Maris ti Birhen
“KAYUMANGGI a birhen. Bunga ti lima a bulan a panaglangan a maturog iti leppas pangngaldaw. Kadaegan iti amin a partuatko.”
Kimmurikor iti lapayag ni Amor ti natinggaw a timek ni Ama Quired nga amangna. Insardengna ti panangkompaniarna iti “O, Maria, nalibnoska,” sa rinakepna ti gitara a ginatang ni amangna idiay Aparri. Marikriknana ti bara ti daga a yag-agibas ti pul-oy ken ti panangdengngep dagiti sinamar ti agsapa iti kanigid a pingping ken bagina. Nagsardeng dagiti lanitok ti martilio a maipakpak-ol iti ulo ti paet manipud iti sango ti bassit a kalapaw iti laud a nakayaponan dagiti nadumaduma a muebles ken parsua a kinitikitan ti amana. Iti inaldaw a panangdamdamagna iti inana kadagiti mangmangngegna, kabesadonan ti aglawlawna. Uray ti yanasyas ti pannagna dagiti kabbalayna, malasinnan.
“No makita ni Father Silvino dayta, amangan no suktannan ti agrikrikkin a patron ti simbaan. Inrantayon sa idi a saan nga agpaut tapno gumatangda manen kadakayo iti sukatna.”
Adda iti nagbaetan ti nasinggit ken nabangag ti timek ni Manong Bagnos. Nagkayaskas dagiti sinelas ket impapanna a nakatakderen ni manongna iti ‘yan ni amangna.
Nagsardeng met ti karadakad ti panagsagsagad ni Ina Saling iti sirok ti mangga iti daya. Nadlaw ni Amor ti danapeg nga agpa-laud. Indissona ti gitarana iti abay ti pungdol a nagtugawanna. Timmakder. Nagtanaktak ti uway a sarukodna iti nabisil a daga, sa kadagiti sangkap. Idi manaltaak ti sarukodna iti puon ti kasla gurong a kawayan nga adigi ti sapaw a kuna ni inangna a nagatep iti pan-aw, inaprosanna ti rupa, tengnged, bukot, taktakiag ken gurgurong ti rebulto. Sinalemsem iti nalinis a kumersang a kayo.
“Santol la ngamin daydiay patron. Agdardarasto met daydi padi nga Italiano. Narra daytoy; nasiken ket diakto pulos ilako. Pintapintaandanto manen iti asul kada puraw a kas iti inaramidda iti daydiay a patron. Agmawmaw ti sudina kas ina dagiti kas kaniak a kayumanggi.” Nalag-an ti katawa ni amangna. “Saling, a, uray kumaradaptayon iti rigat, dinakto piliten a mangdakamat iti daytoy.”
Nagdumog ni Amor, nagay-ayamanna nga inap-aprosan dagiti babassit a rebulto a naisiping iti sakaanan ti birhen.
“Umanayen a ragsakko dagitoy sangkap,” kinuna ni Ina Saling. Nagkarasakas iti makanigid ni Amor. “Nadaras a pagpalukneng iti karne ti baka.”
“Bay-anyo, Inang, ta inton makasursuroak a nalaing, aramidekto dagiti patron ti Gonzaga, Buguey ken Sta. Ana. Name your price tapno ammok ti standardyo.” Nagayek-ek ni manongna. “Ania, agminar met laengen nga agila dayta kitkitikitak?”
“’Ta panagadalmo ti intonaram, sika, Bagnos.” Nainayad ngem nabatad ti timek ni amangna. “Hanabale ken ni Amor. Adayontot’ pangipanan kenkuana dayta gitarana.” Nariknana ti pannakakuso ti panguloten a buokna. Apagapaman a nagbingngi dagiti bibigna iti yiisemna.
“Ni amang met ta saan pay la a mapnek. Siak ti kakaisuna a freshman iti CSU Gonzaga a full scholar, kunam man. Part timekonto la daytoy.” Nagkatawa.
“Pagliwliwaan, kunam ketdi, a. Manglangan a mangan ti pamiliam no agkitkitikitkanto laeng. No awan ‘diay tallo kadisso nga awatko, agtunglabtayo, a.” Nagsig-am ni amangna. “Aguraykayo,” kinuna daytoy. Nagturong dagiti danapeg ni amangna iti balayda. Nagtaragatag dagiti kawayan a pangal ti agdan. Apagapaman a natungday ti ibabara ti darang ti init iti idadarup ti palayupoy. Nagkarasakas dagiti bulong dagiti kayo ken saba iti daya ti solarda.
Sumungaden dagiti danapeg idi kuna ni Manong Bagnos: “An-anuenyo ta papel, Amang? Ne, malikkab met gayam dayta ulona?”
“Adda bassit rukabna. Selselak iti papel.”
Nagsay-a ni Amor. “Di nga’d koma kayo, Amang? Natangtangken.”
“Bassit met la daytoy. Sa adda met pigket.” Tremolo ti sagawisiw ni amangna. “Presto, barnis laengen ti kurangna.”
Nagbukirad dagiti abut ti agong ni Amor iti nasael a naangotna.
“Tsk, tsk, tsk! Sayang a kinabaknang.” Naklaat ni Amor. Naitimkanna ni Uliteg Ciriaco manipud iti laud nga ampir ti balayda. Agat-pitak ti pay-od nga indateng ni ulitegna. “Di met dayta daydi nakalim iti sirok ti algarubo?”
Sirok ti algarubo? Papel? Nagliteng ti panunot ni Amor iti masansan a panangkuriro ni ulitegna iti amana gapu iti ibagbagana a papel. No di agerrado, uliten manen ti ulitegna nga ibaga a kaabay laeng ti nakalina a putik iti solar iti ar-aramidenda idi a simbaan nga isu ita ti pagtaengan ti Santa Maria dagiti Angheles a patronda. Sa isungbat met ni Ama Quired nga isu daytoy a putik ti nangballatadan daydi kapatas nga Eduardo Javier iti ulitegna. Ket no saan a nalipatan ni amangna ti lagpina ta nagsubli, ig-iggesenen ni ulitegna iti kamposanto dita daya. Nagtakder dagiti barbonna ken nakibor ti rusokna iti nalagipna.
“Pinuorak, kunak la ngaruden.” Nagdayamudom ni amangna. “Dika mapaggang iti namay-anda kenka?”
“Daydiay a Javier? ‘Ray man ta u-ay-si meyor. Kabutengko, ‘ya?” Addan ni Uliteg Ciriaco iti makanawanna. Nagtanupra daytoy. “Awan serserbida idiay ili. Di ketdin maputputpot ti panaglalagtoda iti pannakapatalaw ni Apo Marcos. Wenno ti linaon ti putikko ti pinagpakanna? Ti ‘nimalen!”
Nadlaw ni Amor ti nalamiis a banag a nagsapri iti gurongna. Nagpangrem ni Ina Saling a nagpakosina.
“Isu met la a nakabirkoka manen, a. Sansanem ti umudong sa yarmarmo dayta no masairka.” Nagkarasakas dagiti bulong iti daya ngem marikna ni Amor ti ibabara ti sinamar a nangdayas kenkuana.
“Adda man ket kinamatkon, a. Babai-babai, kunadanto met dagiti diables nga ubbing. Pui!” Nagtanupra manen.
Nangngeg ni Amor ti panagsanapsap ti ulitegna. Nagbang-es iti agat-anglem a mabalin nga impal-id ti payabyab daytoy.
“Bobby, kunada met, Angkel.” Nangngegna ti panagkanuskos ni Manong Bagnos. “No apay ket a diyo kayat ket napimpintas met nga adayo ngem iti Ciriaco.”
“Bagnos! Patanganmi daytoy!” Naidagsen ti timek ni Ama Quired. “Agnakemka man, Kabagis, aya? Di pay nasaksaka ‘diay talon a nadakamat iti kinadursokmo.”
Ti la ketdi manen barito a taga-abagatan a binallatad ni ulitegna ti ibagbaga ni amangna. No di agpalia ti lagipna, makatawenen daydi. Maysa kano a paragpag ti agtutubo ti natukkol. Ket naisaldada ti kakaisuna a talonda iti Gullasing a panangibaklayda iti pannakaagas ti agtutubo.
“Ania ket ni adikon. No dika pinilit a nakigapas ditoy Cagay-an, maasawam, ‘ya, ni Saling?”
Manen, nakuna ni Amor. Sangkadagullit daytoy ni Uliteg Ciriaco, uray kadakuada laeng ken Manong Bagnos a kas man batonlagip a di masapul a barengbarengen. Ngem iti estoria ni amangda, iti panagubingda idiay Bantay, Ilocos Sur, no sadino man dayta, masansan a tapisen ni ulitegda ta nalaklakay iti lima a tawen. Kinabil kano pay ni Uliteg Ciriaco ni amangda ta di kayat daytoy ti agsardeng nga agbasa. Kasano met ngamin ket agkaeskuelaanda metten iti maikanem? Nagangayanna, napukawen ti regget ni amangna nga ageskuela. Imbukboknan ti kinaagtutubona iti panagkitkitikit.
Masansan nga agngayemngem ni amangna ta pasaray gapasen ni ulitegna ti pagayda nga apagdumog. Naipatakder ti kalapaw ti ulitegna iti pungto ti talonda tapno kano isu ti agbantay. Bantay-salakay, kunkuna no kua ni amangna! Kangrunaanna, agkebba no malagipna a dandani nakitinnagbat ni amangda iti daydiay nga Eduardo Javier idi sinurotna ni ulitegna a mangsapsapul iti nakalina kano a putik.
Ngem idi kinuna ni amangda iti “Ala, hustonan,” nalagipna metten ti sangkapalagip ni amangda a dida panangtutop ken ni Uliteg Ciriaco ta nakutog ti utekna gapu iti pannakaballatadna iti pala.
“Mamigaten!” gimluong ti pukkaw ni Ina Saling. “Bagnos, maladawkan iti klasem!”
