Littugaw
SIMPOK ti Isuzu Adventure a naglugananda iti kalsada a rugrugmaan dagiti higante nga algarrubo a nangpasipnget iti aglawlaw. Rimmuarda iti disso a ‘yan dagiti higante a balbalay. Nagsikkoda iti kanigid, sa iti kanigid, sa kanigid manen.
Iti likudan dagiti kabalbalayan iti kanigid ti kalsada, kunam no naglulumba dagiti didiosen ti lawag a nangibiat iti pana ti sinamar iti law-ang ket kasla kigaw a nabugtak ti sipnget iti langit. Nagminar dagiti naipattopattok nga angep.
Iti kanawan, kabakiran. Nataratar dagiti nagbibinnaet a mahogany, gmelina, kaimito, mangga. Simmaruno ti intar dagiti rurog pay laeng a narra ket naipasirna dagiti kakaw, ken dagiti bayog a mabalin a pagbedngan ti agtallo ektaria a solar. No koman nagtagibulong amin dagiti kayo, kasla paraiso. Paset ti Fairview, lugar iti Quezon City, ngem kasla adayo iti sibilisasion. Kasla adayo iti basol.
Indeppelna ti rupana iti sarming ti van ket tinangadna ti higante nga algarrubo iti igid ti kalsada. Nagsikko ti lugan idi makalabes iti dakkel a kayo ket natiritir ti tengngedna.
Naimbag ta dida pinukan, nakunana iti nakemna.
“Ditoytayon, Brother,” kinuna ni Tata Alfred, ti nangmaneho iti Adventure.
Tinaliawna ti lakay a mapan ngatan a sisentana. Arigna tatangna iti tawenna a duapulo ket pito. Petpet daytoy ti selponna a dimsaag. Itay agikargada kadagiti gargaretna, ti laeng birngas daytoy nga Appid ti nasaludsodna gapu iti panangpampanunotna iti napanawanna nga area. Nagtagilangan ti ipatpatakderda a simbaan iti nagbedngan ti Malabon ken Caloocan, kalpasan ti sangapulo a bulan a nangrugida iti awan. Bassit ken agrakrakayan ti kapilia nga inted ti Diocese ti Caloocan. Simmangkabassit ti masakupan daytoy ngem ninayonan dagiti Dominikano iti Malabon iti sumagmamano a barangay. Talloda laeng iti dayta nga area. Isuna laeng ti diakono kadakuada ken isu ti napusgan a procurator wenno tesorero ti grupoda. Isu ti kangrunaan a nagpanunot no sadino ti pagpidutanda iti minilmilion a kasapulan iti pannakaipatakder ti simbaan. Adu a rigatna. Naragsakan ketdi ta makitanan ti bunga ti bambannogda. Ngem kas iti kapartak ti panangitaray ni Father Phillip, agtawen iti tallopulo ket tallo a padi, iti maysa kano a lector, kasta met ti kapartak ti panangeddeng ti konseho ti Ordenda nga isu ti mangsukat iti nasao a padi, isu nga adda ita ditoy. Agpayso, addaanda iti tallo a vows— wenno kari— ti poverty, chastity ken obedience. Panagtalinaed a nakurapay, di pannakinaig, ken panagtungpal. Ngem di man laeng sinaludsod dagiti superiorna ti adda a pamanunotan wenno riknana. Basta intudodan. Nagadu ti sabali a padi, adda pay uppat a kakaduana a sabali a diakono. Dina kayat a panunoten a ti makita a panagballigi ti bangbangonenda a simbaan ti gapuna. Ad-adda a patienna a pappapasan dagiti manggurgura kenkuana a papadi gapu iti ugalina a mangipapilit iti kayatna. Ala man no makapagpadika, kasla ketdin kunkunada. Ngem ania koma ti dakesna no ti pagsayaatan ti kaaduan kadakuada ti pampanunotenna ken kayatna nga ipatungpal?
Nagsennaay. Ammoda ti kasasaad daytoy simbaan a nangipuruakanda kenkuana. Adu ti madamdamagda a milagro. Ngem awan ti natibker a pammaneknekda.
Iti ididissaagna iti lugan, sinarabo ti uni dagiti nadumaduma a tumatayab a nagapon kadagiti kayo. Simpeg ti angin a nasalsalemsem ngem iti aircon ti lugan. Tinangadna manen ti algarrubo. Nagsala dagiti sanga ket nagkarasakas dagiti bulong. Napaanges iti nauneg iti yaaplaw ti angin. Nariing dagiti uratna.
Ay, baro manen a biag, naitanamitimna.
Nakangngeg iti taraok ti manok manipud iti likud ti kombento iti kanigidna.
“Mayat daytoy pannakasarabok, Tata,” kinunana a nangukrad kadagiti takiagna. “Bareng saan a daytay kawitan ni San Pedro daydiay.” Nagkatawa. Nagpusipos ket sinangona ti kasla napakleb a rektanggulo a kahon a puraw a simbaan. Ita man laengen a nalimbong ti timekna. Ket sakbay a namimpinsan a nagsaknap ti lawag iti tangatang, natiliwna ti maudi a rimat ti dakkel a bituen iti uluanan ti krus ti simbaan.
“’Tay teksasko daydiay, Brader. Adda met dagiti taraken da Pader. Pabo, kuneho, puraw a bao a babassit, aso, pusa…”
Nagtungtung-ed ket apagapaman a nagminar ti isem kadagiti lumabanag a bibigna.
“Aguraykayo, Brader, ta siripek no bimmangondan. Satayto ibaba dagiti gargaretyo.”
“Sige, Tata. Dios ti agngina.”
Inasitganna ti puraw a simbaan. Bassit. Narra nga agkupasen ti barnisna ti rikep ti ridaw iti sango. Saggatlo ti adigi ti agsumbangir a bakrangna a nakaimuntaran dagiti accordion door a pannakadiding ti simbaan. Malaksid kadagiti sumagmamano a nagango a bulong ti algarrubo ken narra a naidarnap iti sementado nga arubayan, madlaw a di maliwayan ti pannakapukis dagiti yellow tops ken pandaka a santan a pannakaalad ti simbaan, kasta met dagiti buat’-Tsina ken pukupok iti sango daytoy. Lima kapuon dagiti narnuoyan iti sabong a kalunadsi iti abagatan ti simbaan, iti sakbay ti akikid a kalsada a nangbeddeng iti solar ti simbaan ken ti sabali manen nga intar dagiti dadakkel a balbalay.
Naawis ti imatangna iti apagbingngi a bassit a rikep a napinturaan iti nalitem a puraw iti akinlikud a bakrang ti simbaan. Di mariro, sakristia daydiay.
Immasideg. Immun-una a nakitana ti panagkaribuso ti dua nga anniniwan iti panipngeten nga uneg sakbay ti timek.
“Asino dayta?”
Immatras iti dua nga askaw. “Siak daytoy, Apo,” nabukel ti timekna. “Ni Brother Onorato. A, Brother Uno.”
Imbel-a ti ridaw ti adda iti uneg. Ni Fr. Evaristo Corpuz, malasinna. Aw-awaganda daytoy iti Fr. Ero. Nadamdamagnan daytoy iti umuna nga innem a tawenna a kas seminarista. Magna cum laude iti seminario. Aktor iti teatro. Dadaulo ti klase. Nag-master iti Morals iti Loyola. Addaan iti doktorado iti Franciscanism iti St. Bonaventure University iti New York ken Old Testament iti Roma. Idi makasangpet, nagtarus iti daytoy a parokia. Malaksid ti panagkitkita ken abbaba a kinnablaawda kadagiti okasion ti Ordenda, awanen ti naun-uneg a panagam-ammoda itoy a padi. Saan a naan-anay nga am-ammo ti padi.
Saanen a nagtimek. Matmatmatanna lattan dagiti natatadul a tulang iti pingping, nauuneg a mata ken pangrapisen a bagi ti agtawen iti apagsurok iti uppat a pulo a padi a di nailemmeng ti pangrapisen a kamisadentro. Labong-labong ti padiama ti padi a nadisenioan iti agsasallupang nga uged ken maris.
“’Tioki, kunak no…” Napigpigsa ti timek ti padi ngem ti ranitrit ti nailukat a ridaw. Nagmatidder dita. “Siak ni Fr. Ero, ti kura paroko.” Pormal daytoy. “Agsagsaganaak para iti misa inton madamdama. Kunak no nagtaruskayon ken Appid idiay friary? Ken di met no sumangbayka iti maysa a pagtaengan, magnaka iti akinsango a ridawna?”
Nagsig-am ta kasla adda nagtukel iti karabukobna. Adda sugsugkar ti panagsasao ti padi. Ngem dina insina ti imatangna kadagiti nauuneg a mata.
“Kuna ni Tata Appid a riingennakayo. Pinasiarko la ti aglawlaw.”
“Appid…” nangalngal ti padi ti balikasna gapu iti panagngayemngemna.
“NI Mr. Toribio ti pangulo ti Knights of Columbus, daytay nalukmeg a kutas, retirado a heneral. Operator ti agsangaribu a taksi ken bus. Dadaulo ti maysa a carnapping syndicate. Nalulukmeg dagiti am-ammona iti Customs ken LTO.”
Dina ninamnama ti kinuna ni Fr. Ero ket nasinit ti dilana iti yiigupna iti kape. Kunam no adda nagkarayam nga igges kadagiti takiagna iti panagsugargar dagiti barbonna. Maalumiim man ita iti bagina a nakidindinnakulap, nakibinbinnesobeso idi rabii kadagiti dadaulo ti parokia a pakairamanan dagiti sarsaritaen ti padi; sinaraboda babaen ti maysa a pangrabii iti terasa ti friary.
Nakadalikepkep ni Fr. Ero ita ket kasla nalipatannan ti nakittaban a napalamanan a bread a kakaisuna a nagyan ti pino a pinggan iti sangona. Agal-alisuaso ti kape iti abay ti pingganna.
Naulimek met a mangmangan ni Rex a kasinnangona. Nakarukob ken nabannayat ti panagkubiertos daytoy iti taraon. Kinsena ken kaing-ingasna ni artista a Piolo Pascual— pati panaggunggunay ken panagsasao— no ikkaten ti iming ken nabibitnel a piskel ti aktor. Naka-polo daytoy iti puraw a namarkaan ti bolsana iti logo ti Our Lady of Grace High School. Nasingpet kano, kuna ni Fr. Ero, isu nga innalana a sakristan mayor. Dinan dinamdamag no sadino ti nakaalaanna. Basta imbaga ti padi a taga-Metro Manila. Saan met nga interesado. No maipapan iti area a pinanawanna, uray man ket agpatpatnag a makisarita.
“Ni Mr. Lorenzo a pangulo dagiti lay minister,” intuloy ti padi, “daytay aglanglanga a John Estrada, third termer a city councilor. Itoy nga eleksion, isu ti pispislen ti agdama a mayor ken dagiti diputado a sumaruno nga agmayor. Ammonat’ makisala. Ammonat’ kasapulan ti tao— dagitay nagtapaya ken tallo ti taona. Adu ti kastana. Iti legal, dandani kukuana amin a pagpatayaan iti lotto ditoy. Iti sabali a bangir, kontroladona dagiti pagsusugalan ken pagbolaan iti hueteng.”
Nagkuretret ti mugingna. In-inut, nakarikna iti lamiis kadagiti gurongna, sa simmeksek iti ipelna.
