imbes a “talugading.”

No an-anagen, mausar ti yan ti nagabay a consonant a radies ket ngarud, panglakagan dagiti Ilokano iti Cagayan daytoy nagabay wenno singin a consonant.

Isu nga iti biangmi a taga-Cagayan, uray pusiposem ti ulomi, saanmi a  maibaga ti “agsuratak” ta nakairuamanmi ti balikas nga agabay a consonant (a yan ti radies) ket ngarud “agsuratnak.”

Nupay iti kaso ti “-nak” ken “-ak”, adda naituding nga umisu a pannakausar dagitoy segun iti “Ortograpia ti Ilokano: Pannakailawlawag Dagiti Pagalagadan ti Ortograpia ti Ilokano Para iti Nasamay a Pannakaisuro Daytoy Kadagiti Pagadalan,” natratar a kas iti sumaganad:

“Ti -ak ti di nawayá a porma ti siak. Maaramat ti -ak a mangibagi iti maysa a tao a mangibagbaga nga isuna ti kakaisuna a maseknan iti maysa nga aramid...”

Isu nga adda dagiti balikas nga “agtarayak,” “mangbilinak,” “timmabunoak,” ken kapadada.

Maaramat met ti -nak no adda maseknan a sabali a tao. Kas iti maysa a tao a mangaramid iti tignay iti sabali a tao a mangipakaammo met nga isu ti nakaiturongan ti nasao nga aramid. Wenno saan, adda maysa a tao a mangaramid iti tignay ket adda met sabali a tao a nakaiturongan ti nasao nga aramid. Isu nga adda dagiti balikas a kas iti “ayatennak,” “binalakadannak,” “pinaragsaknak,” “yaramidannak,” ken kapadada.

Naipablaak met iti Bannawag ti “Ortograpia ti Ilokano” a kas katinnulong ti “Tarabay iti Ortograpia ti Pagsasao nga Ilokano.”

Iti sabali a pannao, daytoy “nak” iti Cagayan, saanmi nga irekomendar a para iti pormal a panagsurat malaksid no maaramat a pangpapigsa iti karaterisasion ti maysa nga agbibiag iti sarita wenno nobela (fiction) ken dadduma pay a balido a rason.

 

NAKADDIDILLAW met iti Cagayan ti in-inut a panagus-usarmin kadagiti balikas a Tagalog iti panagsasaritami.

“Ania ti nangyari?” kunami no kasta a saludsodenmi no ania ti napasamak.

“Siak ti bahala,” kunami pay no kasta nga ipasingkedmi a dakamin ti makaammo iti maysa a banag.

“Baka met napandan idiay karayan,” kuna met no kasta nga amangan no napanen idiay karayan dagiti kinatulagmi.

“Nagsakayak iti Sarao,” kunami met no naglugankami iti dyip.

 

POSIBLE nga iti pannakailaokmi nga Ilokano iti Cagayan kadagiti sabsabali a tribu ditoy, nalaokan met ti Ilokanomi a saan a nadnadlaw agingga a nairuamkamin. Mabalin pay a napalusposanmi dagiti husto a kayat a sawen dagiti balikas ket nausarmi dagitoy iti saan nga umisu a pannakausar—nupay mabalin a kastoy met ti kasasaad dagiti dadduma nga Ilokano nga agnaed kadagiti lugar iti ruar ti Kailokuan wenno Rehion 1.

Iti Cagayan, ibagami no kua ti “aglutokan iti innapuy” imbes nga “agapuykan.”

Ibagami pay no kua ti “Kitkitaenka idiay tiendaan ngem dika met makita.”

Awan pay ti makadlaw a riro ti ibagami no kunami nga “Agingga idi napan a lawas, diakon nangnangan” imbes a “Manipud idi napan a lawas, diakon nangnangan.”

Wen, mabalin a daytoy ti kabukbukodanmi met a kasasaad iti panagsaomi iti Ilokano iti Cagayan a mabalin a gapu iti pannakailaokmi kadagiti sabsababali a tribu (Ibanag, Itawes, kdy.), wenno iti yaay ti ad-adda pay a dominante a lengguahe (Tagalog).

Naimbag ketdi ta babaen ti Bannawag, ken ti social media, adda gundaway a mapagdidinnilig dagiti nadumaduma a dialekto ti lengguahetayo nga Ilokano ket maarisit ken mabinor dagiti talaga a nasagursuror. Idinto a dagiti mayat met ti saadna, mabalin a ramen nga ad-adda pay a mangpasimgat iti pagsasaotayo nga Ilokano.--O