“Mamigatka ditoyen... Ipalaemtayo man ketdi ni Apo Baket.” Nagsay-a ni amangna. “Amor, umunakan.”
Nagtarakatak ti sarukodna iti nabisil a daga. Pinidutna ti gitarana. Sa nagturongen iti ridaw ti kosina.
“INGGUDUA, Quired,” kalalainganna a mangngeg ti timek ti mayor iti kosina a yanda ken Manong Bagnos; nagabayda iti bangko iti abay ti lamisaan a kayo.
Nalabit saan a parikut ti mayor a timbengen ti timekna ta malaksid a pantok ti turod ti ‘yanda, sangagasut pay a metro ti balay da kapitan ti kaasitgan a kaarrubada a bineddengan pay ti nadumaduma nga agbunga a kayo ken bassit a waig a pagal-alaan ni Manong Bagnos iti balangeg nga ipakanda iti baboy.
“Kuam ti papel, kuak amin a tao. Sa mano pay nga arak, bagas, ludong, binaging wenno rasa ti pangpatung-edko ken ni Father Silvino? Sabagay, no maigasatanto la ket datao ‘toy a basingkawel, awanto ti saan iti simbaan.” Nagsig-am ti mayor. Dakkel unay a sig-am a kasla saan a mayannatup iti kuna ni Ina Saling a kullapit a bagi ti sigud a konsehal a masansan a maranaanda iti pagdadaponan. Isu ngata, a, kinunana iti inana idi inayon daytoy nga adda latta dua a bayabay a para iggem kadagiti karne ken ikan a ginatgatangna.
“Damagko ket addan kolehiom. Kangrunaanna, maipakitam iti espesialista ti buridek. Awan aniamannanto dayta. And still, a millionaire at forty? Saan a dakesen. Saankanton a makitaltalon kada kapitan. Di kadi, Kap?”
Ania ngata a papel? Nagpategen ta maagasannak pay? nakuna ni Amor iti bagina.
“Ah, wen, Meyor.” Nagbanarbar ti timek ti kapitan. “Pudno ni meyor, Quired. Nalakanto laengen a pagpatanganta ‘diay sinalda a dagam.”
Narikna ni Amor ti panangpekkel ni Manong Bagnos iti kanawan nga abagana. Dimket ti barukong ti kabsatna iti bagina ket nadlawna a kasla adda nuang nga agsisinnangdo.
“’Palubos ni Apo, nawadwadto met ti apit no Abril, Kap. Malaksid iti abang, makissayanminto ngata ‘diay bulodmi.” Nagsay-a ni amangna. “Ti adatna, Apo Mayor, ket pinuorakon,” nakapsut ngem nabatad ti timek ni Ama Quired. “Nabayagen. No malagipyo, Apo Mayor, daydi panaggapumi nga agkabagis iti kuayo. Apagsangpetko, inyaronkon.” Nagsay-a manen ni amangna.
Awanen ti arimekmek iti kadaklan malaksid iti panagsisinnungbat ti sig-am. Pimmigsa ti uni dagiti riari ken rarek dagiti agapon a manok ken baboy iti ubong iti daya ti balayda. Madamdama pay, nagpakadan dagiti sangaili.
“Kinatulagmo kadin ni manong?” Nadlawna ti panangnayon ni inangna nga adda iti kanawanna iti innapuy ti labayna. “No kasaodan, ngay?”
“Uray naawatkon a nayabayaban ti ulona, nasimbeng pay met ngatat’ darana, a,” insungbat ti amana a kas gagangay, nangabesera iti lamisaan. Adda iti kanigid ni Amor. Nagbanerber ti yiigup ni amangna iti digo ti dinengdeng nga utong a nasagpawan iti tinuno a karpa. “Sa imbagak met a pinuorakon.” Nadlawna ti panangipattog ni amangna ti digo iti labayna.
“Amang,” gistayan nagpiok ni Manong Bagnos a kabatogna, “…amanon sa nga agpayso ken ni Amor. Saanto pay la a nakababain nga ag-grade one a sangapulona.”
Kasla nagtukel iti karabukobna ti tinilmonna nga innapuy iti nangngegna. Pimmigsa ti bitek ti barukongna. Agal-alinaga iti imatangna dagiti mangliwengliweng a kinelleng ti pagay ken mais; dagiti kannaway iti bukot dagiti nuang ken law-ang; dagiti nasin-aw a karayan a sarming ti asul a tangatang; ti kabus a bulan.
“Dimo iggem ti panunot ti padam a tao, Bagnos.”
Nagtilmon ni Amor. Ket naglidem dagiti lagip iti panunotna.
“Ni Amor? Adda sabali a wagas. Dimo kad’ makita? Uray yabaymo ‘ta adim iti musiko a naparaburan kas normal a tao, atiwenna. Kompositor pay, a. Makayasan la bassit dagiti kantana, mabalinen nga iplaka. No adda ipaay ni Apo Pagay a pagpletemi, isalipko idiay Bombo Laoag no Mayo. Pagiinnagawanto dagiti prodiuser, pupuotem. Maagasanton.” Narikna ni Amor ti panangkuso ti amana iti panguloten a buokna ket in-inut a nagminar manen dagiti linnaaw a kumpet kadagiti sakana iti panangasakna iti naruot a tambak; dagiti ukkonenda ken Manong Bagnos nga umok dagiti tukling ken mangngubog kadagiti pinagayan; ti nakalamlamiis a karayan a mangep-ep iti kettangna a nagpastor ken ni Kalakian…
Nagtig-ab ni amangna. “Ken maliklikan pay ti pannakasinga ti pagtaengantayo.”
“AY, Quired, ta pimmanawka man la a di nagpakada! Kasano pay ita dagitoy dua a bunga? No pinanawam ‘toy asawa nga agsagsagaba?”
Nagpatangkenan ni Amor a kinammet ti uluanan ti lungon. Agsasaibbek. Binay-anna dagiti luana a nagkarayam kadagiti pingpingna sa nagregreg iti barukongna. Nupay makigamgampor iti ayamuom ti sabsabong, agtaytayyek ti lubongna iti anglem dagiti kandila. Kasla agpasag iti barukongna ti kanabtuog dagiti danog ni inangna iti sakaanan ti lungon. No kuan maballaetan ti dung-aw ni inangna iti “Inang, Inang…” ni Manong Bagnos ket kasla mapampandagan iti alsong ti barukongna ket kunam la no matuang iti panagparintumengna.
“Saling, Basang, ituloytayo, a.” Timek ti baket iti likudanna.
Iti baet ti panaglualo dagiti babbaket iti uneg ken anabaab dagiti kalugaranda iti ruar ti balayda, agsubli manen ti kanikasiam a malem bayat ti panangdangdanggayna iti gitara ti panangpanakpak ni Manong Bagnos iti kitkitikitanna nga agila— agpakpakbet met ni Ina Saling— umanal-al ti maysa a baket a nakaimatang iti napasamak. Ket agingga ita, kasla am-ammangaw dayta a damag: iti ilalabas da amangna ken ulitegna iti nagkurosan, sinurdo dagiti agtutubo ni Uliteg Ciriaco. Idi ikamat ni Uliteg Ciriaco ti talunasanna kadagiti agtutubo, maysa kadakuada ti bimmarag— a naammuanna kalpasanna a ti inauna a baro ti mayor. Nadalupo ni Ama Quired. Kinibin da ina ken manongna, nagdudung-awda a nagpalaud. Ginunggonda ti nabara a nakidser a bagi. Ngem saanen a simmungbat ni amangna. Nagsayasay ti nabara a likido iti dakulapna idi saklotenna ti ulo ti amada.
Ket iti tunggal agsubli dayta a lagip, agsubli ni Amor iti arinunos ti kalgaw sakbay ti maikanem a kasangayna. Simmangbay kenkuana ti nakaal-alinggaget a gurigor a nangpadso iti kinasimbeng ti panunotna. Nagramaram kano iti rusok ken utekna. Naibagan ti doktor a taga-Aparri a mapagduaduaan no malasatna ti sakitna. Ngem iti maysa nga agsapa, pimmanaw ti gurigor a nakaparpartak ken nakakaskasdaaw a kas iti isasangbay daytoy. Nupay narnekan pay laeng, inab-abrasa da inang, amang ken manongna. Impartianda iti kamanokan. Ngem idi riingen ni Ina Saling, awan ti sabali a naimatangan ti nakabarbara ken nakasugsugpet a matana no di ti sipnget, adayo unay iti namnamaenna a makapurar a lawag. Ket nagtayyek ti lubongna iti sipnget a nangalikubkob kenkuana.
Iti siam nga aldaw a panagdungdung-aw ni Ina Saling, in-inut a narigrignas dagiti abrasa, kibin, sallabay, ken panangiwanwan da amang, inang ken manongna. Mangrugi payen nga aglumen ti lagip ti samiweng a pinarnuay dagiti kanito a panangisuro ni amangna kenkuana nga aggitara.
“Babaen ken ni Apo Santa Maria nga ingget sudina nga inayo ken patron daytoy ilimi, Apo Mannubbot nga Apo Jesus, iturongyo kadi ‘toy anak, kabsat ken amami a ni Quired iti saklang ti Apo Dios Ama a Mannakabalin a Namarsua.
“Sapay koma ta kasta.” Nagdadanggay dagiti babbaket iti likudanna.
Idi bagkatenen ti impapanna a sumaglilima wenno innem a lallaki ti lungon, iti amin a pigsana, inabrasa ni Amor daytoy. Nagparintuod: “Amang! Amaaaang!”
Nariknana ti panangarakup kenkuana ni Ina Saling. Nagsangsangitda. Nairut ti panangpetpet ni Manong Bagnos iti takiagna. Aganges-anges ni manongna.
Iti pannakangngegna ti panagwasang dagiti nangurungor a kawitan ken pamusian, nadalupo ket kasla arasaas laeng ti kanakraad ti rabaw ti lungon ken ti kanta dagiti babbaket a mangyuna iti pannakaitulod ni amangna iti simbaan iti laud, sa iti kamposanto iti daya.
