OBRA MAESTRA

BATONLAGIP TI BULI
“Dimo perngen ti kabusor. Kadagiti matana, agsarming ti kappia
iti barukongmo.” Nupay naginanan iti kapanagan dagiti bannuar,
nabati a batonlagip ti amana ti ayat iti pusona. Ket iti tunggal bangenanna
dagiti pingki ti mata a naisangrat iti dadaulo, agkidem a mangpalek
kadagiti gemgem. Agyaman iti daytoy a bayakabak, lemmesenna
dagiti lua a ginubuay dagiti nalabaga a plakard ken bandera: isuda
dagita dagiti dung-aw iti kaungganna.

No agtabbuga dagiti kabusor iti pannakaibinsabinsa dagiti arep-ep,
aggurruod ti barukongna: ammona a pinagiinnadayon ti kongreso
dagiti isla ti pagilian ket umad-adayoda nga umad-adayo iti tunggal maysa
iti narungsot nga angin ken tudo. Marunot a kasla asin ti barukongna
no agkurno ti dadaulo iti heneral a nangisaknap iti pungtot. Ammona,
asidegen a guyodenda dagiti uniporme ken igam a pinangsalaknibda
iti republika tapno pandayenda a pirak a mangsalaknib iti palasio
nga agamang ti dawa, balitok, troso. Isuda a nangawat iti sabsabong
ken rosario sa insab-itda iti ngudo ti paltog, maibaonda nga agtakder
iti abay dagiti krus iti kapanagan dagiti bannuar.

Kaykayatna ti dangadang iti bakir saan a tapno mariknana ti balligi
ti manggudas iti rebelde ngem tapno ammona a patay ti ipaay
ti apuy nga aggapu iti igam ti kabusor. Iti siudad, kasla batibat
nga agkarayam ti kinatakrot iti duri ken utekna no paludipan
ti dadaulo dagiti kabusorna. Nalpaagen ti apuy a depdepenna
iti mata dagiti estudiante, propesor, agiwarwarnak ken obrero.
Iti tunggal pannanganna, dawatenna iti Namarsua a saan a naibudi
iti taraon ti pungtot ket marunot ti pusona.


KALSADA TI REPUBLIKA
No itag-ayko ti maso a mangrumek iti bato, bingkol, semento
ken ania man a tubeng iti pannakaipasdek ti kalsada ti republika,
pangreman dagiti ling-etko ti salemsem ti sinamar ta agintek
ket agintek latta ti anges iti karatula a nangirakurak
iti “Ditoy ti nakabunnongan dagiti pigsa, ling-et ken dara
dagiti umili,” barbareng nailamina dita ti kinasimbeng
a nabayagen a birbiroken ti barukong.

Ngem no perrengek ti isemna, dumarup dagiti danapeg
iti utekko a kas iti daranudor dagiti dapan nga agturong
iti kongreso tapno ipirmada ti darada a mangpunas
iti testamento ti kinabannuarna. Nabayagen nga inapitna
ti kappia iti utek ken pusok ket surnasurnadanna laeng
tapno pennekenna a linipatnakon ti sagibo ti ayat:
no akuenna ti balligi ti boksingero nga inkararaganna,
agdir-iak; no sab-itanna ti medalia ti heneral a nanggudas
kadagiti rebelde, agsaludoak; no ukkoranna iti sampagita
ti monumento ti maingel ti ili, agkurnoak; no rasawanna
ti sekretaria a nangilista iti rutap a pagadalan, agpalakpakak;
no itan-okna ti umili a nangabalbalay iti senado, agtamedak…

Ket iti tunggal graba ken pitak nga irutapko iti rikki ti kalsada,
isapatak iti gurruod, kimat ken bayakabak ti kinanengnengna
a di nakasapul iti pammateg nga intalimengko iti pus-ong
ken gemgemko.