“Wow!” nakunana. Naggitebgiteb dagiti nalalasag a pispisna.
“Sabali pay a wow,” nagliad ni Fr. Ero iti tugawna ket nangigis ti isemna. “Ni Mrs. Valeros, daytay baket nga adu ti burloloyna, edad singkuentay singko ngem kasla kuarentana laeng no langa ken bagi, nakitam met. Ngem no garakgak ken kinagarampang, treintana laeng. Dagidiay inyam-ammona a badigardna idi rabii, kuana dagidiay. Ania ti awagda itayen... Papa!” Nagkidday ti padi.
Itoy a kinuna ni Fr. Ero, sineknan iti sabali a rikna.
“Daytoy a Mrs. Valeros, aw-awaganda iti White Lady saan laeng a gapu ta pagbutbutnganda ngem gapu iti laingna iti negosio a shabu. Adda kontakna kadagiti kangrunaan a pier iti Filipinas…”
Nagsig-am. Timmangad. Kasla sagubelbelen. Kimpet dagiti matana iti nabannayat a paligpalig ti ceiling fan.
Ni met Fr. Ero ti nagsay-a. “Pudno dagitoy ibagbagak, Brother.”
“Saan met a diak mamati, Father. Ngem kasla adu ti para siimyo?” Pinerrengna ti padi.
“Isuda ti nagibaga iti bangsit ti tunggal maysa. Tapno makaluban ti kinalanggongda, ipakitada nga adda pay nalanglanggong ngem isuda.” Naggarakgak.
“Kakaduayo ida? Kayatko a sawen, gagayyemyo? Isuda ti dadaulo daytoy a simbaan, siempre.”
Nangngegna ti panagtaraok ti kawitan. Nupay malikudanna ti ridaw iti likud ti friary, napatak iti panunotna dagiti nadumaduma nga ayup dita: peacock ken pabo a nakubong iti pagat-tao a barut, kuneho ken puraw a bao a babassit iti dua a nagabay nga atitiddog a pagpupokan, lima a dadakkel nga aso iti sabali manen nga agaabay a pagpupokan, ken lima a pusa a kas kuna ni Tata Appid, nawaya nga agdakiwas iti no sadino a kayatda. Iti dumna iti kapan-awan, naintar ti tallo a teksas ni Tata Appid a natda iti inlakona iti maysa a mannadi iti bangir a subdibision. Yam-amakna a sikbaben ti banias. Awan, sangkakuna met ni Tata Appid idi kalman.
“Wen, Brother. Apay a makigayyemka kadagiti killo ti aramidda, kunaem?” Dinuyok ti padi ti maysa a hotdog ket kinagatna ti murdongna. “Di kad’ kuna ni Cristo nga immay saan a gapu kadagiti natan-ok no di ket gapu kadagiti managbasol?” Nagkidday manen ti padi bayat ti panagkabukabna.
Tapno awisenna nga agbiag a natan-ok, saan a tapno aramidenna a dadaulo daytoy a lubong! nakuna ni Brother Uno iti bagina.
“Ken masapul ida. Isuda ti mangbado iti simbaan.”
Ita, nasungbatanen dagiti saludsodna bayat ti panangsirsirigna idi kalman kadagiti lugan daytoy a padi: daydi nangsukon kenkuana nga Adventure, Ford Escape, ken V8 Limited.
“Maysaka pay laeng a proseso. No koma bungaka, dika pay naskedan. No magtengmo ti kinapadi, nangruna no mangiturongkanton iti maysa a parokia, wenno komunidad, kitaemton ti lubong manipud iti ngato. Adda dagiti pangngeddeng a yetnagmo tapno agtalinaed wenno mabuangay ti buya a pagaayatmo.”
“Panagkunak, saan, Father. Pagsasaotayo a panagdaliasat ti biag. Kasta met ti kinatan-ok a proseso nga agpaut iti sibubukel a panagbiag. Inton ibagak nga addaakon iti tuktok, naurnoston dagitoy karaykayko.”
“Pamanunotam dayta. Ngem laglagipem a siak ti mangbuniag kenka.”
Nagkiet iti panagkidday manen ti padi.
“Siak ti maudi a mangpirma iti pannakaordenmo a padi, di kadi?”
Naitukeng iti apagapaman. Inwagisna ti imana iti ngatuen dagiti taraon ngem awan ti nabugiawna a ngilaw. Immisem ngem dina ammo no nagtinnag daytoy a libbi.
“Nasayaat ti agpartner nga agkinkinnaawatan.” Nagtungtung-ed ti padi. “Anyway, ania ti makunam iti simbaan, iti parokia?”
“Awan ti alad wenno sementado a pader ti solar…”
“Di met ngamin makastrek iti subdibision dagiti agtakaw kadagiti nagyan ti simbaan. Dagiti adda iti uneg, iti met ruar nga agtakawda.”
“Adda latta met dagiti taga-uneg nga adda iti uneg ti takawenda, Father. Ken matakaw met ket ti nagan...” Impalawlawna ti imatangna iti kosina: iti ref, iti kabinet a napumpunno iti panarasan a makan, iti dakkel a lamina ti Last Supper, “…dayaw, mabalin pay.”
Nagtalna dagiti mata ni Fr. Ero. Naitalimudok kenkuana.
Saan a nagkir-in.
“Ken agua bendita.”
Naggiddanda ken Fr. Ero a nangtaliaw iti nagtimek. Ni Nana Daling a katulongan a naggapu iti ridaw iti likud.
“Nangala ni Appid iti ipainumna kano iti daytay teksasna.” Nagkatawa ti baket. Ngem bigla a nagsardeng idi perngen ti padi.
“A, e, innapuy pay, Pader?” dinamag ni Nana Daling.
Nadlawna dagiti natatadul met a tulang iti pingping ti baket. Ken dagiti mata daytoy. Idi pay rabii a pagdindinniligenna ida ken Fr. Ero. Sipud kano nagbalin a padi ni Fr. Ero, ni Nana Daling ti para palikudna.
“Nalpaskamin,” kinuna ni Fr. Ero. “Dakay’ met ken Appiden.” Timmakder sa kinalbitna ti abaga ni Rex.
Nupay kasla natiag iti pannakairidepna, in-innayad nga inibbatan ti agtutubo ti kutsara ken tenidorna sa in-innayad a timmakder.
“DI marakep ti uppat,” nakunana idi makaasideg iti puon ti algarrubo. Kinalay-at dagiti matana ti kayo. Kasla ketdin nakitana dita dagiti ines-estoria ni Fr. Ero— pimmulipolda kadagiti sanga ket nagbalinda a higante a gamat a manggammat kenkuana. Agpugpug-aw a nangwagwag iti ulona.
“Adu ti samrid, aya, Father?”
Nagkullayaw.
Timmaliaw iti kanawanna. Lakay nga iti pattapattana ket sumagpaten a pitopulona ti nakatakder iti abay ti agtutubo a narra. Pumurawen ti buok daytoy ket sumilsilap iti pannakagam-ud ti raya ti init. Puraw met ti kamiseta ken padiama daytoy.
“Awan met nakitak, Apo. Naulawak laeng,” insungbatna. Immisem. Immaddang ket nagkarasakas dagiti nagango a bulong ken ruot a napayat ken nasigkalna. Nataldiapanna dagiti takiag ti lakay saan a gapu ta nakaiggem ti kanigid daytoy iti sagad nga iit no di ket nabatekan dagitoy iti nangisit a kakasla letra ken dadduma pay nga uged ken agduduma a sukog. “Brother pay laeng. Uppat a bulan pay laeng a diakonoak. Brother Uno.” Apagapaman a nagkurno sa inyawatna ti kanawan a dakulapna.
“Tata Abring, kunada kaniak, Brother.” Inawat ti lakay ti dakulapna. Nakarikna iti naidumduma a kinabara.
“Ilokanokayo? Nadlawko iti tonoyo,” kinunana a nangtangad iti nauuneg ken umasul a mata.
“Napeklan,” kinuna ti lakay. “Rosales, Pangasinan ti naggapuan ti pulik.”
“Naggapuak met kadagiti Tabag a naiwawa iti Sta. Teresita, Cagayan. Kunkunak ngarud a baliktaden koma tapno Gabat ta addada pay kaap-apeliedok idiay Isabela; adda pay naam-ammok dita Pasig.”
“Kasta met amin nga Ilokano. Ngem saantay’ a gabat. Iturturongnatayo ti panagayattayo iti naimbag a gasat... wenno biag.” Nalag-an ti panagdengngegna iti nabukel a timek ti lakay. “Adda nakangngegak idi, pagkalap kano dayta apeliedom. Apagisu iti bokasionmo.”
“Kasta, Tata? Diak impagpagarup.” Nagkatawa iti nalag-an. “Nagdaluskayo?”
“Binigat a kaykayak ti agsumbangir nga igid daytoy kalsada, agtunged idiay parke,” kinuna ni Tata Abring a nangiwagis iti amianan. “Ngem idi kabangbangon dayta simbaan, dita laeng solarna nga agdalusak. Agingga iti kuminnit ti init nga agsagadak. Sa iti mumalem, parutek dagiti ruot iti lawlaw ti puon dagiti kaykayo sa igabsuonko iti nabuntuon a bulbulong idiay,” inwagisna ti likud a dumna iti garahe a kaariping ti kosina ti friary.
“Ngem, kunayo?”
“Insardengko. Ditoy laengen kalsada. Nakasalawak ngamin iti nagpinnulipol a karasaen idiay.”
“Karasaen? Adda karasaen?”
“Adda kad’ met kasamekan nga awan karasaenna?” Nagkatawa ti lakay iti nalag-an.
“Sabagay. Planomi nga’d ti mangupa iti ag-lawnmower.”
“Agan-annadka.”
Nagtung-ed.
“Dinod’toy gayam ti balayyo, Tata?”
“Dita,” insungo ti lakay iti amianan. “No malabsam ti sangapulo ket uppat a nadadaeg a balay, makitam ti bassit-usit a pagtaengak. Adda dakkel a marunggay iti ruangan. Umayka, a.”
“Maminsanton, Tata. Dandani itan ni Father a napan nangitulod ken ni Rex. Planuenmi kano dagiti programa ti parokia.”
TI laengen apagkapat ti init ti tumamtammidaw iti tuktok ti dakkel a balay iti laud isu a panalemsemenen ti pul-oy a nakawaywaya nga agrikusrikus iti likudan ti kombento. Natulid aminen dagiti pan-aw. Akupento ti kaliklikudna a tinangdananda a maysa kadagiti opisial a hardinero daytoy a subdibision a nag-lawnmower.
Awan met nasalawda a karasaen, uray banias, malaksid iti sumagmamano nga alibut ken bullfrog.
Immasideg ken ni Tata Appid a mangpekpekkel iti darisayen a nakabaud iti akintengnga iti tallo a teepee ta nalagipna ti nagpatpatanganda ken Fr. Ero idi kalman.
“Tata, ti gayam Elena nga intaray ni Father Phillip, putot ni Tata Abring?” inkapsutna ti timekna ngem timmaliaw latta iti ridaw iti likud ti kosina. Nagsammakedanna dagiti luppona ket kunam no mitiranna ti ar-aramiden ti lakay.
Tinaliaw ti lakay sa sinirigna ti billiten a nakabaud. Inibbatanna ti darisayen ket nagtarusan ti manok ti nangsarigsig iti billiten.
“Nakaammuam, Brader?”