NARIING ni Amor iti nagsasaruno a ragutok ken banagbag iti abagatan. Sa ti saibbek ken saninglot ni Ina Saling.
“Bagnos! Apo met, anian a gasgasatmi?” Napigpigsan ti sangit ni Ina Saling.
“Inang?” Bimmangon ni Amor. Nagkarayam dagiti ramayna iti silag nga ikamen. Sa iti natadulen a bukot ni inangna. Agtigtigerger daytoy a nakaarakup kadagiti gurongna.
“Amor, ay, apomi!” Nariknana ti panangarakup kenkuana ni inangna. Agtigtigerger dagiti laslasag ni inangna. Nariknana ti panagdam-eg ti kanawan nga abagana gapu iti nabuslon a lua ni inangna. “Kinua ngatan ni manongmo?”
Namrayanna laeng nga inamloy ti nasugabba a buok ni inangna. Malagipna ita ti mano a daras nga isusurnad da mayor ken kapitanda. “Malaksid a nawadwad ti mabusbos no agdarumkayo, uray ania nga anggulo, Saling,” kinunkuna ti kapitan, “basol ni Ciriaco. Saan a nagayatan dagiti ubbing, ken ladingitenmi unay, ti napasamak ni Quired. Kas kuna ni mayor, saan met a gatgatadanmi ti biag ti asawam, ngem ti panangawatmo itoy, kaiimbagan nga addang nangruna iti partesyo.”
Agdua a lawasen, iti karabiyan ti yaannugot ni Ina Saling iti pannakaareglo ti napasamak ni Ama Quired, agbasbassawang ni Manong Bagnos a nagturong iti daya ti balayda.
Ket idi kumanaltaak ken kumanabtuogen iti sinabaan, kasla nabalballatad ti barukong ni Amor.
“Ayna, Anakko! Makadanonto la ngata kada mayor!” Adda saibbek iti ngudo ti nadagsen a timek ni Ina Saling.
Kabigatanna, napasangbayda iti sumipnget ti bisikleta ni Manong Bagnos, a kas kuna ti lakay nga agpaspastor iti lawlaw ti kamposanto, naipasanggir iti panteon ni amangda. Innayon daytoy a nagpaabagatan kano ni Manong Bagnos. Dinan sinublian ti bisikleta.
Ket agingga ita, saan pay a nagawid ni manongna…
Tinimbengna dagiti saibbekna. Naregreg dagiti luana.
Nagkirpa dagiti banagbag ken ragutok. Nagsisinnungbat dagiti taraok. Nabannayat dagiti nauuneg nga anges ni inangna. Limmukay ti arakupna.
“Yiddam pay laeng,” nagsinglot ni inangna, “nariwet pay.”
Nagtalinaed a nakatugaw ni Amor. Agtatapuaken dagiti manok. Agganukgoken dagiti baboy.
“Ala, yiddam pay,” indarirag ni inangna.
Nagidda sa nagsikig iti ‘yan ni inangna.
“Innak agipaburek ti danum.” Nagranitrit ti kawayan a datar. “Balong, kadduaennakto no aglawag, a. Inta idiay superhaywey.”
Nagtibbayo. Malagipna ti estoria ni amangna a kumamang iti kamposanto iti daya ti superhighway. Sinuknor ti lamiis dagiti dapanna sa nagramaram iti sibubukel a bagina. Ginuyodna ti abel-Iloko nga ulesna ket nagkumot.
GINUTTA ni Amor ti tali ti nuang idi madlawna nga umirteng daytoy. Dangdanggilen ti kanawan a gurongna ti pasok ti ayup nga agar-arab iti laudenna. Bumaran ti bukotna a nakasarang iti daya. Suksuknoren ti bang-eg ti daga ken ti agrupsan a garami ti barukongna. Kinarawana ti nagap-apanna a langgosti ket nagtanaktak ti sarukodna iti naggapasan a kinelleng. Apagapaman ti ilulumlom ti sakana iti naruka a daga a dinayas ti sangarabii nga ar-arbis. Nasikkarudna dagiti nagdeppesen a naggapasan. Sa dagiti nadam-eg a garami. Nagpadaya.
“Mod’toy ta langgosti, umdasen daytoy a pangmalem ni Kalakian!”
Immasideg iti ‘yan ni inangna. Nasikkarudna ti dagumpo ti ruruot.
“Pudno kadi ti imbaga ‘tay lakay, Inang, a nagraranget dagiti soldado ken rebelde dita Luga? Amangan no…”
“Narabraber ti bakbaka ditoy, Amor. Sa adda pay ngalog a bugbogenta.” Agarup sinibbarut ni inangna ti langgosti nga iggemna. Makisalsalip ti banang-es ni inangna iti karasakas dagiti maikarkarga a ruruot iti langgosti.
Nagtilmotilmon ni Amor ta nagmaga ti karabukobna. Dimmam-eg dagiti matana.
“’Niat sangitam…?” napasardeng ni inangna ket ipagarupna a gapu iti karadakad iti adayo a laud. Iti panagkuna ni Amor, karadakad daytoy ti pasagad iti nabato a kalsada.
Iti idadarup ti pul-oy, nagkubuar ti rusokna iti nalang-abna a nalangsi. Umas-asideg ti karadakad a nangkamang itan iti barukongna.
“Mapanak lad’ta kalsada. Dika pumampanaw.” Kasla mabekbekkel ti timek ni inangna.
“Inang?”
Ngem dinan mangngeg ti danapeg ni inangna. Nakapigpigsan ti karadakad iti abagatan, dandanin makabatog iti yanna. Addan iti pispisna ti maang-angotna a nalangsi.
Ket nagpasag dagiti tumengna iti naruka a daga; immilet ti nangisit a lubongna iti ikkis ni inangna: “Bagnoooos!”
“’TOY anakmo, paaklolo, i’ta saranay a yetnagmo. Ta sika ti pagkamangan ken sikat’ pakatayan.” Malmalmes ti barukong ni Amor iti nasinggit nga ayugna ken iti aweng ti gitarana. Nagsig-am ni Ina Saling ket insardengna ti panagkantana.
“A-dos pay ti piesta ngem mangrugin ti nobena no sangaaldaw. Madlaw kano unayen ti rikki ti patron. Magabay kano metten no agpaaramid pay ni pader.” Inulit ni inangna ti bugas ti masansan a yaay ni Father Silvino ken dagiti dadaulo ti Knights of Colombus, ti panguluen ti Apostolada ken ti agtutubo a sakristan. Pumpunasan ni inangna ti kayumanggi a birhen iti kadaklan, ti naipideg iti diding a dumna iti kawayan nga agdan.
Rinakepna ti gitara. Nadengngep ti bara iti barukongna. Nupay kadagiti immun-una, gagangay nga “Imbilin ni Quired a dimi dakdakamaten” ti insungsungbat ni inangna, itay sumagmamano laeng a minuto ti napalabas, “Pagpatanganmi nga agina,” ti impaganetget daytoy. Iti panagrikna ni Amor, kasla isu ti patudonen ni inangna a mangilako iti rebulto.
Nagranetret ti bangko iti yaabay kenkuana ni inangna. Nagsennaay. “Kabaelak met ti agarado, agbalsa kada agtabas. A, ngem maigawid ngarud no alaendan dagiti pakitalonan. Di met maud-odan ni kapitan iti ragutna a mangtalon idi daydiay bukodtayo a sinaldaanna.”
Nalagip ni Amor ti nataengan a babai a taga-Vigan a mano a daras a kinuykuyog ni kapitan. Paset gayam ti nagtakderan ti balayda ti asienda a naipanagan iti daytoy a babai. Iti kalman a naudi a yaayda, inggunamgunam daytoy a bumiroken ni inangna iti pangyakaranda iti bassit a balayda.
“Dina met nga’d kayat nga idiay koman talon ti pangyakaran itoy balay.” Nagparaw ni Ina Saling. “Balong, kasla naim-imbag a pagyanan ni Apo Baket ‘diay simbaan.”
Nagliteng iti panunot ni Amor ti iruruar da inangna ken dagiti bisita itay ket nabati nga agmaymaysa. Nalabit, daytoy ti dina nain-intonaran a nagpapatanganda.
“Ilakoyon?” Nagtilmon. Ngem kasla nabara a likido ti naglasat iti karabukobna.
“Sammet. Agur-uray ‘diay kinapatangko a taga-abagatan. Daytoy balay ti ilakota. Dimo kad’ kayat, aya, ti agtokar idiay simbaan?”
“Sa agipalikudkayo?” Nalagipna ti kinuna ti padi itay agpakadada a, “Bassit met laeng ti agyan, Manang.”
“Uray ta saanta met a madakdakamat ‘diay bayad ni Kalakian ken ‘toy balay. Saantan a pabayadan ni Apo Birhen, a, ta librento kano met ti kanenta. Sa adda pay bassit ganarek. Saan met ngata nga isu ti pakataktakan ni amayo.” Nagbaningrot ni inangna.
Saan a simmungbat ni Amor. Inap-aprosanna ti bagi ti gitarana. Sa timmakder. Nagturong iti ‘yan ti rebulto. Inaprosanna. Nalagipna ni amangna. Sa ni manongna. Naglua.
“Awan met ti kabagian ‘tatta a pagkamangan.” Nagsinglot ni Ina Saling. “Agpadakam’ met a dayo laeng. Nagpa-Mindanao metten da lilongmo. Kuna met ni pader nga addanto pay umay a mangisuro kenka. Wenno, no kayatmo, intanto idiay Bombo...”
“Diyo nga’d pappapintaan, a.”
