An’a, M’estra, Ilokanonton ti Pangisuroyo ken ni Ambotko?
Ni JOEL B. MANUEL
Tapno nalalaing nga amang ti ubing nga agbasa, rumbeng a ti pagsasao iti balayda ti mausar iti pannakaisuro kenkuana iti eskuelaan…
AN’A MANEN dayta baro a pagalagadan a pinirmaan ni Sekretario Jesli Lapus ti Departamento ti Edukasion, kunam, Komari?
Wen, isu dayta ti DepEd Order No 74, s. 2009 a napetsaan iti Hulio 14, 2009. Institutionalizing Mother Tongue Based Multilingual Education ti paulona.
Iti ababa a pannao, MLE wenno Mother Language Education, Komari. Isu daytoy ti panangisuro a mausar ti nakayanakan a pagsasao ni Ambotmo— a kayatna a sawen dayta pagsasaotayo nga Ilokano wenno Iluko. Kayatna met a sawen dayta a kadagiti Bikolano nga ubbing, Bikol ti mausar iti pannakaisuroda; dagiti met Pampanggo, Kapampangan; dagiti Cebuano, Binisaya met. No ania ti lengguahe ti ubing a nariinganna, isu met ti mausar a pangisuro kenkuana.
Itay laeng Hulio 14, Komari, nga impaulog ni Sek. Lapus ti pagalagadan ti MLE kalpasan ti no manon a tawen a panangiruprupir dagiti eksperto iti edukasion ken lengguahe ken dagiti mannurat kadagiti nagduduma a pagsasao ken mangitantandudo kadagiti kultura.
Apay manen, aya, ta agsukat manen ti pagalagadan ti edukasion maipapan iti lengguahe, kunam, Komari?
Wen, a, ta sangagabsuon dagiti rason dagiti mangiruprupir iti MLE ket addayta, dimngegen ni Apo Lapus. Kinapudnona, sumagmamano a tawenen ti napalabas, addan rekomendasion ti UP-College of Education babaen ken ni Dr. Dina Ocampo, propesora iti Reading Education ken graduado iti Manchester University, England ken kangrunaan nga eksperto iti panagbasa iti Filipinas a tapno nalalaing nga amang ti ubing nga agbasa, rumbeng a ti pagsasao iti balayda ti mausar iti pannakaisuro kenkuana iti eskuelaan.
Binsabinsaentayo dagita nga ebidensia, Komari.
Kalintegan Dagiti Ubbing ti Maisuro iti Nariinganda a Dila
Ammom ti kuna dagiti dokumento ti United Nations Educational Scientific and Cultural Organization (UNESCO), ti ahensia ti Nagkaykaysa a Nasion a maipapan iti kultura, edukasion ken siensia?
Kalintegan kano ti tunggal ubing a maisuro iti bukodna a pagsasao. No saan a matungpal daytoy, maysa a panaglabsing iti kalintegan ti maysa a nga ubing. Panangyamen wenno panangulpit, kasta met ti kuna ni naindaklan a mannurattayo iti Ilokano a Juan S.P. Hidalgo, Jr.
Ah, ah, ket dinak mulagatan a kasta, a, Komari. M’estraak, ngem saanko a basol no apay a saan nga Ilokano wenno Iluko ti pangisursuromi ken ni Ambotmo tapno kunaem a nakabasolak iti dayta a kunkunaen ti UNESCO. Basol ti Departamento no apay nga ita la nga agnakem.
Basol pay dagiti nagpangpangulo iti Filipinas, kunam? Ay, ket talaga, a, Komari. Iramanmo pay a pabasolen dagiti nagpapaay a diputadotayo ta ti ipagpagarupda ket nalalaingda pay ngem dagiti edukadortayo, saanda a patpatien a nalalaing ti ubing no nakayanakanna a pagsasao ti pangisuro kenkuana. Nakitam ti nagbanagan daydi immuna a gakat nga impila ni Diputado Magtanggol Gunigundo ti Valenzuela City nga MLE idiay Kongreso? Aganay laeng a 35 a diputado ti nangsuportar isu a di nagbalin!