“Naal-alimadamadko laeng,” kinunana.
Mabalin a maekskomunado ni Fr. Phillip gapu itoy.
“Idi nagpatpatangkami ken Tata Abring, kasla awan met pannakaburiborna.”
“Nagkitakayo, Brader? Manipud ngamin idi, saanen a timmammidaw iti simbaan.”
Isu met laeng a nagsardengen nga agsagad iti solar ti simbaan, nakunana iti nakemna.
“Is-isudan ken Elena nga agkabkabbalay ta ti dua a lallaki nga inaunana agraman ni baketna, addadan idiay America. Sa ket basta lattan intalaw ti maysa pay met a padi ni Elena. Nakitam dagidiay tattoo iti takiagna?”
Nagtungtung-ed.
“Adda sayangguseng a kameng ti maysa a kulto. Ngem, mannakimisa met, agtugaw ketdi iti likud. Namin-adu nga inawisda nga agbalin a lay minister wenno agkameng iti Knights of Columbus. Awan panawenko, kunana kano. Ngem no di agpuppupok, agsagadsagad wenno agpagnapagna a nakaul-ulimek. Isu, daydiay balasangna nga Elena a mangisursuro idta UP ti nayat a nag-lector. Ngem, ne, nagginnustoda metten ken Apo Phillip.
“Maawatak iti punto a nayadayo iti pamiliana. Ngem nakarkaro pay kaniak, a, ta pinagtalawdak. Ibagakon ta maammuamto met laeng. Ditoy pay ti kunam...”
Dati kano nga agtagikua iti dakkel a pag-loggingan iti Casambalangan, Sta. Ana. Ngem bisiona amin a mabalin nga ibaga a bisio: sugal kangrunaan ti manok, babai, arak, marihuana. Agingga a dinan maiturong ti bukodna a biag ken pamilia. Sakbay a naungkosan, nagtalawen ti asawa ken tallo a putotna. Sinurotna ida idiay Claveria ngem dina idan nayawid. Idi seknan ti kinalimpio, amin a negosio a nastrekna, nalugi. Kasla metten atap nga ayup dagiti dati a gagayyemna nga asuganna. Agingga a makimanmaneho laengen iti dyip ket no adda aberia, mapan iti bus, sa manen dyip. Agingga nga inrekomenda ti padi ti Sta. Ana a nagayyemna gapu iti masansan nga idadawatna iti pammagbaga ken ni Fr. Ero a kaeskuelaanna kano iti seminario mayor iti Novaliches.
Mapilpilit ti isem ti lakay sa naglingaling. “Idi damdamo ni Fr. Phillip ditoy, nasaritak met ti kabibiagko kenkuana. Imbagana nga uray no didak awaten ti pamiliak, regular kano koma nga agpakitaak kadakuada. Umanay kanon nga ikaritko ti kinapakumbabak ken kari ti panangabaruanan. Idi agpakadaak ken ni Fr. Ero, kunana met nga awan ti mayat a temporario laeng a drayber a mangisuno kaniak. Kinapudnona, iti liman a tawenko ditoy, diak pay napadasan ti bimmakasion. Narigat met a panunoten a napategak kadakuada, ngem nadlawko nga isu metten ti nanipudan ti masansan a panagsubangda.”
“Da Father Ero ken Father Phillip?”
Naglingaling ti lakay. “Sayang ngarud ta nagloko met ni Father Phillip. Uray no kua... kaykayatko ngem ni Father Ero. Dimo latta koman dakdakamaten daytoy a patanganta.”
Nasdaaw.
“Ni Daling ti masansan a mangkuykuyog ken ni Elena idi. Ayabanna no is-isuda ken Father Phillip ti adda ditoy. Amangan no kua… kasta met ti aramidenna kenka.”
Napaisem iti nasugkar. “Aguraykayo, nakaammuanyo ngarud iti dayta?”
“Ni met laeng Daling,” marmaredmeden ti isem ti lakay. “No kasta a pagmasahien ni Pader Ero ni Rex, umallatiw ‘diay pada a nataengan idiay kuartok. Ay, kasla agtutubokami, Balong, ay, Brother.”
Naklaat ngem makaisem iti nangngegna. Aglalaoken ti riknana. Agsinnango ti dua a kuartoda iti abay ti kosina. Da Nana Daling ken Rex ti agkakuarto, bukod ni Tata Appid ti maysa.
“Amangan no suruanna ‘ta ubing iti aramid a di pay rumbeng iti tawenna, kuna kano ni Father Ero.” Nalag-an ti katawa ti lakay.
Kinitana ni Tata Appid sa pinagsinnikkawilna ti tammudo ken pattungaganna.
Nakalawlawa ti isem ti lakay.
“MANIPUD ita, ni Manong Lodring ti mangimaneho kenkan,” kinuna ni Fr. Ero a mangtangtangad kenkuana. Sirsirigenna dagiti letra nga implastarna para iti Salmo iti maikapat a Domingo ti Kuaresma, nagbatay iti monoblock a tugaw. “Stay-out uray ta adda met selponna.” Asideg ti sangaagpa a baetda para iti napigsa a timek ti padi nga uray la agallangogan iti simbaan.
Mapannan kasarita ti padi a mentorna idiay Frisco para iti Scrutinium, ti oral examda a diakono sakbay ti panagbalinda a naan-anay a padi. Awanen ni Tata Appid, nagawid idi malem-kalman, dua nga aldaw kalpasan daydi panagpatangda.
Nagdaydayaw ti immasideg kenkuana a nayam-ammo a Manong Lodring. Panguttongen, nalampong, nalitem ti kudilna ken maitugotan kadagiti nangisit a bibigna a mannigarilio.
“Okey,” kinunana a nagtungtung-ed, dimsaag iti tugaw. “A, Manong Lodring, danonenkayo idiay garahe.” Inisemanna ti lalaki nga agarup kuarentana.
Nagsay-a idi irubuat ni Fr. Ero ti tumallikud. “Kua, Father, kasla pettat ti panangpaawid, a... panangikkatyo ken ni Tata Appid?”
“Panawenen tapno urnosenna ti pamiliana,” kinuna ni Fr. Ero a nanglinteg iti takderna. “Nabayagen a dawdawatenna ti panagawidna.”
Nalaing nga agilemmeng daytoy a padi, nakuna ni Brother Uno iti nakemna.
Bayat ti panagrubuat ni Tata Appid, naipudno ti lakay a nasirip ida ti padi iti daydi panagpatangda.
“Kustokayo,” kinunana. “Mabalinda pay ti mangrugi kas pamilia.” Nagsabat dagiti matada. “Maklaatak laeng ngamin ta kellaat ti pangngeddengyo.”
“Naikkeddengko daytan sakbay pay nga umayka ditoy.”
NAGBANNIKES a nangmatmat iti lima kapuon a cadena de amor a naipadaga iti puon ti algarrubo. Sinirigna ti kalsada nga agpaamianan. Awan dita ni Tata Abring. Ngem maragsakan la ketdi daytoy no makitana a nagtagilangan ti nagpatpatanganda idi sangaaldaw.
Dimo magaw-at ti murdong ti uray ania a dakkel a kayo, kinuna daytoy idi. Ngem mabalin babaen ti mula nga ipakalay-atmo.
Nagpug-aw ta nakabarbara ti sang-aw ti aglawlaw. Natangadna dagiti narra a nakalanglangton dagiti sangana. Agminaren dagiti amarilio a sabong dagitoy. Uray ti algarrubo, agminar metten dagiti nalusiaw a nalabaga a sabong daytoy.
“Sabong ti kalunadsi para iti brother a nataraki,” kellaat nga adda nagtimek iti likudanna.
Nagpusipos. Ni Veron a kaanakan ti maysa a parokiano nga agnaed iti bangir a subdibision. Inyam-ammo ni Nana Daling. Fourth year iti Physical Therapy iti maysa nga unibersidad. Maysa kadagiti soprano ti koro ti simbaan. Sipud idi nagam-ammoda iti damo a panagpaayna nga assistant ni Fr. Ero iti misa, saanen a naliwayan ti balasang ti makimisa iti inaldaw. No saan nga alas sais iti bigat, iti alas singko iti malem.
Inyasideg ni Veron dagiti dakulapna a nagappupo iti naglalaok a puraw ken nakusnaw a nalabaga a sabong ti kalunadsi. Nagna la ketdi iti panglintegan iti abagatan ket nalabsanna dagiti naregreg a sabong.
“Idatonmo dita puon ti akasia,” insungona ti algarrubo, “tapno adda ar-arak dagiti mulak a cadena de amor.”
Nagmirugrog ti balasang ket ad-adda a nagminar ti labbasit dagiti bibigna. “Sayangen, a, Brother,” kinunana ket indissona dagiti sabong iti puon ti algarrubo. Simmango a timmangad kenkuana. Inyamuyna nga impalikud ti panagtiddogen a buokna. Nagminar dagiti nasalun-at a barukong daytoy. “Kunak no nakasukatkan, Brother?”
“Nakasukat?” kinunana ngem adda ti panunotna iti kasla ipipigsa ti nabara a palayupoy. Sa ti in-inut a panaglidem ti aglawlaw. Addan sa littugaw, nakunana iti nakemna.
“Allapo!” Kan’ pay idi, nagbiragsot ti balasang. “Ket no nagtulagta a mapan agbuya iti The Kite Runner. Kainis!”
Isu laeng ti pannakalagip ni Brother Uno a natung-edanna ti dina ammon no maikamano a panagawis ti balasang.
Pagam-ammuan, adda nagdisso a bimmolintik a danum iti pingping ni Veron.
“Ay!” kinuna daytoy a bulonna ti timmangad. “Uulan, syet! Syet!”
Agdaranudoren ti aglawlaw. Iniggamanna ti takiag ti balasang ket nagtarayda a nagkamang iti simbaan, iti akinkanawan a bakrangna iti likud, iti opisina ti sekretaria ti parokia. Awan ita ti balo a sekretaria ta napanda nakiseminar ken Fr. Ero idiay Intramuros.
Naslepda. Paseten ti bagi ti balasang ti puraw a kumepkep a kamiseta daytoy, malaksid iti nangisit a nangabbong iti barukongna.
“Malamminak, malamminak,” nagtigerger dagiti bibig ti balasang a dimmenden kenkuana.
Nalukneng ti bagi a naidennes iti takiagna. Nabara. Inrikepna ti ridaw ta sumreken ti agsagsagawisiw a bayakabak. Nagkarayam ti sipnget.
“Innak mangala iti tualia...”
Tumallikud koman ngem simmabat ni Veron. Nagbitinan daytoy ti teltelna. Nakabarbara ti agat-toothpaste a sang-aw daytoy.
Inakkalna dagiti ima ti balasang iti teltelna. Pinerrengna. “Saan, Balasangko.” Nababa ngem naturay ti timekna.
Bigla a nagangtan ti silaw.
Ni Nana Daling!
INSERRANA ti ridaw ti kuarto a dati a nagyanan ni Tata Appid. Binay-anna ti kandado iti ruar. Sumagmamanon dagiti agbitbittayon a saput iti sallabawan a sinagubelbelan ti tapok. Taptapoken metten ti double-deck a kayo.
Naisalat ti imatangna iti dakkel a ladawan da artista a Cristine Reyes ken Katrina Halili iti kalendario ti FHM.