Iti panagawidko, ikablaawko ti kappia kadagiti bao ken sipet
iti nakipet nga eskinita tapno wayaandak nga agturong
iti barongbarong a pangyur-urayan dagiti agiinak iti noodles
a napettakan iti itlog bayat ti panangad-adalko iti arte
ti panangyabrasa iti iliwko iti sangapirgis a papel a listaan
ti kinsenas ken katapusan.

Iti telebision, iparammagna iti pangamaen ti simbaan
nga inispalna ti rinibribu a rapist, kidnapper, pusher
ken mammapatay bayat ti pannakaimula dagiti minulina
a buli iti utek ken puso dagiti mannalon, estudiante,
mannursuro, agiwarwarnak ken peon a kas kaniak,
nangitalimeng iti pammateg iti pus-ong ken gemgem.


DAGITI AGIMET ITI RUGIT
Saan a mapaggidiat ti aldaw ken rabii dagiti linnaaw ken lua
ken ling-et a maigamer iti dagumpo dagiti rugit tunggal sukainanda
ti lata, bote, karton, landok, papel, lupot ken nabangles a taraon:
maallilaw ti lawag ken sipnget ta nakipagkaykaysan ti dara
iti baresbes nga ar-arep-ependa. No agtalapuagaw dagiti dingraw
tunggal agdidinnuronda a manggammat iti apagkatlo a Jolly Hotdog,
maisursurat metten iti konstitusion ti tunggal nakem ti kalintegan
ti ngilaw a mangamil iti buteg a naimilkat iti kullapit a pingping
nupay daksanggasat latta ti buyok a mangkibor iti kinalam-ek
ken kinatakneng ti kongreso: adda, no apay ketdi, panagbain
ken panagdanag iti rugit a mangkalay-at kadagiti pader
bayat ti diskusion iti no ania ti kapintasan a diskurso a maitan-ok
iti museo ti pagilian.

Dagiti ubbing ti namnama ti pagilian, nupay ipak-ol ti espiker
ti malete kadagiti pamulinawen nga alipuspos dagiti diputado,
agayaw latta dagiti parmatada kadagiti casino, fundador
ken patong. Kabigatanna, agiinnunada iti telebision
a mangipaduyakyak iti ayatda iti inamponda a tumatayab
nga agkanta, ayup nga agsirko ken orkidia nga agpandanggo:
milion ti pundo ti panangipateg kadagitoy. Kabayatanna, agungor
ti bayakabak a mangderder iti kinasimbeng nga agpatpatagibi
iti inosente nga utek; aggarakgak ti layus a mangabalbalay
kadagiti basura a gameng dagiti rutap a dakulapda.

Ania ti karbengan ti diputado a mangikarsel kadakuada
a nangibungon iti rugitda iti napirpirsay a bandera ti pagilian?
Ania a babak iti daga ti ipabaklay kadakuada no pagrasawanda
ti tapok a mangrunrunot iti barukongda? Ania nga impierno
ti ipaay ti langit no agkalasagda iti rugby iti gumaygayebgeb
nga agmatuon a mangtuntuno iti boksit ken kararuada?

Saanak nga agdayyeng. Adun nga arapaap ti intayab
ti panagam-ampayagko iti lulonanda: agbabawiakon
iti panangiregregko iti dutdot ta imbilangda a diamante
a nagiinnagawanda. Tannawagak latta idan agingga
nga addaan tibker daytoy a sanga a rurog ti bakir;
iti mabiit, maidagumpo met a kas iti arapaap ken naganda
iti Payatas, Filipinas.


MINISTRO TI PISO
Piso wenno binting ti kaibatogan ti kararua, agngilangil
iti panangyararawna kadakuada tunggal sumadaenna
ti koleksion iti misa, nobena, rekoleksion, intension
a pangibabaetanna kadagiti rinibribu a debosionado
ti diocesena. Awaganna daytoy iti krusada ti rosario:
agsagaba ti tumengna iti limapulo ket siam a tinukel
iti maysa laeng a parabur ti Dios babaen ti Birhen Maria.