NALUKAG ni Amor idi makadlaw iti kasla mabaybayo. Agur-urok ni inangna. Impapanna a napaksuyan iti walon nga aldaw a bayat ti nobena iti agsapa, aglutluto iti pamigat dagiti agyan iti kombento nga agdagup iti sangapulo ken merienda dagiti kameng ti koro a pakairamananna. Nupay umdasen ti minalem a panagsanayda a mangipaay kenkuana iti paksuy, makaasut met iti kired ti pananglawlaw kenkuana dagiti estudiante iti sekundaria a kumakanta bayat ti panaggitarana. Ket dina mailadawan ti ragsakna tunggal pikpiken ti choir master a ni Ma’am Lourdes ta nakalalaing kano iti panagtokarna.
Kasla nasipat ti mugingna iti pumigpigsa a pannakabaybayo ti daga. Nagamiris: Bumatok dagiti puraw nga uged iti nagtimbukel a nangisit. Agrissik dagiti babassit a maris a nangibagnos kadagiti puraw nga uged nga agunsoy manipud iti kanigid nga agpakanawan... Agtultuloy ti lanitog ti daga.
Bimmangon idi malagipna ti kinuna ni inangna idi kalman: “Impanda iti sirok ti rebulto.” Nagbanugbog ti barukongna iti malagipna ti panangpaayab ti padi ken ni Uliteg Ciriaco. Sa pinagkalina iti pagbasuraan kano iti amianan a likud ti solar ti simbaan.
Pinidutna ti sarukodna iti abay ti sinelasna. Ngem inkeddengna ti nagsakasaka. Nagin-inayad a rimmuar iti siledda nga adda iti umuna a kadsaaran. Addan iti sala ti kombento. Adda iti kanawanna ti panganan. Iti adayo a sangona, ti sementado a beddeng sa ti paglutuan. Iti kanigidna, dagiti natangken a kayo a tugtugaw. Matuparna ti adigi iti tengnga a nakaisab-itan ti kampanilia a para pakdaar ti pannakaisaganan ti taraon. Adda iti adayo a kanigidna ti lanitog, iti likudan ti simbaan; iti kanigid ti hardin. Nagin-inayad idi makangngeg iti anabaab.
Nagalintatao iti sipnget ni Father Silvino. Naaprosan ni Amor ti kanigid a lapayagna. Pampanunotenna ngamin ti nakuna ni Ina Saling a panangipanda iti sirok ti kombento ti rebulto: namindua a nagkamali iti panagsanayda iti koro; namindua met a pinitik ti padi.
Dayta a saniit ti lapayagna ti nangiduron kenkuana iti agdan nga agpababa, iti kanigid ti ridaw a kumamang iti hardin. Agturong daytoy nga agdan iti sirok ti kombento. Pinintaanda ngatan, nakunana iti nakemna ket bimmangon dagiti muldotna iti pannakalagipna iti amana.
Sangapulo ket uppat ti sementado ti pangal ti agdan. Nakarawana ti diding, lamisaan, tugaw, bassit a rebulto ti Naipadeppa a Kristo, ti nagrikki a patron, sa diding manen...
Ket gistayan naglulok iti nakarawana. Ti kayumanggi a rebulto. Agat-gas ti rebulto. Rinakepna. Inaprosanna. Ngem saanen nga isu a nalinis a barnis laeng ti nangkalupkop iti narra a rebulto. Pimmuskol a nadam-eg. Pinintaanda la ketdi, insaninglotna.
Agtultuloy ti lanitog. Iti batogna laeng. Sa nakangngeg iti anabaab. Nagkullayaw iti nalagipna.
Kinarawana ti tengnged ti rebulto. Naglamiis idi makarawana ti sangapulgada a tikap iti teltel ti birhen. Ti papel nga inselsel ni amang!
“NARAGSAK a maikasangapulo ket lima a piesta ni Apo Santa Maria dagiti Angheles kadakayo!” Nagallangogan ti timek ni Father Silvino ket nagkallakallatik daytoy iti sibubukel a simbaan. Ken iti utek ni Amor.
Nagtaragutog ti orkestra iti ruar ti simbaan, a kas kuna ti padi, mangidaulo iti panaglibut ni Apo Baket iti lawlaw ti poblasion ken ti sumagmamano a bario a kaparangetna.
Nakibor ti barukong ni Amor iti nakaparparagsit a tokar. Kasla dina kabaelan ti tumakder. Ket dina impangag ti panagpakada dagiti kakaduana a sumurot iti libut.
Ad-addan ti pannakakibor ti kaungganna idi umasideg kenkuana ni Father Silvino: “Ni la inam ti agbati, ubing. Nagpakibinka koma kadagiti kakaduam.” Nanalteek ti kanigid a lapayagna.
Tallo! Nagngarietanna nga inapput ti kanigid a lapayagna. Iti unos ti panagbiagna, saan a pulos nakaramraman iti uray bugkaw laeng kada amang, inang ken manongna. Nagngaretnget dagiti ngipenna. Nagngarietanna a kinurengreng ti gitarana. Nagkanabraang ket nagallangogan iti simbaan; sinalsalpot ti di agsusurot nga aweng ti amin a rebulto iti santuario.
Kasla gurruod ti ngayemngem ti padi: “Immama a sulpeng!”
Nagtalinaed iti nagtugawanna nga umanges-anges. Sa la nagkir-in idi dinan mangngeg ti naparagsit a tokar ti orkestra. In-inut a nagarinsaed iti barukongna. Nagtanaktak ti sarukodna iti semento. Iduronna koman ti ridaw a nangbeddeng iti parish hall ken kosina ngem sinabat ti bugkaw ni Ina Saling.
“Sika ti nangpinta iti rebulto? Nagawan ket a bainmon kadaydi Quired? Kriminalka ket! Sika ti dadaulo dagiti nagkali ‘ti kunak! Rawet! Insarsarakmo ida! Ni Bagnos!”
Makasangit ni inangna.
“Kua, Saling, Ipag…”
Ni Uliteg Ciriaco! Agluloken dagiti tumeng ni Amor.
“Inang?” Narubroban ti barukongna. Iti amin a pigsana, kinunana: “Papanawenyo dayta a tao!”
Nariknana ti pannakaarakupna kalpasan ti nagsasaruno pay a bugtak. Inawid ni Ina Saling iti siledda. Nanalbaag ti ridaw a nairikep. Nagtugawda iti katre a kayo. Pumigpigsa iti panagdengngegna ti panaganges-angesda nga agina. Sa nangngegna dagiti ungor ken anabaab iti ruar ti inaladan ti simbaan…
“Agkupinak,” kinuna ni inangna idi agangay. Nagranitrit ti katre iti itatakder daytoy. “Saakto agisagana iti pangngaldaw.”
“Adun sa ti bisita, ‘nang?” Sinaklotna ti sarukodna.
“Pangmalem kano dagidiay. Sa nagorder kano ni pader idiay Aparri. Kuna ‘tay maysa a sakristan, kanginaan a restauran ti napananda idi kalman.”
Nalagipna ni Father Silvino. Immanges iti nauneg, sa kinunana: “Inang, pumanawta ditoyen.”
Awan ti naurayna a sungbat ni Ina Saling.
“Dina met impangpangag ti dawatyo. Asul kano ken puraw ti pintura ni Apo Baket, kuna ni Ma’am Lourdes.”
“Taltalonen met ni kapitan ‘diay dagatayo.” Nagtugaw ni inangna iti abayna.
“Kunayo, adda’t Mindanao da lilong. Adayo kadi daydiay?” Nagsaninglot ni Amor. Nakarawana ti kanigid a lapayagna. Nakasansaniit iti panagriknana. Lumlumteg iti panagkunana. “Inang, nakasaksakit ti pitik ni Father Silvino.” Agluan.
Inarakup ni Ina Saling. Inap-aprosan daytoy ti bukotna. “’Diay ngarud naglakuan ken ni Kalakian ti pagpleteta. Ta addanto pagbalayta. Inton sangaaldaw. Wenno, inton bigaten. Kayatmo?”
Napartak ti tung-edna. Kasla adda bato a naakkal iti barukongna.
Kasla lallay ni inangna ti nangngegna bayat ti orasion sa ti innem a kanaltaang ti kampana. Simmidap ti panunotna ngem in-inut a nagtuglep iti pannakasaguyepyepna.
Ngem dagiti anabaab ken karadakad ti nangbugtak iti pannakairidepna manen.
“Mayor Javier, adda ditoy ni Bobby ti Villarica Jewelry.”
Naitimkanna ti padi. Impapanna a sangapulo wenno ad-adu pay ti nangparnuay iti anabaab, karadakad ken adda payen paggaak iti salas ti kombento.
“O, Bobby! Tokayo of that old man. Naganna itayen, Junior?” Ti kullapit a mayor dayta, nakuna ni Amor.
“Ciriaco!” Timek ti agtutubo.
Bimmangon ni Amor. Pagunianna koma ni inangna ngem nangngegna ti panaglanitek ti seradura. Immasideg kenkuana dagiti danapeg. Ni inangna. Nagtugaw daytoy iti iking ti katre. Immarakup kenkuana. Naamuy ti panguloten a buokna.
Padi: “Wen, Ciriaco. Ni amang lakay a pinaglutok iti sinanglaw. Here he comes!”
Mayor: “Apay no di laengen Ciriaco ti naganmo, Pareng Bobby? Ket awagantayo ni Mister Kosinero iti Bobby.”
“Bobby! Bobby! Bobby! BOBBY!”
Nagpapaggaakda.
“Ne, imbellengmo metten ‘ta pinapaitan!” Ti Mayor.
“Diablesnattoyen a lakay!” Ti padi.
Kasla gurruod ti ungor ni Uliteg Ciriaco. “Patayenkayo amin nga animal, sika a padi, sika a Javier!”
“Inang!” Nagdalagudog ti barukong ni Amor. Kinumotan ti aliaw iti ungor ti ulitegna. Inirutanna ti rakepna ken ni inangna.
Nagsasaruno dagiti nadagsem nga ikkis ken asug— sa pagam-ammuan, dinayyeg ti nagsasaruno a putok ti sardam.