Kellaat a simmiplot iti panunotna ti kuna ni Tata Appid a relasionda ken Nana Daling. Sapay koma ta inawaten ti pamiliana.
Nalagipna met ni Veron. Sa ti bangbangir nga isem ni Nana Daling. Napalingaling.
Nagpatangdan iti balasang. Nagpasiarda idiay SM Fairview. Binagbagaanna daytoy nga ammuenna koma ti limitasionna. Naaddaanak met iti kaayan-ayat, kinunana, idi panawen ti kinaagtutubok a napagus unay ti derrep iti lasag. No pinilik koma ti agpamilia, ni Alona ti katakunaynayko. Ngem daytoy a biag ti sinurotko. Naipilit man wenno saan, lintegko iti bukodko a bagi a diak tulawan daytoy puraw nga abitok.
Nagsangsangit ti balasang. Nagpadispensar itoy.
Dina koma kayaten ti agsennaay ngem dina mapengdan. Puro padagsen ti barukong ti linak-amna iti kaaddana ditoy.
Impunasna ti dakulapna iti pangakabaen a rupana a naanninaganna iti taptapoken a sarming iti natapoken a kakaisuna nga aparador. Nakitana dita ti nakuretret a mugingna. Inamuyna ti panglampongenen a medio kulot a buokna. Madlawna ti imresanna nangruna ta pangipeten ti kamisetana a puraw.
Pumasut koma manen iti sennaay ngem naigawidna ti panagangesna ta makangngeg iti kanakraad iti bangir a kuarto.
“Lola?” Ni Rex.
Sinaruno ti pannakailukat ti ridaw.
“Napan nakitienda,” arasaas ngem siguradona a timek ni Fr. Ero.
Nagin-innayad a pimmideg iti ridaw ti kuarto. Ania ti ar-aramiden ni Fr. Ero iti kuarto da Phillip? Mangmangegnan ti bitek ti barukongna. Dimmagsen ti bagina ket nagranitrit ti ridaw a nailadanna.
“’Sino dayta?” Ni Fr. Ero.
Ania ti aramidenna? Agsasarunon ti pitik ti pusona. Inlukatna ti ridaw.
“Apay nga addaka dita?” Dina mailadawan ti langa ti padi a nakakita kenkuana.
“Nasayaat koma no madalusan, Father,” kinunana.
“Mamitiram met aminen. Laglagipem a dika makapagpadi no kayatko!”
NATARIMBANGON. Impasirna ti alarm clock iti lamesita iti abay ti uluanan ti katrena. Agan-andap ti ramay ti relo: alas tres.
Nagtugaw iti iking ti katrena. Nasurok laeng a makabulanna iti simbaan ngem panagriknana, addan makatawenna. Inton sangaaldaw pay laeng ti Scrutiniumna. Nasurok pay a makabulan ti pannakapaliiwna sa maordinaan a kas padi.
Ania ngata ti igrado ni Fr. Ero kenkuana? Madin ti papangresan ti padi kenkuana. Makaammod’tan. Ti nasken, masungbatanna ti saludsod dagiti papadi iti Scrutinium.
Nalagipna ti agkararag.
Awan ti breviaryna iti inaramidna a bassit nga altar iti maysa a paset ti pagattao a book-shelfna. Nalagipna nga idiay simbaan ti nagkararaganna idi rabii. Nalipatanna siguro sadiay ti libro ti kararag.
Saanen a nagsinelas. Inin-inayadna a linuktan ti ridawna tapno di mariing ni Fr. Ero iti batogna. Nagin-inayad nga immulog.
Ti alinaga dagiti nalabaga a bombilia iti santuario ti nangibagnos kenkuana idi makaunegen iti sakristia. Simrek iti santuario. Nadlawna nga awan ti silaw ti tabernakulo. Napundi ti bombiliana?
Babaen ti saggaysada a nakapsut a dumuyaw a bombilia, agan-andap ketdi ti rebulto ti Nailansa-iti-Krus a Cristo iti tengnga ken ti rebulto ni Santa Maria dagiti Abandonado iti abay ti tabernakulo. Replika daytoy a rebulto ti adda iti Sta. Ana iti Manila.
Nagtarus iti maudi nga intar dagiti tugaw. Iti dumna iti suli. Adda dita ti libro ti kararag.
Apagtugawna, nagkuyegyeg ti selpon iti bolsana. Inruarna. Teks. Dua a mensahe.
kumusta brader ni tatang appid daytoy daydi riingko dita, isu met ti riingko ditoy malagipka isu a kinomustaka
Binasana ti maikadua.
nasisingpet dagitoy annakko rangtayda iti panagaremko manen ken ni baket no kasubangnaka ni apo padi, dimo tutopan no dimo pay ammo inana ni daling ammoyo kano a met papadi ngem dina ibagbaga kadagiti parokiano tapno awan ti adu a sao
Nagpukawen ti lawag ti selpon ngem di pay nagkir-in. Ina ni Fr. Ero ni Nana Daling. Isu ti nangay-ayab ken ni Elena… Sa isu ti nangyam-ammo ken ni Veron kenkuana… Naglokon!
Pagam-ammuan, timmangad a nagallingag. Kasla nakangngeg iti anangsab? Pimmardas ti bitek ti barukongna. Bigla lattan a nalagipna daydi isisiripna iti sakristia idi kasangsangpetna ditoy. Naglamiis dagiti dapanna.
In-innayad, umas-asideg iti sakristia, pumigpigsa ti anangsab a kasla pay ketdin agung-ungor.
Bumanugbogen ti barukongna.
Inangayna amin a pigsana, inarikapna ti papasgedan ti silaw.
Sikikidem ni Rex. Nakaparintumeng ni Fr. Ero.
“Ayup!” kinunana. Nangmesmes.
“Brother Uno...” kunam no sumalto dagiti mata ni Fr. Ero a timmakder.
Limias met ni Rex iti ridaw a kumamang iti kombento.
Nagbuabo dagiti abagana. ”Ayup...”
“Kas met kenka, a!” kellaat a gimluong ti timek ni Fr. Ero. ”Sabali laeng kaniak. Adukami met ket.”
“Ania a kas kaniak?”
“Ket ni Veron!” Gumgumluong latta ti timek ti padi. “Kunan’ Daling, dika aglibak! Ken laglagipem, diakonoka laeng! Adda kadagiti imak ti tulbek dagiti arapaapmo.”
“Uray ania ti ibagam, Father, diak mabuteng. Kasaota ti Council tapno maammuanda a konkonsintiren ni Nana Daling nga inangmo ti madi nga aramidmo!”
“Hijo de put...!”
INTULOD dagiti matana ti BMW a nagluganan ni Mrs. Valeros ken ti maysa a kameng dagiti lector. Dina masinunuo no napudno daytoy iti imbagana.
“Malidayankami iti ipapanawmo, Brother,” kinuna daytoy.
Idi rabii, simmarungkar dagiti dadaulo ti parokia a pakairamanan da Mr. Toribio ken Mr. Lorenzo. Aminda, ibagada a maragsakanda iti pannakapapanaw ni Fr. Ero. Iti kano kinaadu ti nayasugna, awan met ti ania a dimmur-asan ti simbaan ken dagiti programa ti parokia.
Immanges iti nauneg sa nagwingiwing a nakataldiap kadagiti tallo a lugan iti pagparkingan iti amianan ti kombento. Maur-urnosen ti papeles ti Adventure ken ti Limited. Nakasaganan ti Order a mangyawat iti agkasapulan a community.
Impalawlawna ti panagkitana. Nagbaliwen ti panagkitana iti simbaan, iti kombento, kadagiti masetas, kadagiti kaykayo.
Dinakulapna dagiti tallo a seminarista— agpapada dagitoy a third year a theologian, adda klase dagiti dua a fourth year a kakaduada— a mangaywan pay laeng iti simbaan. Iti umay a lawas, sumangpet dagiti dua a papadi nga aggapu iti Mindanao a mangimaton iti simbaan.
Limmugan iti Hi-Ace Van. Pinanurnorna ti kalsada.
Insardengna ti lugan iti nagsapalan. Sa dimsaag. Saanak met siguro a makasinga, kunkunana iti unegna. Nagpaamianan. Binilangna dagiti dadakkel a balay. Pudno, bassit a bunggalo ti maikasangapulo ket lima. Saan ketdi a bassit-usit a kas kuna idi ni Tata Abring. Adda marunggay iti paraangan. Adda pay nadumaduma a natnateng ken masetas. Ken mangga ken kaimito.
Agkatkatawa ni Tata Abring a nangabrasa kenkuana.
“Ket?”
“Inkeddeng ti konseho nga agyan pay laeng ni Father Ero iti maysa a retreat house.”
“Ket ‘diay ipilpiltakda kenka?”
“Inako met ni Veron a nayagus iti riknana. Imbagana pay a dinurdurogan ni Nana Daling a mangsulisog kaniak tangay diak pay met padi.”
“Ket ’diay ubing?” Ni Rex ti kayat a sawen ti lakay.
“Impanmi iti maysa nga institusion. Dakamin iti baro a komunidadko ti mangtulong kenkuana.”
“Baro a komunidad, kunam? Kayatmo a sawen, umakarka?”
“Kinapudnona, Tata, imbatik ‘diay lugan iti nagsapalan,” nagkatawa iti nalag-an. “Kayatko a ditoy ti maudi a papanak iti opisial nga ipapanawko ditoy.”
“Ay, kasta?”
“Agsubliak iti dati nga assignmentko, Tata. Namin-adu kanon a nagmulada iti kayo ken masetas iti aglawlaw ti simbaan ngem nakudiditda. Amangan kano no siak ti nalamiis ti imana.” Nagkatawa.
Immisem ti lakay. “Siguradoak, siguradoak. Ala, mangimulaka iti kas itay dakkel a kayo dita simbaan. Ngem agkapeta pay, a.”
Iti iseserrekda iti balay, nagkalangiking ti Chinese chime a naibitin iti ridaw.
Sinarabo ida ti ayamuom ti dina masinunuo nga insenso. Naipideg iti diding ti dua a nangangato a shelf a napumpunno iti liblibro. Iti maysa a ligason, agaabay ti rebulto ti Sto. Niño, dua a trianggulo a landok a nagsinnariping a nagbinnaliktad, kitikit iti kayo a pisi a bulan ket iti sallukobna, bituen; nasilap nga amarilio a Buddha; ken pigurin ti maysa a babai nga uppat ti imana. Iti dakkel a lamina, tangtangaden ti ubing a taga-away ti Birhen Maria. Dakkel a sertipiko ti pammigbig iti tay-ak ti kurditan ken arte para ken ni Abraham Iglesias.
“Immawagen ni Phillip. Madlaw kanon ti tian ni Elena. Salsaludsoden ti loko no mabalinda ti umay. Apay ketdin a saan, kunak.”
“Ay, ket nagsayaaten, Tata,” kinunana. “Ipakaammoyonto ta umayakto.”
Saanen a nagbayag. Tinangadna pay nga immuna dagiti kayo a naipaunor iti kalsada sa limmugan. Narangpayadan.
Nalagipna dagiti dadaulo ti simbaan nga ines-estoria ni Fr. Ero. Ngem natalged ti riknana. Agtalek kadagiti seminarista a pinanawanna.
Pinusiposna ti tulbek ti Hi-Ace. Nakalinlinak ti tarayna a nangunor iti kalsada. Madamdama pay, inyulan dagiti algarrubo a mangrugrugma iti dalan.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Abril 7, 2008. Nangyalat iti Maikadua a Gunggona iti Salip iti Sarita iti Iluko, Don Carlos Palanca Memorial Awards 2008.)