“Piso para kadagiti kararua,” ditoy a kautenna ti lugaw
a pamedpedna kadagiti dungrit iti langalang; ramit
dagiti ubbing nga agsursuro nga agkararag; agua
bendita a mangrunaw iti mansa a nangtulaw iti kararua
dagiti puta tapno agsubli manen ti Dios kadakuada;
agas a mangrumek iti bato a nagtubo iti utek ken nakem
dagiti adik tapno agkurnoda manen iti batonlagip ti krus.

Kalpasan a kantaenna ti “Te Deum,” rambakanna
ti Natan-ok a Misa a saan a panangibabaet iti rinibu
a kararua a naisalda iti piso. Rubrobanna ti insenso;
awisenna dagiti santo, martir, birhen, amin a natan-ok;
itag-ayna ti kopita a mangispal iti maymaysa a kararua
a nangisagut iti sobre a naglaon iti milion, ikararagna:
pakawanenyo ti pannakakusit ti rinibu a kararua.

Sika, O Apo, ti namnamami: ket mangnamnamakaminto,
saan a pulos iti bagbagimi…

PALASIO A TISA
I
No isurok ti Matematika iti sigud a kasilia a siled itan
ti pitopulo nga ubbing, ublagandak dagiti numero
no liklikak a sumaen ti bilang dagiti libro a katukad
ti tallopulo ribu a piso a derosas a kasilia a kugtakugtaran
dagiti drayber a namuelta iti dida panagdigos.
Dua laeng no agtipon ti dua a maysa, ibinsabinsak
a napnuan annad ta maamakak a mainayonda
iti adun a bilang dagiti graduado a nangitipon
kadagiti pisara, tisa ken libro iti listaan dagiti gamengda;
wenno maikissayda iti bassit nga ummong dagiti obrero
a mangyan-anay iti sensilio a mangidanon iti pammateg
iti maadi-adi a boksit, puso ken utek.

II
“No agtudo, sapasap.” Ket immalut-otak iti kapitakan
ta adda kano iti libro ken pagadalan dagiti anag
ti pangngarig ni amang. Diak kinagura ti bayakabak
ta ininawda dagiti pangngarig ken sariugma ti lames,
kannaway, bambanti ken dawa. Ngem maamirisko
itan nga agduduma dagiti parsua iti tunggal daga:
agrag-o dagiti rengngat iti linnaaw; agpanes ti siudad
uray manglangeb laeng ti tangatang.

III
Naynay nga ipasagepsepko ti anag dagiti pasamak
kadagiti annakko agingga iti pirak a katukad ti sirib
ken kettangko a nangidalimanek a napnuan annad
kadagiti numero iti utek ken nakem dagiti pitopulo
nga ubbing. Isu met laeng daytoy a pirak ti lisensiada
a mangbirok kadagiti anag dagiti pangngarig ti langit
ken daga iti pagadalan dagiti papadi ken mamadre.
Idawdawatko laeng nga umanamongda koma
iti didiosen dagiti Griego: iti biangda, pumigsada
iti kanito a mabaddekanda ti kapitakan a nagtaklayak.

IV
Kabayatanna, mulenglengan laeng ti pitopulo nga ubbing
no kasano a bangonen ti yugedko a tisa ti ar-arep-ependa
a palasio. Ket iti pannakidinnaer ti palasio kadagiti agrerekket
a barongbarong, higante a basuraan ken agir-iray
a pagadalan iti alintatao dagiti matada, marpuog daytoy.
Sa maitanemen iti tapok iti kanito a punasekon ti pisara.
Agmalangada no adda disso a pakasarakanda
iti palasio a tagtagibien ti arbis ken bullalayaw.


PARABUR TI PITAK
Agdanggay ti anasaas dagiti masekka a bunubon ken dayyeng
dagiti billit-tuleng – nagsublida kalpasan a binugiaw dagiti dursok
nga igam ken patig a nangdakay ken nanguram kadagiti kalapaw
a nakasindian dagiti derrep a tabako sa nayarsang iti sellang
ti waig ken bangkag.