Sa limteng ti ulimek.–O
(Maikadua a Gunggona, Salip iti Sarita iti Iluko 2006, Komisyon sa Wikang Filipino)
Kimmurikor iti lapayag ni Amor ti natinggaw a timek ni Ama Quired nga amangna. Insardengna ti panangkompaniarna iti “O, Maria, nalibnoska,” sa rinakepna ti gitara a ginatang ni amangna idiay Aparri. Marikriknana ti bara ti daga a yag-agibas ti pul-oy ken ti panangdengngep dagiti sinamar ti agsapa iti kanigid a pingping ken bagina. Nagsardeng dagiti lanitok ti martilio a maipakpak-ol iti ulo ti paet manipud iti sango ti bassit a kalapaw iti laud a nakayaponan dagiti nadumaduma a muebles ken parsua a kinitikitan ti amana. Iti inaldaw a panangdamdamagna iti inana kadagiti mangmangngegna, kabesadonan ti aglawlawna. Uray ti yanasyas ti pannagna dagiti kabbalayna, malasinnan.
“No makita ni Father Silvino dayta, amangan no suktannan ti agrikrikkin a patron ti simbaan. Inrantayon sa idi a saan nga agpaut tapno gumatangda manen kadakayo iti sukatna.”
Adda iti nagbaetan ti nasinggit ken nabangag ti timek ni Manong Bagnos. Nagkayaskas dagiti sinelas ket impapanna a nakatakderen ni manongna iti ‘yan ni amangna.
Nagsardeng met ti karadakad ti panagsagsagad ni Ina Saling iti sirok ti mangga iti daya. Nadlaw ni Amor ti danapeg nga agpa-laud. Indissona ti gitarana iti abay ti pungdol a nagtugawanna. Timmakder. Nagtanaktak ti uway a sarukodna iti nabisil a daga, sa kadagiti sangkap. Idi manaltaak ti sarukodna iti puon ti kasla gurong a kawayan nga adigi ti sapaw a kuna ni inangna a nagatep iti pan-aw, inaprosanna ti rupa, tengnged, bukot, taktakiag ken gurgurong ti rebulto. Sinalemsem iti nalinis a kumersang a kayo.
“Santol la ngamin daydiay patron. Agdardarasto met daydi padi nga Italiano. Narra daytoy; nasiken ket diakto pulos ilako. Pintapintaandanto manen iti asul kada puraw a kas iti inaramidda iti daydiay a patron. Agmawmaw ti sudina kas ina dagiti kas kaniak a kayumanggi.” Nalag-an ti katawa ni amangna. “Saling, a, uray kumaradaptayon iti rigat, dinakto piliten a mangdakamat iti daytoy.”
Nagdumog ni Amor, nagay-ayamanna nga inap-aprosan dagiti babassit a rebulto a naisiping iti sakaanan ti birhen.
“Umanayen a ragsakko dagitoy sangkap,” kinuna ni Ina Saling. Nagkarasakas iti makanigid ni Amor. “Nadaras a pagpalukneng iti karne ti baka.”
“Bay-anyo, Inang, ta inton makasursuroak a nalaing, aramidekto dagiti patron ti Gonzaga, Buguey ken Sta. Ana. Name your price tapno ammok ti standardyo.” Nagayek-ek ni manongna. “Ania, agminar met laengen nga agila dayta kitkitikitak?”
“’Ta panagadalmo ti intonaram, sika, Bagnos.” Nainayad ngem nabatad ti timek ni amangna. “Hanabale ken ni Amor. Adayontot’ pangipanan kenkuana dayta gitarana.” Nariknana ti pannakakuso ti panguloten a buokna. Apagapaman a nagbingngi dagiti bibigna iti yiisemna.
“Ni amang met ta saan pay la a mapnek. Siak ti kakaisuna a freshman iti CSU Gonzaga a full scholar, kunam man. Part timekonto la daytoy.” Nagkatawa.
“Pagliwliwaan, kunam ketdi, a. Manglangan a mangan ti pamiliam no agkitkitikitkanto laeng. No awan ‘diay tallo kadisso nga awatko, agtunglabtayo, a.” Nagsig-am ni amangna. “Aguraykayo,” kinuna daytoy. Nagturong dagiti danapeg ni amangna iti balayda. Nagtaragatag dagiti kawayan a pangal ti agdan. Apagapaman a natungday ti ibabara ti darang ti init iti idadarup ti palayupoy. Nagkarasakas dagiti bulong dagiti kayo ken saba iti daya ti solarda.
Sumungaden dagiti danapeg idi kuna ni Manong Bagnos: “An-anuenyo ta papel, Amang? Ne, malikkab met gayam dayta ulona?”
“Adda bassit rukabna. Selselak iti papel.”
Nagsay-a ni Amor. “Di nga’d koma kayo, Amang? Natangtangken.”
“Bassit met la daytoy. Sa adda met pigket.” Tremolo ti sagawisiw ni amangna. “Presto, barnis laengen ti kurangna.”
Nagbukirad dagiti abut ti agong ni Amor iti nasael a naangotna.
“Tsk, tsk, tsk! Sayang a kinabaknang.” Naklaat ni Amor. Naitimkanna ni Uliteg Ciriaco manipud iti laud nga ampir ti balayda. Agat-pitak ti pay-od nga indateng ni ulitegna. “Di met dayta daydi nakalim iti sirok ti algarubo?”
Sirok ti algarubo? Papel? Nagliteng ti panunot ni Amor iti masansan a panangkuriro ni ulitegna iti amana gapu iti ibagbagana a papel. No di agerrado, uliten manen ti ulitegna nga ibaga a kaabay laeng ti nakalina a putik iti solar iti ar-aramidenda idi a simbaan nga isu ita ti pagtaengan ti Santa Maria dagiti Angheles a patronda. Sa isungbat met ni Ama Quired nga isu daytoy a putik ti nangballatadan daydi kapatas nga Eduardo Javier iti ulitegna. Ket no saan a nalipatan ni amangna ti lagpina ta nagsubli, ig-iggesenen ni ulitegna iti kamposanto dita daya. Nagtakder dagiti barbonna ken nakibor ti rusokna iti nalagipna.
“Pinuorak, kunak la ngaruden.” Nagdayamudom ni amangna. “Dika mapaggang iti namay-anda kenka?”
“Daydiay a Javier? ‘Ray man ta u-ay-si meyor. Kabutengko, ‘ya?” Addan ni Uliteg Ciriaco iti makanawanna. Nagtanupra daytoy. “Awan serserbida idiay ili. Di ketdin maputputpot ti panaglalagtoda iti pannakapatalaw ni Apo Marcos. Wenno ti linaon ti putikko ti pinagpakanna? Ti ‘nimalen!”
Nadlaw ni Amor ti nalamiis a banag a nagsapri iti gurongna. Nagpangrem ni Ina Saling a nagpakosina.
“Isu met la a nakabirkoka manen, a. Sansanem ti umudong sa yarmarmo dayta no masairka.” Nagkarasakas dagiti bulong iti daya ngem marikna ni Amor ti ibabara ti sinamar a nangdayas kenkuana.
“Adda man ket kinamatkon, a. Babai-babai, kunadanto met dagiti diables nga ubbing. Pui!” Nagtanupra manen.
Nangngeg ni Amor ti panagsanapsap ti ulitegna. Nagbang-es iti agat-anglem a mabalin nga impal-id ti payabyab daytoy.
“Bobby, kunada met, Angkel.” Nangngegna ti panagkanuskos ni Manong Bagnos. “No apay ket a diyo kayat ket napimpintas met nga adayo ngem iti Ciriaco.”
“Bagnos! Patanganmi daytoy!” Naidagsen ti timek ni Ama Quired. “Agnakemka man, Kabagis, aya? Di pay nasaksaka ‘diay talon a nadakamat iti kinadursokmo.”
Ti la ketdi manen barito a taga-abagatan a binallatad ni ulitegna ti ibagbaga ni amangna. No di agpalia ti lagipna, makatawenen daydi. Maysa kano a paragpag ti agtutubo ti natukkol. Ket naisaldada ti kakaisuna a talonda iti Gullasing a panangibaklayda iti pannakaagas ti agtutubo.
“Ania ket ni adikon. No dika pinilit a nakigapas ditoy Cagay-an, maasawam, ‘ya, ni Saling?”
Manen, nakuna ni Amor. Sangkadagullit daytoy ni Uliteg Ciriaco, uray kadakuada laeng ken Manong Bagnos a kas man batonlagip a di masapul a barengbarengen. Ngem iti estoria ni amangda, iti panagubingda idiay Bantay, Ilocos Sur, no sadino man dayta, masansan a tapisen ni ulitegda ta nalaklakay iti lima a tawen. Kinabil kano pay ni Uliteg Ciriaco ni amangda ta di kayat daytoy ti agsardeng nga agbasa. Kasano met ngamin ket agkaeskuelaanda metten iti maikanem? Nagangayanna, napukawen ti regget ni amangna nga ageskuela. Imbukboknan ti kinaagtutubona iti panagkitkitikit.
Masansan nga agngayemngem ni amangna ta pasaray gapasen ni ulitegna ti pagayda nga apagdumog. Naipatakder ti kalapaw ti ulitegna iti pungto ti talonda tapno kano isu ti agbantay. Bantay-salakay, kunkuna no kua ni amangna! Kangrunaanna, agkebba no malagipna a dandani nakitinnagbat ni amangda iti daydiay nga Eduardo Javier idi sinurotna ni ulitegna a mangsapsapul iti nakalina kano a putik.
Ngem idi kinuna ni amangda iti “Ala, hustonan,” nalagipna metten ti sangkapalagip ni amangda a dida panangtutop ken ni Uliteg Ciriaco ta nakutog ti utekna gapu iti pannakaballatadna iti pala.
“Mamigaten!” gimluong ti pukkaw ni Ina Saling. “Bagnos, maladawkan iti klasem!”
“Mamigatka ditoyen... Ipalaemtayo man ketdi ni Apo Baket.” Nagsay-a ni amangna. “Amor, umunakan.”