Iti likudan dagiti kabalbalayan iti kanigid ti kalsada, kunam no naglulumba dagiti didiosen ti lawag a nangibiat iti pana ti sinamar iti law-ang ket kasla kigaw a nabugtak ti sipnget iti langit. Nagminar dagiti naipattopattok nga angep.
Iti kanawan, kabakiran. Nataratar dagiti nagbibinnaet a mahogany, gmelina, kaimito, mangga. Simmaruno ti intar dagiti rurog pay laeng a narra ket naipasirna dagiti kakaw, ken dagiti bayog a mabalin a pagbedngan ti agtallo ektaria a solar. No koman nagtagibulong amin dagiti kayo, kasla paraiso. Paset ti Fairview, lugar iti Quezon City, ngem kasla adayo iti sibilisasion. Kasla adayo iti basol.
Indeppelna ti rupana iti sarming ti van ket tinangadna ti higante nga algarrubo iti igid ti kalsada. Nagsikko ti lugan idi makalabes iti dakkel a kayo ket natiritir ti tengngedna.
Naimbag ta dida pinukan, nakunana iti nakemna.
“Ditoytayon, Brother,” kinuna ni Tata Alfred, ti nangmaneho iti Adventure.
Tinaliawna ti lakay a mapan ngatan a sisentana. Arigna tatangna iti tawenna a duapulo ket pito. Petpet daytoy ti selponna a dimsaag. Itay agikargada kadagiti gargaretna, ti laeng birngas daytoy nga Appid ti nasaludsodna gapu iti panangpampanunotna iti napanawanna nga area. Nagtagilangan ti ipatpatakderda a simbaan iti nagbedngan ti Malabon ken Caloocan, kalpasan ti sangapulo a bulan a nangrugida iti awan. Bassit ken agrakrakayan ti kapilia nga inted ti Diocese ti Caloocan. Simmangkabassit ti masakupan daytoy ngem ninayonan dagiti Dominikano iti Malabon iti sumagmamano a barangay. Talloda laeng iti dayta nga area. Isuna laeng ti diakono kadakuada ken isu ti napusgan a procurator wenno tesorero ti grupoda. Isu ti kangrunaan a nagpanunot no sadino ti pagpidutanda iti minilmilion a kasapulan iti pannakaipatakder ti simbaan. Adu a rigatna. Naragsakan ketdi ta makitanan ti bunga ti bambannogda. Ngem kas iti kapartak ti panangitaray ni Father Phillip, agtawen iti tallopulo ket tallo a padi, iti maysa kano a lector, kasta met ti kapartak ti panangeddeng ti konseho ti Ordenda nga isu ti mangsukat iti nasao a padi, isu nga adda ita ditoy. Agpayso, addaanda iti tallo a vows— wenno kari— ti poverty, chastity ken obedience. Panagtalinaed a nakurapay, di pannakinaig, ken panagtungpal. Ngem di man laeng sinaludsod dagiti superiorna ti adda a pamanunotan wenno riknana. Basta intudodan. Nagadu ti sabali a padi, adda pay uppat a kakaduana a sabali a diakono. Dina kayat a panunoten a ti makita a panagballigi ti bangbangonenda a simbaan ti gapuna. Ad-adda a patienna a pappapasan dagiti manggurgura kenkuana a papadi gapu iti ugalina a mangipapilit iti kayatna. Ala man no makapagpadika, kasla ketdin kunkunada. Ngem ania koma ti dakesna no ti pagsayaatan ti kaaduan kadakuada ti pampanunotenna ken kayatna nga ipatungpal?
Nagsennaay. Ammoda ti kasasaad daytoy simbaan a nangipuruakanda kenkuana. Adu ti madamdamagda a milagro. Ngem awan ti natibker a pammaneknekda.
Iti ididissaagna iti lugan, sinarabo ti uni dagiti nadumaduma a tumatayab a nagapon kadagiti kayo. Simpeg ti angin a nasalsalemsem ngem iti aircon ti lugan. Tinangadna manen ti algarrubo. Nagsala dagiti sanga ket nagkarasakas dagiti bulong. Napaanges iti nauneg iti yaaplaw ti angin. Nariing dagiti uratna.
Ay, baro manen a biag, naitanamitimna.
Nakangngeg iti taraok ti manok manipud iti likud ti kombento iti kanigidna.
“Mayat daytoy pannakasarabok, Tata,” kinunana a nangukrad kadagiti takiagna. “Bareng saan a daytay kawitan ni San Pedro daydiay.” Nagkatawa. Nagpusipos ket sinangona ti kasla napakleb a rektanggulo a kahon a puraw a simbaan. Ita man laengen a nalimbong ti timekna. Ket sakbay a namimpinsan a nagsaknap ti lawag iti tangatang, natiliwna ti maudi a rimat ti dakkel a bituen iti uluanan ti krus ti simbaan.
“’Tay teksasko daydiay, Brader. Adda met dagiti taraken da Pader. Pabo, kuneho, puraw a bao a babassit, aso, pusa…”
Nagtungtung-ed ket apagapaman a nagminar ti isem kadagiti lumabanag a bibigna.
“Aguraykayo, Brader, ta siripek no bimmangondan. Satayto ibaba dagiti gargaretyo.”
“Sige, Tata. Dios ti agngina.”
Inasitganna ti puraw a simbaan. Bassit. Narra nga agkupasen ti barnisna ti rikep ti ridaw iti sango. Saggatlo ti adigi ti agsumbangir a bakrangna a nakaimuntaran dagiti accordion door a pannakadiding ti simbaan. Malaksid kadagiti sumagmamano a nagango a bulong ti algarrubo ken narra a naidarnap iti sementado nga arubayan, madlaw a di maliwayan ti pannakapukis dagiti yellow tops ken pandaka a santan a pannakaalad ti simbaan, kasta met dagiti buat’-Tsina ken pukupok iti sango daytoy. Lima kapuon dagiti narnuoyan iti sabong a kalunadsi iti abagatan ti simbaan, iti sakbay ti akikid a kalsada a nangbeddeng iti solar ti simbaan ken ti sabali manen nga intar dagiti dadakkel a balbalay.
Naawis ti imatangna iti apagbingngi a bassit a rikep a napinturaan iti nalitem a puraw iti akinlikud a bakrang ti simbaan. Di mariro, sakristia daydiay.
Immasideg. Immun-una a nakitana ti panagkaribuso ti dua nga anniniwan iti panipngeten nga uneg sakbay ti timek.
“Asino dayta?”
Immatras iti dua nga askaw. “Siak daytoy, Apo,” nabukel ti timekna. “Ni Brother Onorato. A, Brother Uno.”
Imbel-a ti ridaw ti adda iti uneg. Ni Fr. Evaristo Corpuz, malasinna. Aw-awaganda daytoy iti Fr. Ero. Nadamdamagnan daytoy iti umuna nga innem a tawenna a kas seminarista. Magna cum laude iti seminario. Aktor iti teatro. Dadaulo ti klase. Nag-master iti Morals iti Loyola. Addaan iti doktorado iti Franciscanism iti St. Bonaventure University iti New York ken Old Testament iti Roma. Idi makasangpet, nagtarus iti daytoy a parokia. Malaksid ti panagkitkita ken abbaba a kinnablaawda kadagiti okasion ti Ordenda, awanen ti naun-uneg a panagam-ammoda itoy a padi. Saan a naan-anay nga am-ammo ti padi.
Saanen a nagtimek. Matmatmatanna lattan dagiti natatadul a tulang iti pingping, nauuneg a mata ken pangrapisen a bagi ti agtawen iti apagsurok iti uppat a pulo a padi a di nailemmeng ti pangrapisen a kamisadentro. Labong-labong ti padiama ti padi a nadisenioan iti agsasallupang nga uged ken maris.
“’Tioki, kunak no…” Napigpigsa ti timek ti padi ngem ti ranitrit ti nailukat a ridaw. Nagmatidder dita. “Siak ni Fr. Ero, ti kura paroko.” Pormal daytoy. “Agsagsaganaak para iti misa inton madamdama. Kunak no nagtaruskayon ken Appid idiay friary? Ken di met no sumangbayka iti maysa a pagtaengan, magnaka iti akinsango a ridawna?”
Nagsig-am ta kasla adda nagtukel iti karabukobna. Adda sugsugkar ti panagsasao ti padi. Ngem dina insina ti imatangna kadagiti nauuneg a mata.
“Kuna ni Tata Appid a riingennakayo. Pinasiarko la ti aglawlaw.”
“Appid…” nangalngal ti padi ti balikasna gapu iti panagngayemngemna.
“NI Mr. Toribio ti pangulo ti Knights of Columbus, daytay nalukmeg a kutas, retirado a heneral. Operator ti agsangaribu a taksi ken bus. Dadaulo ti maysa a carnapping syndicate. Nalulukmeg dagiti am-ammona iti Customs ken LTO.”
Dina ninamnama ti kinuna ni Fr. Ero ket nasinit ti dilana iti yiigupna iti kape. Kunam no adda nagkarayam nga igges kadagiti takiagna iti panagsugargar dagiti barbonna. Maalumiim man ita iti bagina a nakidindinnakulap, nakibinbinnesobeso idi rabii kadagiti dadaulo ti parokia a pakairamanan dagiti sarsaritaen ti padi; sinaraboda babaen ti maysa a pangrabii iti terasa ti friary.
Nakadalikepkep ni Fr. Ero ita ket kasla nalipatannan ti nakittaban a napalamanan a bread a kakaisuna a nagyan ti pino a pinggan iti sangona. Agal-alisuaso ti kape iti abay ti pingganna.
Naulimek met a mangmangan ni Rex a kasinnangona. Nakarukob ken nabannayat ti panagkubiertos daytoy iti taraon. Kinsena ken kaing-ingasna ni artista a Piolo Pascual— pati panaggunggunay ken panagsasao— no ikkaten ti iming ken nabibitnel a piskel ti aktor. Naka-polo daytoy iti puraw a namarkaan ti bolsana iti logo ti Our Lady of Grace High School. Nasingpet kano, kuna ni Fr. Ero, isu nga innalana a sakristan mayor. Dinan dinamdamag no sadino ti nakaalaanna. Basta imbaga ti padi a taga-Metro Manila. Saan met nga interesado. No maipapan iti area a pinanawanna, uray man ket agpatpatnag a makisarita.
“Ni Mr. Lorenzo a pangulo dagiti lay minister,” intuloy ti padi, “daytay aglanglanga a John Estrada, third termer a city councilor. Itoy nga eleksion, isu ti pispislen ti agdama a mayor ken dagiti diputado a sumaruno nga agmayor. Ammonat’ makisala. Ammonat’ kasapulan ti tao— dagitay nagtapaya ken tallo ti taona. Adu ti kastana. Iti legal, dandani kukuana amin a pagpatayaan iti lotto ditoy. Iti sabali a bangir, kontroladona dagiti pagsusugalan ken pagbolaan iti hueteng.”
Nagkuretret ti mugingna. In-inut, nakarikna iti lamiis kadagiti gurongna, sa simmeksek iti ipelna.
“Wow!” nakunana. Naggitebgiteb dagiti nalalasag a pispisna.