Ilibutmi ti sangakerker a darepdep ti away kadagiti tambak
a nakaipumponan dagiti rurog, isudan dagiti nagbeddengan
ti kinelleng. Agraepkami: aganges ti pitak a matukitan iti langto,
agkimaw ti buntiek iti panaggipi ti pagay nupay ammomi
a naimaldit ti bun-asda iti kontrata dagiti sako ken baskula.

Idarekdekmi manen dagiti bambanti uray ngirsian laeng
dagiti salaksak: lapdanmi nga idatengna ti senial ti nadangkes
a pannakapuor manen dagiti kinelleng.

Ay, ipumponmi iti tambak dagiti dung-aw ken panes
dagiti dapan a riningiadan ti igaaw ken panagalsa dagiti bingkol
iti panangitalaw ti ugaw kadagiti parabur ti bayakabak.

Tabasenmi dagiti ruot a pagbugian dagiti bisukol ken paginawan
dagiti igges, pagumokan dagiti dangaw ta beddenganminto latta
dagiti kinelleng iti ling-et kas iti pannakabeddeng ti danum
ken angin iti sabidong dagiti pulbura.

Ibuyogminto dagiti dawa iti tarigagay ti labba ken bigao;
ummongenmi dagiti itta ta mailiwkami unayen iti iniin ti alsong
ken padaya ti tagaang ken kaldero ta maipasagad ti nabun-as
iti tambak a kumamang iti pasilio ti mansion dagiti tig-ab.


PASNAAN TI RUROG KEN BULI
Kanayon nga agsapsapulak iti aluten iti kapanagan,
bakir, derraas, langalang wenno eskinita nga umadawak;
naynay ngamin nga agumok ti lam-ek iti barukongko.
Nupay saan a kasla monasterio a pangabbongan iti rugso
wenno santuario a pakaitan-okan dagiti natudio a nakem:
kaykayatko koman a dalikan a kadkadan ti walang a pusa
iti adalem a rabii sa agkukot agingga iti agsapa
ngem iti ipagarupda nga agar-aramidak iti gurabis iti puso
ken panunotko ket kasla uram a sebsebanda; akupenda amin
a dapo sa idagumpoda iti pagbasuraan ta maamakda
nga isagnebko kadagiti kinelleng – amangan ta agdawa
iti balitok, maikurimedto ket nga anien dagiti mamirmiraut.

Ammok a saanda nga agamak iti gil-ayab ta ginarakgakanda
dagiti panagbibinnaragda iti beggang. Kabutengda la ketdi
ti panagkaykaysa ti piskel, ling-et, dara, nakem ken isipko
a mangipatakder iti pasnaan ta impagarupda a muliek
dagiti inur-urnongko a rurog ken buli kas talunasan
nga agpaadipen iti espiritu ti kigaw ken nalabaga.

Parbangon no danggayak ti anges ti lubong iti panagtupa
ti maso – nakaummongan dagiti inur-urnongko a sentimo,
murkat ken taep – iti rurog ken buli ti Marag, Mindanao,
Negros tapno tennebek dagiti buneng, wasay, gabion,
bareta, pala, arado ken suyod iti linnaaw, agua bendita
nga impaay ti tangatang iti kas kaniak a baglan ti apuy.

Iti kanito a pawilanda ti kardinal nga ipaayna ti bendision
iti gimong dagiti napanday iti parbangon, nainawton
ti linnaaw ti pussuak ken karayan ken bakir ken kapanagan
kas sagutna kadagiti adipen ti pasnaan ti rurog ken buli,
ken mangipatpateg iti dawa ken sabsabong.


(Obra Maestra, koleksion dagiti daniw ni Asseng a nangyalat iti Maikadua a Pammadayaw a Gunggona, Salip iti Daniw, Komisyon sa Wikang Filipino)