Nagtarakatak ti sarukodna iti nabisil a daga. Pinidutna ti gitarana. Sa nagturongen iti ridaw ti kosina.
“INGGUDUA, Quired,” kalalainganna a mangngeg ti timek ti mayor iti kosina a yanda ken Manong Bagnos; nagabayda iti bangko iti abay ti lamisaan a kayo.
Nalabit saan a parikut ti mayor a timbengen ti timekna ta malaksid a pantok ti turod ti ‘yanda, sangagasut pay a metro ti balay da kapitan ti kaasitgan a kaarrubada a bineddengan pay ti nadumaduma nga agbunga a kayo ken bassit a waig a pagal-alaan ni Manong Bagnos iti balangeg nga ipakanda iti baboy.
“Kuam ti papel, kuak amin a tao. Sa mano pay nga arak, bagas, ludong, binaging wenno rasa ti pangpatung-edko ken ni Father Silvino? Sabagay, no maigasatanto la ket datao ‘toy a basingkawel, awanto ti saan iti simbaan.” Nagsig-am ti mayor. Dakkel unay a sig-am a kasla saan a mayannatup iti kuna ni Ina Saling a kullapit a bagi ti sigud a konsehal a masansan a maranaanda iti pagdadaponan. Isu ngata, a, kinunana iti inana idi inayon daytoy nga adda latta dua a bayabay a para iggem kadagiti karne ken ikan a ginatgatangna.
“Damagko ket addan kolehiom. Kangrunaanna, maipakitam iti espesialista ti buridek. Awan aniamannanto dayta. And still, a millionaire at forty? Saan a dakesen. Saankanton a makitaltalon kada kapitan. Di kadi, Kap?”
Ania ngata a papel? Nagpategen ta maagasannak pay? nakuna ni Amor iti bagina.
“Ah, wen, Meyor.” Nagbanarbar ti timek ti kapitan. “Pudno ni meyor, Quired. Nalakanto laengen a pagpatanganta ‘diay sinalda a dagam.”
Narikna ni Amor ti panangpekkel ni Manong Bagnos iti kanawan nga abagana. Dimket ti barukong ti kabsatna iti bagina ket nadlawna a kasla adda nuang nga agsisinnangdo.
“’Palubos ni Apo, nawadwadto met ti apit no Abril, Kap. Malaksid iti abang, makissayanminto ngata ‘diay bulodmi.” Nagsay-a ni amangna. “Ti adatna, Apo Mayor, ket pinuorakon,” nakapsut ngem nabatad ti timek ni Ama Quired. “Nabayagen. No malagipyo, Apo Mayor, daydi panaggapumi nga agkabagis iti kuayo. Apagsangpetko, inyaronkon.” Nagsay-a manen ni amangna.
Awanen ti arimekmek iti kadaklan malaksid iti panagsisinnungbat ti sig-am. Pimmigsa ti uni dagiti riari ken rarek dagiti agapon a manok ken baboy iti ubong iti daya ti balayda. Madamdama pay, nagpakadan dagiti sangaili.
“Kinatulagmo kadin ni manong?” Nadlawna ti panangnayon ni inangna nga adda iti kanawanna iti innapuy ti labayna. “No kasaodan, ngay?”
“Uray naawatkon a nayabayaban ti ulona, nasimbeng pay met ngatat’ darana, a,” insungbat ti amana a kas gagangay, nangabesera iti lamisaan. Adda iti kanigid ni Amor. Nagbanerber ti yiigup ni amangna iti digo ti dinengdeng nga utong a nasagpawan iti tinuno a karpa. “Sa imbagak met a pinuorakon.” Nadlawna ti panangipattog ni amangna ti digo iti labayna.
“Amang,” gistayan nagpiok ni Manong Bagnos a kabatogna, “…amanon sa nga agpayso ken ni Amor. Saanto pay la a nakababain nga ag-grade one a sangapulona.”
Kasla nagtukel iti karabukobna ti tinilmonna nga innapuy iti nangngegna. Pimmigsa ti bitek ti barukongna. Agal-alinaga iti imatangna dagiti mangliwengliweng a kinelleng ti pagay ken mais; dagiti kannaway iti bukot dagiti nuang ken law-ang; dagiti nasin-aw a karayan a sarming ti asul a tangatang; ti kabus a bulan.
“Dimo iggem ti panunot ti padam a tao, Bagnos.”
Nagtilmon ni Amor. Ket naglidem dagiti lagip iti panunotna.
“Ni Amor? Adda sabali a wagas. Dimo kad’ makita? Uray yabaymo ‘ta adim iti musiko a naparaburan kas normal a tao, atiwenna. Kompositor pay, a. Makayasan la bassit dagiti kantana, mabalinen nga iplaka. No adda ipaay ni Apo Pagay a pagpletemi, isalipko idiay Bombo Laoag no Mayo. Pagiinnagawanto dagiti prodiuser, pupuotem. Maagasanton.” Narikna ni Amor ti panangkuso ti amana iti panguloten a buokna ket in-inut a nagminar manen dagiti linnaaw a kumpet kadagiti sakana iti panangasakna iti naruot a tambak; dagiti ukkonenda ken Manong Bagnos nga umok dagiti tukling ken mangngubog kadagiti pinagayan; ti nakalamlamiis a karayan a mangep-ep iti kettangna a nagpastor ken ni Kalakian…
Nagtig-ab ni amangna. “Ken maliklikan pay ti pannakasinga ti pagtaengantayo.”
“AY, Quired, ta pimmanawka man la a di nagpakada! Kasano pay ita dagitoy dua a bunga? No pinanawam ‘toy asawa nga agsagsagaba?”
Nagpatangkenan ni Amor a kinammet ti uluanan ti lungon. Agsasaibbek. Binay-anna dagiti luana a nagkarayam kadagiti pingpingna sa nagregreg iti barukongna. Nupay makigamgampor iti ayamuom ti sabsabong, agtaytayyek ti lubongna iti anglem dagiti kandila. Kasla agpasag iti barukongna ti kanabtuog dagiti danog ni inangna iti sakaanan ti lungon. No kuan maballaetan ti dung-aw ni inangna iti “Inang, Inang…” ni Manong Bagnos ket kasla mapampandagan iti alsong ti barukongna ket kunam la no matuang iti panagparintumengna.
“Saling, Basang, ituloytayo, a.” Timek ti baket iti likudanna.
Iti baet ti panaglualo dagiti babbaket iti uneg ken anabaab dagiti kalugaranda iti ruar ti balayda, agsubli manen ti kanikasiam a malem bayat ti panangdangdanggayna iti gitara ti panangpanakpak ni Manong Bagnos iti kitkitikitanna nga agila— agpakpakbet met ni Ina Saling— umanal-al ti maysa a baket a nakaimatang iti napasamak. Ket agingga ita, kasla am-ammangaw dayta a damag: iti ilalabas da amangna ken ulitegna iti nagkurosan, sinurdo dagiti agtutubo ni Uliteg Ciriaco. Idi ikamat ni Uliteg Ciriaco ti talunasanna kadagiti agtutubo, maysa kadakuada ti bimmarag— a naammuanna kalpasanna a ti inauna a baro ti mayor. Nadalupo ni Ama Quired. Kinibin da ina ken manongna, nagdudung-awda a nagpalaud. Ginunggonda ti nabara a nakidser a bagi. Ngem saanen a simmungbat ni amangna. Nagsayasay ti nabara a likido iti dakulapna idi saklotenna ti ulo ti amada.
Ket iti tunggal agsubli dayta a lagip, agsubli ni Amor iti arinunos ti kalgaw sakbay ti maikanem a kasangayna. Simmangbay kenkuana ti nakaal-alinggaget a gurigor a nangpadso iti kinasimbeng ti panunotna. Nagramaram kano iti rusok ken utekna. Naibagan ti doktor a taga-Aparri a mapagduaduaan no malasatna ti sakitna. Ngem iti maysa nga agsapa, pimmanaw ti gurigor a nakaparpartak ken nakakaskasdaaw a kas iti isasangbay daytoy. Nupay narnekan pay laeng, inab-abrasa da inang, amang ken manongna. Impartianda iti kamanokan. Ngem idi riingen ni Ina Saling, awan ti sabali a naimatangan ti nakabarbara ken nakasugsugpet a matana no di ti sipnget, adayo unay iti namnamaenna a makapurar a lawag. Ket nagtayyek ti lubongna iti sipnget a nangalikubkob kenkuana.
Iti siam nga aldaw a panagdungdung-aw ni Ina Saling, in-inut a narigrignas dagiti abrasa, kibin, sallabay, ken panangiwanwan da amang, inang ken manongna. Mangrugi payen nga aglumen ti lagip ti samiweng a pinarnuay dagiti kanito a panangisuro ni amangna kenkuana nga aggitara.
“Babaen ken ni Apo Santa Maria nga ingget sudina nga inayo ken patron daytoy ilimi, Apo Mannubbot nga Apo Jesus, iturongyo kadi ‘toy anak, kabsat ken amami a ni Quired iti saklang ti Apo Dios Ama a Mannakabalin a Namarsua.
“Sapay koma ta kasta.” Nagdadanggay dagiti babbaket iti likudanna.
Idi bagkatenen ti impapanna a sumaglilima wenno innem a lallaki ti lungon, iti amin a pigsana, inabrasa ni Amor daytoy. Nagparintuod: “Amang! Amaaaang!”
Nariknana ti panangarakup kenkuana ni Ina Saling. Nagsangsangitda. Nairut ti panangpetpet ni Manong Bagnos iti takiagna. Aganges-anges ni manongna.
Iti pannakangngegna ti panagwasang dagiti nangurungor a kawitan ken pamusian, nadalupo ket kasla arasaas laeng ti kanakraad ti rabaw ti lungon ken ti kanta dagiti babbaket a mangyuna iti pannakaitulod ni amangna iti simbaan iti laud, sa iti kamposanto iti daya.