“Sabali pay a wow,” nagliad ni Fr. Ero iti tugawna ket nangigis ti isemna. “Ni Mrs. Valeros, daytay baket nga adu ti burloloyna, edad singkuentay singko ngem kasla kuarentana laeng no langa ken bagi, nakitam met. Ngem no garakgak ken kinagarampang, treintana laeng. Dagidiay inyam-ammona a badigardna idi rabii, kuana dagidiay. Ania ti awagda itayen... Papa!” Nagkidday ti padi.
Itoy a kinuna ni Fr. Ero, sineknan iti sabali a rikna.
“Daytoy a Mrs. Valeros, aw-awaganda iti White Lady saan laeng a gapu ta pagbutbutnganda ngem gapu iti laingna iti negosio a shabu. Adda kontakna kadagiti kangrunaan a pier iti Filipinas…”
Nagsig-am. Timmangad. Kasla sagubelbelen. Kimpet dagiti matana iti nabannayat a paligpalig ti ceiling fan.
Ni met Fr. Ero ti nagsay-a. “Pudno dagitoy ibagbagak, Brother.”
“Saan met a diak mamati, Father. Ngem kasla adu ti para siimyo?” Pinerrengna ti padi.
“Isuda ti nagibaga iti bangsit ti tunggal maysa. Tapno makaluban ti kinalanggongda, ipakitada nga adda pay nalanglanggong ngem isuda.” Naggarakgak.
“Kakaduayo ida? Kayatko a sawen, gagayyemyo? Isuda ti dadaulo daytoy a simbaan, siempre.”
Nangngegna ti panagtaraok ti kawitan. Nupay malikudanna ti ridaw iti likud ti friary, napatak iti panunotna dagiti nadumaduma nga ayup dita: peacock ken pabo a nakubong iti pagat-tao a barut, kuneho ken puraw a bao a babassit iti dua a nagabay nga atitiddog a pagpupokan, lima a dadakkel nga aso iti sabali manen nga agaabay a pagpupokan, ken lima a pusa a kas kuna ni Tata Appid, nawaya nga agdakiwas iti no sadino a kayatda. Iti dumna iti kapan-awan, naintar ti tallo a teksas ni Tata Appid a natda iti inlakona iti maysa a mannadi iti bangir a subdibision. Yam-amakna a sikbaben ti banias. Awan, sangkakuna met ni Tata Appid idi kalman.
“Wen, Brother. Apay a makigayyemka kadagiti killo ti aramidda, kunaem?” Dinuyok ti padi ti maysa a hotdog ket kinagatna ti murdongna. “Di kad’ kuna ni Cristo nga immay saan a gapu kadagiti natan-ok no di ket gapu kadagiti managbasol?” Nagkidday manen ti padi bayat ti panagkabukabna.
Tapno awisenna nga agbiag a natan-ok, saan a tapno aramidenna a dadaulo daytoy a lubong! nakuna ni Brother Uno iti bagina.
“Ken masapul ida. Isuda ti mangbado iti simbaan.”
Ita, nasungbatanen dagiti saludsodna bayat ti panangsirsirigna idi kalman kadagiti lugan daytoy a padi: daydi nangsukon kenkuana nga Adventure, Ford Escape, ken V8 Limited.
“Maysaka pay laeng a proseso. No koma bungaka, dika pay naskedan. No magtengmo ti kinapadi, nangruna no mangiturongkanton iti maysa a parokia, wenno komunidad, kitaemton ti lubong manipud iti ngato. Adda dagiti pangngeddeng a yetnagmo tapno agtalinaed wenno mabuangay ti buya a pagaayatmo.”
“Panagkunak, saan, Father. Pagsasaotayo a panagdaliasat ti biag. Kasta met ti kinatan-ok a proseso nga agpaut iti sibubukel a panagbiag. Inton ibagak nga addaakon iti tuktok, naurnoston dagitoy karaykayko.”
“Pamanunotam dayta. Ngem laglagipem a siak ti mangbuniag kenka.”
Nagkiet iti panagkidday manen ti padi.
“Siak ti maudi a mangpirma iti pannakaordenmo a padi, di kadi?”
Naitukeng iti apagapaman. Inwagisna ti imana iti ngatuen dagiti taraon ngem awan ti nabugiawna a ngilaw. Immisem ngem dina ammo no nagtinnag daytoy a libbi.
“Nasayaat ti agpartner nga agkinkinnaawatan.” Nagtungtung-ed ti padi. “Anyway, ania ti makunam iti simbaan, iti parokia?”
“Awan ti alad wenno sementado a pader ti solar…”
“Di met ngamin makastrek iti subdibision dagiti agtakaw kadagiti nagyan ti simbaan. Dagiti adda iti uneg, iti met ruar nga agtakawda.”
“Adda latta met dagiti taga-uneg nga adda iti uneg ti takawenda, Father. Ken matakaw met ket ti nagan...” Impalawlawna ti imatangna iti kosina: iti ref, iti kabinet a napumpunno iti panarasan a makan, iti dakkel a lamina ti Last Supper, “…dayaw, mabalin pay.”
Nagtalna dagiti mata ni Fr. Ero. Naitalimudok kenkuana.
Saan a nagkir-in.
“Ken agua bendita.”
Naggiddanda ken Fr. Ero a nangtaliaw iti nagtimek. Ni Nana Daling a katulongan a naggapu iti ridaw iti likud.
“Nangala ni Appid iti ipainumna kano iti daytay teksasna.” Nagkatawa ti baket. Ngem bigla a nagsardeng idi perngen ti padi.
“A, e, innapuy pay, Pader?” dinamag ni Nana Daling.
Nadlawna dagiti natatadul met a tulang iti pingping ti baket. Ken dagiti mata daytoy. Idi pay rabii a pagdindinniligenna ida ken Fr. Ero. Sipud kano nagbalin a padi ni Fr. Ero, ni Nana Daling ti para palikudna.
“Nalpaskamin,” kinuna ni Fr. Ero. “Dakay’ met ken Appiden.” Timmakder sa kinalbitna ti abaga ni Rex.
Nupay kasla natiag iti pannakairidepna, in-innayad nga inibbatan ti agtutubo ti kutsara ken tenidorna sa in-innayad a timmakder.
“DI marakep ti uppat,” nakunana idi makaasideg iti puon ti algarrubo. Kinalay-at dagiti matana ti kayo. Kasla ketdin nakitana dita dagiti ines-estoria ni Fr. Ero— pimmulipolda kadagiti sanga ket nagbalinda a higante a gamat a manggammat kenkuana. Agpugpug-aw a nangwagwag iti ulona.
“Adu ti samrid, aya, Father?”
Nagkullayaw.
Timmaliaw iti kanawanna. Lakay nga iti pattapattana ket sumagpaten a pitopulona ti nakatakder iti abay ti agtutubo a narra. Pumurawen ti buok daytoy ket sumilsilap iti pannakagam-ud ti raya ti init. Puraw met ti kamiseta ken padiama daytoy.
“Awan met nakitak, Apo. Naulawak laeng,” insungbatna. Immisem. Immaddang ket nagkarasakas dagiti nagango a bulong ken ruot a napayat ken nasigkalna. Nataldiapanna dagiti takiag ti lakay saan a gapu ta nakaiggem ti kanigid daytoy iti sagad nga iit no di ket nabatekan dagitoy iti nangisit a kakasla letra ken dadduma pay nga uged ken agduduma a sukog. “Brother pay laeng. Uppat a bulan pay laeng a diakonoak. Brother Uno.” Apagapaman a nagkurno sa inyawatna ti kanawan a dakulapna.
“Tata Abring, kunada kaniak, Brother.” Inawat ti lakay ti dakulapna. Nakarikna iti naidumduma a kinabara.
“Ilokanokayo? Nadlawko iti tonoyo,” kinunana a nangtangad iti nauuneg ken umasul a mata.
“Napeklan,” kinuna ti lakay. “Rosales, Pangasinan ti naggapuan ti pulik.”
“Naggapuak met kadagiti Tabag a naiwawa iti Sta. Teresita, Cagayan. Kunkunak ngarud a baliktaden koma tapno Gabat ta addada pay kaap-apeliedok idiay Isabela; adda pay naam-ammok dita Pasig.”
“Kasta met amin nga Ilokano. Ngem saantay’ a gabat. Iturturongnatayo ti panagayattayo iti naimbag a gasat... wenno biag.” Nalag-an ti panagdengngegna iti nabukel a timek ti lakay. “Adda nakangngegak idi, pagkalap kano dayta apeliedom. Apagisu iti bokasionmo.”
“Kasta, Tata? Diak impagpagarup.” Nagkatawa iti nalag-an. “Nagdaluskayo?”
“Binigat a kaykayak ti agsumbangir nga igid daytoy kalsada, agtunged idiay parke,” kinuna ni Tata Abring a nangiwagis iti amianan. “Ngem idi kabangbangon dayta simbaan, dita laeng solarna nga agdalusak. Agingga iti kuminnit ti init nga agsagadak. Sa iti mumalem, parutek dagiti ruot iti lawlaw ti puon dagiti kaykayo sa igabsuonko iti nabuntuon a bulbulong idiay,” inwagisna ti likud a dumna iti garahe a kaariping ti kosina ti friary.
“Ngem, kunayo?”
“Insardengko. Ditoy laengen kalsada. Nakasalawak ngamin iti nagpinnulipol a karasaen idiay.”
“Karasaen? Adda karasaen?”
“Adda kad’ met kasamekan nga awan karasaenna?” Nagkatawa ti lakay iti nalag-an.
“Sabagay. Planomi nga’d ti mangupa iti ag-lawnmower.”
“Agan-annadka.”
Nagtung-ed.
“Dinod’toy gayam ti balayyo, Tata?”
“Dita,” insungo ti lakay iti amianan. “No malabsam ti sangapulo ket uppat a nadadaeg a balay, makitam ti bassit-usit a pagtaengak. Adda dakkel a marunggay iti ruangan. Umayka, a.”
“Maminsanton, Tata. Dandani itan ni Father a napan nangitulod ken ni Rex. Planuenmi kano dagiti programa ti parokia.”
TI laengen apagkapat ti init ti tumamtammidaw iti tuktok ti dakkel a balay iti laud isu a panalemsemenen ti pul-oy a nakawaywaya nga agrikusrikus iti likudan ti kombento. Natulid aminen dagiti pan-aw. Akupento ti kaliklikudna a tinangdananda a maysa kadagiti opisial a hardinero daytoy a subdibision a nag-lawnmower.
Awan met nasalawda a karasaen, uray banias, malaksid iti sumagmamano nga alibut ken bullfrog.
Immasideg ken ni Tata Appid a mangpekpekkel iti darisayen a nakabaud iti akintengnga iti tallo a teepee ta nalagipna ti nagpatpatanganda ken Fr. Ero idi kalman.
“Tata, ti gayam Elena nga intaray ni Father Phillip, putot ni Tata Abring?” inkapsutna ti timekna ngem timmaliaw latta iti ridaw iti likud ti kosina. Nagsammakedanna dagiti luppona ket kunam no mitiranna ti ar-aramiden ti lakay.
Tinaliaw ti lakay sa sinirigna ti billiten a nakabaud. Inibbatanna ti darisayen ket nagtarusan ti manok ti nangsarigsig iti billiten.
“Nakaammuam, Brader?”
“Naal-alimadamadko laeng,” kinunana.
Mabalin a maekskomunado ni Fr. Phillip gapu itoy.