NARIING ni Amor iti nagsasaruno a ragutok ken banagbag iti abagatan. Sa ti saibbek ken saninglot ni Ina Saling.
“Bagnos! Apo met, anian a gasgasatmi?” Napigpigsan ti sangit ni Ina Saling.
“Inang?” Bimmangon ni Amor. Nagkarayam dagiti ramayna iti silag nga ikamen. Sa iti natadulen a bukot ni inangna. Agtigtigerger daytoy a nakaarakup kadagiti gurongna.
“Amor, ay, apomi!” Nariknana ti panangarakup kenkuana ni inangna. Agtigtigerger dagiti laslasag ni inangna. Nariknana ti panagdam-eg ti kanawan nga abagana gapu iti nabuslon a lua ni inangna. “Kinua ngatan ni manongmo?”
Namrayanna laeng nga inamloy ti nasugabba a buok ni inangna. Malagipna ita ti mano a daras nga isusurnad da mayor ken kapitanda. “Malaksid a nawadwad ti mabusbos no agdarumkayo, uray ania nga anggulo, Saling,” kinunkuna ti kapitan, “basol ni Ciriaco. Saan a nagayatan dagiti ubbing, ken ladingitenmi unay, ti napasamak ni Quired. Kas kuna ni mayor, saan met a gatgatadanmi ti biag ti asawam, ngem ti panangawatmo itoy, kaiimbagan nga addang nangruna iti partesyo.”
Agdua a lawasen, iti karabiyan ti yaannugot ni Ina Saling iti pannakaareglo ti napasamak ni Ama Quired, agbasbassawang ni Manong Bagnos a nagturong iti daya ti balayda.
Ket idi kumanaltaak ken kumanabtuogen iti sinabaan, kasla nabalballatad ti barukong ni Amor.
“Ayna, Anakko! Makadanonto la ngata kada mayor!” Adda saibbek iti ngudo ti nadagsen a timek ni Ina Saling.
Kabigatanna, napasangbayda iti sumipnget ti bisikleta ni Manong Bagnos, a kas kuna ti lakay nga agpaspastor iti lawlaw ti kamposanto, naipasanggir iti panteon ni amangda. Innayon daytoy a nagpaabagatan kano ni Manong Bagnos. Dinan sinublian ti bisikleta.
Ket agingga ita, saan pay a nagawid ni manongna…
Tinimbengna dagiti saibbekna. Naregreg dagiti luana.
Nagkirpa dagiti banagbag ken ragutok. Nagsisinnungbat dagiti taraok. Nabannayat dagiti nauuneg nga anges ni inangna. Limmukay ti arakupna.
“Yiddam pay laeng,” nagsinglot ni inangna, “nariwet pay.”
Nagtalinaed a nakatugaw ni Amor. Agtatapuaken dagiti manok. Agganukgoken dagiti baboy.
“Ala, yiddam pay,” indarirag ni inangna.
Nagidda sa nagsikig iti ‘yan ni inangna.
“Innak agipaburek ti danum.” Nagranitrit ti kawayan a datar. “Balong, kadduaennakto no aglawag, a. Inta idiay superhaywey.”
Nagtibbayo. Malagipna ti estoria ni amangna a kumamang iti kamposanto iti daya ti superhighway. Sinuknor ti lamiis dagiti dapanna sa nagramaram iti sibubukel a bagina. Ginuyodna ti abel-Iloko nga ulesna ket nagkumot.
GINUTTA ni Amor ti tali ti nuang idi madlawna nga umirteng daytoy. Dangdanggilen ti kanawan a gurongna ti pasok ti ayup nga agar-arab iti laudenna. Bumaran ti bukotna a nakasarang iti daya. Suksuknoren ti bang-eg ti daga ken ti agrupsan a garami ti barukongna. Kinarawana ti nagap-apanna a langgosti ket nagtanaktak ti sarukodna iti naggapasan a kinelleng. Apagapaman ti ilulumlom ti sakana iti naruka a daga a dinayas ti sangarabii nga ar-arbis. Nasikkarudna dagiti nagdeppesen a naggapasan. Sa dagiti nadam-eg a garami. Nagpadaya.
“Mod’toy ta langgosti, umdasen daytoy a pangmalem ni Kalakian!”
Immasideg iti ‘yan ni inangna. Nasikkarudna ti dagumpo ti ruruot.
“Pudno kadi ti imbaga ‘tay lakay, Inang, a nagraranget dagiti soldado ken rebelde dita Luga? Amangan no…”
“Narabraber ti bakbaka ditoy, Amor. Sa adda pay ngalog a bugbogenta.” Agarup sinibbarut ni inangna ti langgosti nga iggemna. Makisalsalip ti banang-es ni inangna iti karasakas dagiti maikarkarga a ruruot iti langgosti.
Nagtilmotilmon ni Amor ta nagmaga ti karabukobna. Dimmam-eg dagiti matana.
“’Niat sangitam…?” napasardeng ni inangna ket ipagarupna a gapu iti karadakad iti adayo a laud. Iti panagkuna ni Amor, karadakad daytoy ti pasagad iti nabato a kalsada.
Iti idadarup ti pul-oy, nagkubuar ti rusokna iti nalang-abna a nalangsi. Umas-asideg ti karadakad a nangkamang itan iti barukongna.
“Mapanak lad’ta kalsada. Dika pumampanaw.” Kasla mabekbekkel ti timek ni inangna.
“Inang?”
Ngem dinan mangngeg ti danapeg ni inangna. Nakapigpigsan ti karadakad iti abagatan, dandanin makabatog iti yanna. Addan iti pispisna ti maang-angotna a nalangsi.
Ket nagpasag dagiti tumengna iti naruka a daga; immilet ti nangisit a lubongna iti ikkis ni inangna: “Bagnoooos!”
“’TOY anakmo, paaklolo, i’ta saranay a yetnagmo. Ta sika ti pagkamangan ken sikat’ pakatayan.” Malmalmes ti barukong ni Amor iti nasinggit nga ayugna ken iti aweng ti gitarana. Nagsig-am ni Ina Saling ket insardengna ti panagkantana.
“A-dos pay ti piesta ngem mangrugin ti nobena no sangaaldaw. Madlaw kano unayen ti rikki ti patron. Magabay kano metten no agpaaramid pay ni pader.” Inulit ni inangna ti bugas ti masansan a yaay ni Father Silvino ken dagiti dadaulo ti Knights of Colombus, ti panguluen ti Apostolada ken ti agtutubo a sakristan. Pumpunasan ni inangna ti kayumanggi a birhen iti kadaklan, ti naipideg iti diding a dumna iti kawayan nga agdan.
Rinakepna ti gitara. Nadengngep ti bara iti barukongna. Nupay kadagiti immun-una, gagangay nga “Imbilin ni Quired a dimi dakdakamaten” ti insungsungbat ni inangna, itay sumagmamano laeng a minuto ti napalabas, “Pagpatanganmi nga agina,” ti impaganetget daytoy. Iti panagrikna ni Amor, kasla isu ti patudonen ni inangna a mangilako iti rebulto.
Nagranetret ti bangko iti yaabay kenkuana ni inangna. Nagsennaay. “Kabaelak met ti agarado, agbalsa kada agtabas. A, ngem maigawid ngarud no alaendan dagiti pakitalonan. Di met maud-odan ni kapitan iti ragutna a mangtalon idi daydiay bukodtayo a sinaldaanna.”
Nalagip ni Amor ti nataengan a babai a taga-Vigan a mano a daras a kinuykuyog ni kapitan. Paset gayam ti nagtakderan ti balayda ti asienda a naipanagan iti daytoy a babai. Iti kalman a naudi a yaayda, inggunamgunam daytoy a bumiroken ni inangna iti pangyakaranda iti bassit a balayda.
“Dina met nga’d kayat nga idiay koman talon ti pangyakaran itoy balay.” Nagparaw ni Ina Saling. “Balong, kasla naim-imbag a pagyanan ni Apo Baket ‘diay simbaan.”
Nagliteng iti panunot ni Amor ti iruruar da inangna ken dagiti bisita itay ket nabati nga agmaymaysa. Nalabit, daytoy ti dina nain-intonaran a nagpapatanganda.
“Ilakoyon?” Nagtilmon. Ngem kasla nabara a likido ti naglasat iti karabukobna.
“Sammet. Agur-uray ‘diay kinapatangko a taga-abagatan. Daytoy balay ti ilakota. Dimo kad’ kayat, aya, ti agtokar idiay simbaan?”
“Sa agipalikudkayo?” Nalagipna ti kinuna ti padi itay agpakadada a, “Bassit met laeng ti agyan, Manang.”
“Uray ta saanta met a madakdakamat ‘diay bayad ni Kalakian ken ‘toy balay. Saantan a pabayadan ni Apo Birhen, a, ta librento kano met ti kanenta. Sa adda pay bassit ganarek. Saan met ngata nga isu ti pakataktakan ni amayo.” Nagbaningrot ni inangna.
Saan a simmungbat ni Amor. Inap-aprosanna ti bagi ti gitarana. Sa timmakder. Nagturong iti ‘yan ti rebulto. Inaprosanna. Nalagipna ni amangna. Sa ni manongna. Naglua.
“Awan met ti kabagian ‘tatta a pagkamangan.” Nagsinglot ni Ina Saling. “Agpadakam’ met a dayo laeng. Nagpa-Mindanao metten da lilongmo. Kuna met ni pader nga addanto pay umay a mangisuro kenka. Wenno, no kayatmo, intanto idiay Bombo...”
“Diyo nga’d pappapintaan, a.”
NALUKAG ni Amor idi makadlaw iti kasla mabaybayo. Agur-urok ni inangna. Impapanna a napaksuyan iti walon nga aldaw a bayat ti nobena iti agsapa, aglutluto iti pamigat dagiti agyan iti kombento nga agdagup iti sangapulo ken merienda dagiti kameng ti koro a pakairamananna. Nupay umdasen ti minalem a panagsanayda a mangipaay kenkuana iti paksuy, makaasut met iti kired ti pananglawlaw kenkuana dagiti estudiante iti sekundaria a kumakanta bayat ti panaggitarana. Ket dina mailadawan ti ragsakna tunggal pikpiken ti choir master a ni Ma’am Lourdes ta nakalalaing kano iti panagtokarna.
Kasla nasipat ti mugingna iti pumigpigsa a pannakabaybayo ti daga. Nagamiris: Bumatok dagiti puraw nga uged iti nagtimbukel a nangisit. Agrissik dagiti babassit a maris a nangibagnos kadagiti puraw nga uged nga agunsoy manipud iti kanigid nga agpakanawan... Agtultuloy ti lanitog ti daga.
Bimmangon idi malagipna ti kinuna ni inangna idi kalman: “Impanda iti sirok ti rebulto.” Nagbanugbog ti barukongna iti malagipna ti panangpaayab ti padi ken ni Uliteg Ciriaco. Sa pinagkalina iti pagbasuraan kano iti amianan a likud ti solar ti simbaan.
Pinidutna ti sarukodna iti abay ti sinelasna. Ngem inkeddengna ti nagsakasaka. Nagin-inayad a rimmuar iti siledda nga adda iti umuna a kadsaaran. Addan iti sala ti kombento. Adda iti kanawanna ti panganan. Iti adayo a sangona, ti sementado a beddeng sa ti paglutuan. Iti kanigidna, dagiti natangken a kayo a tugtugaw. Matuparna ti adigi iti tengnga a nakaisab-itan ti kampanilia a para pakdaar ti pannakaisaganan ti taraon. Adda iti adayo a kanigidna ti lanitog, iti likudan ti simbaan; iti kanigid ti hardin. Nagin-inayad idi makangngeg iti anabaab.
Nagalintatao iti sipnget ni Father Silvino. Naaprosan ni Amor ti kanigid a lapayagna. Pampanunotenna ngamin ti nakuna ni Ina Saling a panangipanda iti sirok ti kombento ti rebulto: namindua a nagkamali iti panagsanayda iti koro; namindua met a pinitik ti padi.
Dayta a saniit ti lapayagna ti nangiduron kenkuana iti agdan nga agpababa, iti kanigid ti ridaw a kumamang iti hardin. Agturong daytoy nga agdan iti sirok ti kombento. Pinintaanda ngatan, nakunana iti nakemna ket bimmangon dagiti muldotna iti pannakalagipna iti amana.
Sangapulo ket uppat ti sementado ti pangal ti agdan. Nakarawana ti diding, lamisaan, tugaw, bassit a rebulto ti Naipadeppa a Kristo, ti nagrikki a patron, sa diding manen...
Ket gistayan naglulok iti nakarawana. Ti kayumanggi a rebulto. Agat-gas ti rebulto. Rinakepna. Inaprosanna. Ngem saanen nga isu a nalinis a barnis laeng ti nangkalupkop iti narra a rebulto. Pimmuskol a nadam-eg. Pinintaanda la ketdi, insaninglotna.
Agtultuloy ti lanitog. Iti batogna laeng. Sa nakangngeg iti anabaab. Nagkullayaw iti nalagipna.
Kinarawana ti tengnged ti rebulto. Naglamiis idi makarawana ti sangapulgada a tikap iti teltel ti birhen. Ti papel nga inselsel ni amang!
“NARAGSAK a maikasangapulo ket lima a piesta ni Apo Santa Maria dagiti Angheles kadakayo!” Nagallangogan ti timek ni Father Silvino ket nagkallakallatik daytoy iti sibubukel a simbaan. Ken iti utek ni Amor.
Nagtaragutog ti orkestra iti ruar ti simbaan, a kas kuna ti padi, mangidaulo iti panaglibut ni Apo Baket iti lawlaw ti poblasion ken ti sumagmamano a bario a kaparangetna.
Nakibor ti barukong ni Amor iti nakaparparagsit a tokar. Kasla dina kabaelan ti tumakder. Ket dina impangag ti panagpakada dagiti kakaduana a sumurot iti libut.
Ad-addan ti pannakakibor ti kaungganna idi umasideg kenkuana ni Father Silvino: “Ni la inam ti agbati, ubing. Nagpakibinka koma kadagiti kakaduam.” Nanalteek ti kanigid a lapayagna.
Tallo! Nagngarietanna nga inapput ti kanigid a lapayagna. Iti unos ti panagbiagna, saan a pulos nakaramraman iti uray bugkaw laeng kada amang, inang ken manongna. Nagngaretnget dagiti ngipenna. Nagngarietanna a kinurengreng ti gitarana. Nagkanabraang ket nagallangogan iti simbaan; sinalsalpot ti di agsusurot nga aweng ti amin a rebulto iti santuario.
Kasla gurruod ti ngayemngem ti padi: “Immama a sulpeng!”
Nagtalinaed iti nagtugawanna nga umanges-anges. Sa la nagkir-in idi dinan mangngeg ti naparagsit a tokar ti orkestra. In-inut a nagarinsaed iti barukongna. Nagtanaktak ti sarukodna iti semento. Iduronna koman ti ridaw a nangbeddeng iti parish hall ken kosina ngem sinabat ti bugkaw ni Ina Saling.
“Sika ti nangpinta iti rebulto? Nagawan ket a bainmon kadaydi Quired? Kriminalka ket! Sika ti dadaulo dagiti nagkali ‘ti kunak! Rawet! Insarsarakmo ida! Ni Bagnos!”
Makasangit ni inangna.
“Kua, Saling, Ipag…”
Ni Uliteg Ciriaco! Agluloken dagiti tumeng ni Amor.
“Inang?” Narubroban ti barukongna. Iti amin a pigsana, kinunana: “Papanawenyo dayta a tao!”
Nariknana ti pannakaarakupna kalpasan ti nagsasaruno pay a bugtak. Inawid ni Ina Saling iti siledda. Nanalbaag ti ridaw a nairikep. Nagtugawda iti katre a kayo. Pumigpigsa iti panagdengngegna ti panaganges-angesda nga agina. Sa nangngegna dagiti ungor ken anabaab iti ruar ti inaladan ti simbaan…
“Agkupinak,” kinuna ni inangna idi agangay. Nagranitrit ti katre iti itatakder daytoy. “Saakto agisagana iti pangngaldaw.”
“Adun sa ti bisita, ‘nang?” Sinaklotna ti sarukodna.
“Pangmalem kano dagidiay. Sa nagorder kano ni pader idiay Aparri. Kuna ‘tay maysa a sakristan, kanginaan a restauran ti napananda idi kalman.”
Nalagipna ni Father Silvino. Immanges iti nauneg, sa kinunana: “Inang, pumanawta ditoyen.”
Awan ti naurayna a sungbat ni Ina Saling.
“Dina met impangpangag ti dawatyo. Asul kano ken puraw ti pintura ni Apo Baket, kuna ni Ma’am Lourdes.”
“Taltalonen met ni kapitan ‘diay dagatayo.” Nagtugaw ni inangna iti abayna.
“Kunayo, adda’t Mindanao da lilong. Adayo kadi daydiay?” Nagsaninglot ni Amor. Nakarawana ti kanigid a lapayagna. Nakasansaniit iti panagriknana. Lumlumteg iti panagkunana. “Inang, nakasaksakit ti pitik ni Father Silvino.” Agluan.
Inarakup ni Ina Saling. Inap-aprosan daytoy ti bukotna. “’Diay ngarud naglakuan ken ni Kalakian ti pagpleteta. Ta addanto pagbalayta. Inton sangaaldaw. Wenno, inton bigaten. Kayatmo?”
Napartak ti tung-edna. Kasla adda bato a naakkal iti barukongna.
Kasla lallay ni inangna ti nangngegna bayat ti orasion sa ti innem a kanaltaang ti kampana. Simmidap ti panunotna ngem in-inut a nagtuglep iti pannakasaguyepyepna.
Ngem dagiti anabaab ken karadakad ti nangbugtak iti pannakairidepna manen.
“Mayor Javier, adda ditoy ni Bobby ti Villarica Jewelry.”
Naitimkanna ti padi. Impapanna a sangapulo wenno ad-adu pay ti nangparnuay iti anabaab, karadakad ken adda payen paggaak iti salas ti kombento.
“O, Bobby! Tokayo of that old man. Naganna itayen, Junior?” Ti kullapit a mayor dayta, nakuna ni Amor.
“Ciriaco!” Timek ti agtutubo.
Bimmangon ni Amor. Pagunianna koma ni inangna ngem nangngegna ti panaglanitek ti seradura. Immasideg kenkuana dagiti danapeg. Ni inangna. Nagtugaw daytoy iti iking ti katre. Immarakup kenkuana. Naamuy ti panguloten a buokna.
Padi: “Wen, Ciriaco. Ni amang lakay a pinaglutok iti sinanglaw. Here he comes!”
Mayor: “Apay no di laengen Ciriaco ti naganmo, Pareng Bobby? Ket awagantayo ni Mister Kosinero iti Bobby.”
“Bobby! Bobby! Bobby! BOBBY!”
Nagpapaggaakda.
“Ne, imbellengmo metten ‘ta pinapaitan!” Ti Mayor.
“Diablesnattoyen a lakay!” Ti padi.
Kasla gurruod ti ungor ni Uliteg Ciriaco. “Patayenkayo amin nga animal, sika a padi, sika a Javier!”
“Inang!” Nagdalagudog ti barukong ni Amor. Kinumotan ti aliaw iti ungor ti ulitegna. Inirutanna ti rakepna ken ni inangna.
Nagsasaruno dagiti nadagsem nga ikkis ken asug— sa pagam-ammuan, dinayyeg ti nagsasaruno a putok ti sardam.
Sa limteng ti ulimek.–O
(Maikadua a Gunggona, Salip iti Sarita iti Iluko 2006, Komisyon sa Wikang Filipino)
Comments
Post a Comment