“Idi nagpatpatangkami ken Tata Abring, kasla awan met pannakaburiborna.”
“Nagkitakayo, Brader? Manipud ngamin idi, saanen a timmammidaw iti simbaan.”
Isu met laeng a nagsardengen nga agsagad iti solar ti simbaan, nakunana iti nakemna.
“Is-isudan ken Elena nga agkabkabbalay ta ti dua a lallaki nga inaunana agraman ni baketna, addadan idiay America. Sa ket basta lattan intalaw ti maysa pay met a padi ni Elena. Nakitam dagidiay tattoo iti takiagna?”
Nagtungtung-ed.
“Adda sayangguseng a kameng ti maysa a kulto. Ngem, mannakimisa met, agtugaw ketdi iti likud. Namin-adu nga inawisda nga agbalin a lay minister wenno agkameng iti Knights of Columbus. Awan panawenko, kunana kano. Ngem no di agpuppupok, agsagadsagad wenno agpagnapagna a nakaul-ulimek. Isu, daydiay balasangna nga Elena a mangisursuro idta UP ti nayat a nag-lector. Ngem, ne, nagginnustoda metten ken Apo Phillip.
“Maawatak iti punto a nayadayo iti pamiliana. Ngem nakarkaro pay kaniak, a, ta pinagtalawdak. Ibagakon ta maammuamto met laeng. Ditoy pay ti kunam...”
Dati kano nga agtagikua iti dakkel a pag-loggingan iti Casambalangan, Sta. Ana. Ngem bisiona amin a mabalin nga ibaga a bisio: sugal kangrunaan ti manok, babai, arak, marihuana. Agingga a dinan maiturong ti bukodna a biag ken pamilia. Sakbay a naungkosan, nagtalawen ti asawa ken tallo a putotna. Sinurotna ida idiay Claveria ngem dina idan nayawid. Idi seknan ti kinalimpio, amin a negosio a nastrekna, nalugi. Kasla metten atap nga ayup dagiti dati a gagayyemna nga asuganna. Agingga a makimanmaneho laengen iti dyip ket no adda aberia, mapan iti bus, sa manen dyip. Agingga nga inrekomenda ti padi ti Sta. Ana a nagayyemna gapu iti masansan nga idadawatna iti pammagbaga ken ni Fr. Ero a kaeskuelaanna kano iti seminario mayor iti Novaliches.
Mapilpilit ti isem ti lakay sa naglingaling. “Idi damdamo ni Fr. Phillip ditoy, nasaritak met ti kabibiagko kenkuana. Imbagana nga uray no didak awaten ti pamiliak, regular kano koma nga agpakitaak kadakuada. Umanay kanon nga ikaritko ti kinapakumbabak ken kari ti panangabaruanan. Idi agpakadaak ken ni Fr. Ero, kunana met nga awan ti mayat a temporario laeng a drayber a mangisuno kaniak. Kinapudnona, iti liman a tawenko ditoy, diak pay napadasan ti bimmakasion. Narigat met a panunoten a napategak kadakuada, ngem nadlawko nga isu metten ti nanipudan ti masansan a panagsubangda.”
“Da Father Ero ken Father Phillip?”
Naglingaling ti lakay. “Sayang ngarud ta nagloko met ni Father Phillip. Uray no kua... kaykayatko ngem ni Father Ero. Dimo latta koman dakdakamaten daytoy a patanganta.”
Nasdaaw.
“Ni Daling ti masansan a mangkuykuyog ken ni Elena idi. Ayabanna no is-isuda ken Father Phillip ti adda ditoy. Amangan no kua… kasta met ti aramidenna kenka.”
Napaisem iti nasugkar. “Aguraykayo, nakaammuanyo ngarud iti dayta?”
“Ni met laeng Daling,” marmaredmeden ti isem ti lakay. “No kasta a pagmasahien ni Pader Ero ni Rex, umallatiw ‘diay pada a nataengan idiay kuartok. Ay, kasla agtutubokami, Balong, ay, Brother.”
Naklaat ngem makaisem iti nangngegna. Aglalaoken ti riknana. Agsinnango ti dua a kuartoda iti abay ti kosina. Da Nana Daling ken Rex ti agkakuarto, bukod ni Tata Appid ti maysa.
“Amangan no suruanna ‘ta ubing iti aramid a di pay rumbeng iti tawenna, kuna kano ni Father Ero.” Nalag-an ti katawa ti lakay.
Kinitana ni Tata Appid sa pinagsinnikkawilna ti tammudo ken pattungaganna.
Nakalawlawa ti isem ti lakay.
“MANIPUD ita, ni Manong Lodring ti mangimaneho kenkan,” kinuna ni Fr. Ero a mangtangtangad kenkuana. Sirsirigenna dagiti letra nga implastarna para iti Salmo iti maikapat a Domingo ti Kuaresma, nagbatay iti monoblock a tugaw. “Stay-out uray ta adda met selponna.” Asideg ti sangaagpa a baetda para iti napigsa a timek ti padi nga uray la agallangogan iti simbaan.
Mapannan kasarita ti padi a mentorna idiay Frisco para iti Scrutinium, ti oral examda a diakono sakbay ti panagbalinda a naan-anay a padi. Awanen ni Tata Appid, nagawid idi malem-kalman, dua nga aldaw kalpasan daydi panagpatangda.
Nagdaydayaw ti immasideg kenkuana a nayam-ammo a Manong Lodring. Panguttongen, nalampong, nalitem ti kudilna ken maitugotan kadagiti nangisit a bibigna a mannigarilio.
“Okey,” kinunana a nagtungtung-ed, dimsaag iti tugaw. “A, Manong Lodring, danonenkayo idiay garahe.” Inisemanna ti lalaki nga agarup kuarentana.
Nagsay-a idi irubuat ni Fr. Ero ti tumallikud. “Kua, Father, kasla pettat ti panangpaawid, a... panangikkatyo ken ni Tata Appid?”
“Panawenen tapno urnosenna ti pamiliana,” kinuna ni Fr. Ero a nanglinteg iti takderna. “Nabayagen a dawdawatenna ti panagawidna.”
Nalaing nga agilemmeng daytoy a padi, nakuna ni Brother Uno iti nakemna.
Bayat ti panagrubuat ni Tata Appid, naipudno ti lakay a nasirip ida ti padi iti daydi panagpatangda.
“Kustokayo,” kinunana. “Mabalinda pay ti mangrugi kas pamilia.” Nagsabat dagiti matada. “Maklaatak laeng ngamin ta kellaat ti pangngeddengyo.”
“Naikkeddengko daytan sakbay pay nga umayka ditoy.”
NAGBANNIKES a nangmatmat iti lima kapuon a cadena de amor a naipadaga iti puon ti algarrubo. Sinirigna ti kalsada nga agpaamianan. Awan dita ni Tata Abring. Ngem maragsakan la ketdi daytoy no makitana a nagtagilangan ti nagpatpatanganda idi sangaaldaw.
Dimo magaw-at ti murdong ti uray ania a dakkel a kayo, kinuna daytoy idi. Ngem mabalin babaen ti mula nga ipakalay-atmo.
Nagpug-aw ta nakabarbara ti sang-aw ti aglawlaw. Natangadna dagiti narra a nakalanglangton dagiti sangana. Agminaren dagiti amarilio a sabong dagitoy. Uray ti algarrubo, agminar metten dagiti nalusiaw a nalabaga a sabong daytoy.
“Sabong ti kalunadsi para iti brother a nataraki,” kellaat nga adda nagtimek iti likudanna.
Nagpusipos. Ni Veron a kaanakan ti maysa a parokiano nga agnaed iti bangir a subdibision. Inyam-ammo ni Nana Daling. Fourth year iti Physical Therapy iti maysa nga unibersidad. Maysa kadagiti soprano ti koro ti simbaan. Sipud idi nagam-ammoda iti damo a panagpaayna nga assistant ni Fr. Ero iti misa, saanen a naliwayan ti balasang ti makimisa iti inaldaw. No saan nga alas sais iti bigat, iti alas singko iti malem.
Inyasideg ni Veron dagiti dakulapna a nagappupo iti naglalaok a puraw ken nakusnaw a nalabaga a sabong ti kalunadsi. Nagna la ketdi iti panglintegan iti abagatan ket nalabsanna dagiti naregreg a sabong.
“Idatonmo dita puon ti akasia,” insungona ti algarrubo, “tapno adda ar-arak dagiti mulak a cadena de amor.”
Nagmirugrog ti balasang ket ad-adda a nagminar ti labbasit dagiti bibigna. “Sayangen, a, Brother,” kinunana ket indissona dagiti sabong iti puon ti algarrubo. Simmango a timmangad kenkuana. Inyamuyna nga impalikud ti panagtiddogen a buokna. Nagminar dagiti nasalun-at a barukong daytoy. “Kunak no nakasukatkan, Brother?”
“Nakasukat?” kinunana ngem adda ti panunotna iti kasla ipipigsa ti nabara a palayupoy. Sa ti in-inut a panaglidem ti aglawlaw. Addan sa littugaw, nakunana iti nakemna.
“Allapo!” Kan’ pay idi, nagbiragsot ti balasang. “Ket no nagtulagta a mapan agbuya iti The Kite Runner. Kainis!”
Isu laeng ti pannakalagip ni Brother Uno a natung-edanna ti dina ammon no maikamano a panagawis ti balasang.
Pagam-ammuan, adda nagdisso a bimmolintik a danum iti pingping ni Veron.
“Ay!” kinuna daytoy a bulonna ti timmangad. “Uulan, syet! Syet!”
Agdaranudoren ti aglawlaw. Iniggamanna ti takiag ti balasang ket nagtarayda a nagkamang iti simbaan, iti akinkanawan a bakrangna iti likud, iti opisina ti sekretaria ti parokia. Awan ita ti balo a sekretaria ta napanda nakiseminar ken Fr. Ero idiay Intramuros.
Naslepda. Paseten ti bagi ti balasang ti puraw a kumepkep a kamiseta daytoy, malaksid iti nangisit a nangabbong iti barukongna.
“Malamminak, malamminak,” nagtigerger dagiti bibig ti balasang a dimmenden kenkuana.
Nalukneng ti bagi a naidennes iti takiagna. Nabara. Inrikepna ti ridaw ta sumreken ti agsagsagawisiw a bayakabak. Nagkarayam ti sipnget.
“Innak mangala iti tualia...”
Tumallikud koman ngem simmabat ni Veron. Nagbitinan daytoy ti teltelna. Nakabarbara ti agat-toothpaste a sang-aw daytoy.
Inakkalna dagiti ima ti balasang iti teltelna. Pinerrengna. “Saan, Balasangko.” Nababa ngem naturay ti timekna.
Bigla a nagangtan ti silaw.
Ni Nana Daling!
INSERRANA ti ridaw ti kuarto a dati a nagyanan ni Tata Appid. Binay-anna ti kandado iti ruar. Sumagmamanon dagiti agbitbittayon a saput iti sallabawan a sinagubelbelan ti tapok. Taptapoken metten ti double-deck a kayo.
Naisalat ti imatangna iti dakkel a ladawan da artista a Cristine Reyes ken Katrina Halili iti kalendario ti FHM.
Kellaat a simmiplot iti panunotna ti kuna ni Tata Appid a relasionda ken Nana Daling. Sapay koma ta inawaten ti pamiliana.
Nalagipna met ni Veron. Sa ti bangbangir nga isem ni Nana Daling. Napalingaling.
Nagpatangdan iti balasang. Nagpasiarda idiay SM Fairview. Binagbagaanna daytoy nga ammuenna koma ti limitasionna. Naaddaanak met iti kaayan-ayat, kinunana, idi panawen ti kinaagtutubok a napagus unay ti derrep iti lasag. No pinilik koma ti agpamilia, ni Alona ti katakunaynayko. Ngem daytoy a biag ti sinurotko. Naipilit man wenno saan, lintegko iti bukodko a bagi a diak tulawan daytoy puraw nga abitok.
Nagsangsangit ti balasang. Nagpadispensar itoy.
Dina koma kayaten ti agsennaay ngem dina mapengdan. Puro padagsen ti barukong ti linak-amna iti kaaddana ditoy.
Impunasna ti dakulapna iti pangakabaen a rupana a naanninaganna iti taptapoken a sarming iti natapoken a kakaisuna nga aparador. Nakitana dita ti nakuretret a mugingna. Inamuyna ti panglampongenen a medio kulot a buokna. Madlawna ti imresanna nangruna ta pangipeten ti kamisetana a puraw.
Pumasut koma manen iti sennaay ngem naigawidna ti panagangesna ta makangngeg iti kanakraad iti bangir a kuarto.
“Lola?” Ni Rex.
Sinaruno ti pannakailukat ti ridaw.
“Napan nakitienda,” arasaas ngem siguradona a timek ni Fr. Ero.
Nagin-innayad a pimmideg iti ridaw ti kuarto. Ania ti ar-aramiden ni Fr. Ero iti kuarto da Phillip? Mangmangegnan ti bitek ti barukongna. Dimmagsen ti bagina ket nagranitrit ti ridaw a nailadanna.
“’Sino dayta?” Ni Fr. Ero.
Ania ti aramidenna? Agsasarunon ti pitik ti pusona. Inlukatna ti ridaw.
“Apay nga addaka dita?” Dina mailadawan ti langa ti padi a nakakita kenkuana.
“Nasayaat koma no madalusan, Father,” kinunana.
“Mamitiram met aminen. Laglagipem a dika makapagpadi no kayatko!”
NATARIMBANGON. Impasirna ti alarm clock iti lamesita iti abay ti uluanan ti katrena. Agan-andap ti ramay ti relo: alas tres.
Nagtugaw iti iking ti katrena. Nasurok laeng a makabulanna iti simbaan ngem panagriknana, addan makatawenna. Inton sangaaldaw pay laeng ti Scrutiniumna. Nasurok pay a makabulan ti pannakapaliiwna sa maordinaan a kas padi.
Ania ngata ti igrado ni Fr. Ero kenkuana? Madin ti papangresan ti padi kenkuana. Makaammod’tan. Ti nasken, masungbatanna ti saludsod dagiti papadi iti Scrutinium.
Nalagipna ti agkararag.
Awan ti breviaryna iti inaramidna a bassit nga altar iti maysa a paset ti pagattao a book-shelfna. Nalagipna nga idiay simbaan ti nagkararaganna idi rabii. Nalipatanna siguro sadiay ti libro ti kararag.
Saanen a nagsinelas. Inin-inayadna a linuktan ti ridawna tapno di mariing ni Fr. Ero iti batogna. Nagin-inayad nga immulog.
Ti alinaga dagiti nalabaga a bombilia iti santuario ti nangibagnos kenkuana idi makaunegen iti sakristia. Simrek iti santuario. Nadlawna nga awan ti silaw ti tabernakulo. Napundi ti bombiliana?
Babaen ti saggaysada a nakapsut a dumuyaw a bombilia, agan-andap ketdi ti rebulto ti Nailansa-iti-Krus a Cristo iti tengnga ken ti rebulto ni Santa Maria dagiti Abandonado iti abay ti tabernakulo. Replika daytoy a rebulto ti adda iti Sta. Ana iti Manila.
Nagtarus iti maudi nga intar dagiti tugaw. Iti dumna iti suli. Adda dita ti libro ti kararag.
Apagtugawna, nagkuyegyeg ti selpon iti bolsana. Inruarna. Teks. Dua a mensahe.
kumusta brader ni tatang appid daytoy daydi riingko dita, isu met ti riingko ditoy malagipka isu a kinomustaka
Binasana ti maikadua.
nasisingpet dagitoy annakko rangtayda iti panagaremko manen ken ni baket no kasubangnaka ni apo padi, dimo tutopan no dimo pay ammo inana ni daling ammoyo kano a met papadi ngem dina ibagbaga kadagiti parokiano tapno awan ti adu a sao
Nagpukawen ti lawag ti selpon ngem di pay nagkir-in. Ina ni Fr. Ero ni Nana Daling. Isu ti nangay-ayab ken ni Elena… Sa isu ti nangyam-ammo ken ni Veron kenkuana… Naglokon!
Pagam-ammuan, timmangad a nagallingag. Kasla nakangngeg iti anangsab? Pimmardas ti bitek ti barukongna. Bigla lattan a nalagipna daydi isisiripna iti sakristia idi kasangsangpetna ditoy. Naglamiis dagiti dapanna.
In-innayad, umas-asideg iti sakristia, pumigpigsa ti anangsab a kasla pay ketdin agung-ungor.
Bumanugbogen ti barukongna.
Inangayna amin a pigsana, inarikapna ti papasgedan ti silaw.
Sikikidem ni Rex. Nakaparintumeng ni Fr. Ero.
“Ayup!” kinunana. Nangmesmes.
“Brother Uno...” kunam no sumalto dagiti mata ni Fr. Ero a timmakder.
Limias met ni Rex iti ridaw a kumamang iti kombento.
Nagbuabo dagiti abagana. ”Ayup...”
“Kas met kenka, a!” kellaat a gimluong ti timek ni Fr. Ero. ”Sabali laeng kaniak. Adukami met ket.”
“Ania a kas kaniak?”
“Ket ni Veron!” Gumgumluong latta ti timek ti padi. “Kunan’ Daling, dika aglibak! Ken laglagipem, diakonoka laeng! Adda kadagiti imak ti tulbek dagiti arapaapmo.”
“Uray ania ti ibagam, Father, diak mabuteng. Kasaota ti Council tapno maammuanda a konkonsintiren ni Nana Daling nga inangmo ti madi nga aramidmo!”
“Hijo de put...!”
INTULOD dagiti matana ti BMW a nagluganan ni Mrs. Valeros ken ti maysa a kameng dagiti lector. Dina masinunuo no napudno daytoy iti imbagana.
“Malidayankami iti ipapanawmo, Brother,” kinuna daytoy.
Idi rabii, simmarungkar dagiti dadaulo ti parokia a pakairamanan da Mr. Toribio ken Mr. Lorenzo. Aminda, ibagada a maragsakanda iti pannakapapanaw ni Fr. Ero. Iti kano kinaadu ti nayasugna, awan met ti ania a dimmur-asan ti simbaan ken dagiti programa ti parokia.
Immanges iti nauneg sa nagwingiwing a nakataldiap kadagiti tallo a lugan iti pagparkingan iti amianan ti kombento. Maur-urnosen ti papeles ti Adventure ken ti Limited. Nakasaganan ti Order a mangyawat iti agkasapulan a community.
Impalawlawna ti panagkitana. Nagbaliwen ti panagkitana iti simbaan, iti kombento, kadagiti masetas, kadagiti kaykayo.
Dinakulapna dagiti tallo a seminarista— agpapada dagitoy a third year a theologian, adda klase dagiti dua a fourth year a kakaduada— a mangaywan pay laeng iti simbaan. Iti umay a lawas, sumangpet dagiti dua a papadi nga aggapu iti Mindanao a mangimaton iti simbaan.
Limmugan iti Hi-Ace Van. Pinanurnorna ti kalsada.
Insardengna ti lugan iti nagsapalan. Sa dimsaag. Saanak met siguro a makasinga, kunkunana iti unegna. Nagpaamianan. Binilangna dagiti dadakkel a balay. Pudno, bassit a bunggalo ti maikasangapulo ket lima. Saan ketdi a bassit-usit a kas kuna idi ni Tata Abring. Adda marunggay iti paraangan. Adda pay nadumaduma a natnateng ken masetas. Ken mangga ken kaimito.
Agkatkatawa ni Tata Abring a nangabrasa kenkuana.
“Ket?”
“Inkeddeng ti konseho nga agyan pay laeng ni Father Ero iti maysa a retreat house.”
“Ket ‘diay ipilpiltakda kenka?”
“Inako met ni Veron a nayagus iti riknana. Imbagana pay a dinurdurogan ni Nana Daling a mangsulisog kaniak tangay diak pay met padi.”
“Ket ’diay ubing?” Ni Rex ti kayat a sawen ti lakay.
“Impanmi iti maysa nga institusion. Dakamin iti baro a komunidadko ti mangtulong kenkuana.”
“Baro a komunidad, kunam? Kayatmo a sawen, umakarka?”
“Kinapudnona, Tata, imbatik ‘diay lugan iti nagsapalan,” nagkatawa iti nalag-an. “Kayatko a ditoy ti maudi a papanak iti opisial nga ipapanawko ditoy.”
“Ay, kasta?”
“Agsubliak iti dati nga assignmentko, Tata. Namin-adu kanon a nagmulada iti kayo ken masetas iti aglawlaw ti simbaan ngem nakudiditda. Amangan kano no siak ti nalamiis ti imana.” Nagkatawa.
Immisem ti lakay. “Siguradoak, siguradoak. Ala, mangimulaka iti kas itay dakkel a kayo dita simbaan. Ngem agkapeta pay, a.”
Iti iseserrekda iti balay, nagkalangiking ti Chinese chime a naibitin iti ridaw.
Sinarabo ida ti ayamuom ti dina masinunuo nga insenso. Naipideg iti diding ti dua a nangangato a shelf a napumpunno iti liblibro. Iti maysa a ligason, agaabay ti rebulto ti Sto. Niño, dua a trianggulo a landok a nagsinnariping a nagbinnaliktad, kitikit iti kayo a pisi a bulan ket iti sallukobna, bituen; nasilap nga amarilio a Buddha; ken pigurin ti maysa a babai nga uppat ti imana. Iti dakkel a lamina, tangtangaden ti ubing a taga-away ti Birhen Maria. Dakkel a sertipiko ti pammigbig iti tay-ak ti kurditan ken arte para ken ni Abraham Iglesias.
“Immawagen ni Phillip. Madlaw kanon ti tian ni Elena. Salsaludsoden ti loko no mabalinda ti umay. Apay ketdin a saan, kunak.”
“Ay, ket nagsayaaten, Tata,” kinunana. “Ipakaammoyonto ta umayakto.”
Saanen a nagbayag. Tinangadna pay nga immuna dagiti kayo a naipaunor iti kalsada sa limmugan. Narangpayadan.
Nalagipna dagiti dadaulo ti simbaan nga ines-estoria ni Fr. Ero. Ngem natalged ti riknana. Agtalek kadagiti seminarista a pinanawanna.
Pinusiposna ti tulbek ti Hi-Ace. Nakalinlinak ti tarayna a nangunor iti kalsada. Madamdama pay, inyulan dagiti algarrubo a mangrugrugma iti dalan.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Abril 7, 2008. Nangyalat iti Maikadua a Gunggona iti Salip iti Sarita iti Iluko, Don Carlos Palanca Memorial Awards 2008.)
Comments
Post a Comment