Mangatiw kad’ met ngamin ket Inglisero amin nga agpampanday-linteg, kunam? Husto, a, ta nangatoda, nakaadalda ken adda bilegda. Pagarigan kadakayo, a, ket kayatyonto met a mangopisinanto dagiti annakyo. Isu a nasken ti Ingles, kunayo, ket kakaasikami amin a mamaestro kada mamaestra a mangisursuro iti lengguahe a mangingato iti achievement wenno kinalaing dagiti ubbing iti Ingles— a mangitedto kadakuada iti patas nga oportunidad iti trabaho.
Kinapudnona, kunaen dagiti dokumento ti UNESCO a no mausar ti nakayanakan a lengguahe, maaddaan dagiti ubbing iti patas ken pareho nga oportunidad nga agadal. Wen ngamin a, no Ilokano ti pagsasao dagiti kaaduan nga ubbing ket Ingles met ti pagsasao iti balay dagiti annak dagiti nabibileg, pagtitiponem ida iti maymaysa a klase sa isurom ida iti Ingles, saan kadi a kinaulpit dayta, Komari?
Panangiwalinwalin, panangipapaigid, kuna da Dr. Ricardo Nolasco iti Unibersidad ti Filipinas ken dati a Chairman ti Komisyon sa Wikang Filipino ken Dr. Aurelio S. Agcaoili iti University of Hawaii. Awanan hustisia a panangisuro, inayonta metten a, Komari.
Ti Lengguahe a Kas Pangwayawaya
Kuna dagiti agad-adal iti lengguahe, Komari, a maysa met a kasangkapan ti kinabileg ti lengguahe. Tapno ad-adda a maawatam, alaenta ti kasasaad ti pagilian. Dagiti nabibileg iti politika, dagiti adda iti sentro, iti Kamanilaan, agsaritada iti Ingles wenno Tagalog. Isuda ti mangtengtengngel iti timontayo.
Tapno maiturayanda dagiti adda iti aglawlawda, dagiti adda iti probinsia, nasken a sakupenda ti utek dagitoy. Ania ti kunam a kasamayan a pangsakupda iti panagpampanunottayo, Komari? Simple, rebbengna nga agsaritatayo met ken adalandatayo iti lengguaheda. Di kad’ iti kasta, maymaysan ti turongentayo.
Narigat ngamin a tenglen dagiti tattao no ti panunot ken riknada, saan a kas iti paunot ken rikna dagiti adda iti sentro, Komari. Ngem ne, sabali a puli, sabali nga ugali, sabali a kannawidan, Komari. Kuna dagiti cultural advocates, maysa a mangbalballaibo a pamanunotan ti panangibagatayo nga, “Isang bansa, Isang diwa.” Kuna da Agcaoili ken Nolasco a kapanunotan pay laeng idi panawen dagiti imperialista a Europeo daytoy, Komari ket nakakaskasdaaw ta adda pay laeng agingga ita! Iisang bansa, maraming diwa, ti rumbeng kano itan, Komari.
Tapno mawayawayaan dagiti adda iti igid ket isudan ti mangikeddeng iti pagturonganda, nasken kano a mapekka ti bileg dagiti adda iti sentro babaen ti panangwayawaya iti utek dagiti adda iti aglawlaw. Maaramid dayta, Komari, no usarenen dagitoy ti kabukbukodanda a pagsasao a pangbukibok iti panagpampanunotda. Mausar ti kabukbukodanda a pagsasao kadagiti eskuelaanda ta dita a maasa dagiti pampanunot dagiti ubbing a balonenda iti panagtaengda.
Agtungtunglab a Pagsasao ken Kultura
Tin sa la tartarabitabem, dimo kuna, Komari, ta agpayso daytoy. Ginasgasuten a pagsasao ti naawan iti sangalubongan. Wen, a, ta no saanen nga agsarita wenno usaren dagiti ubbing dayta a pagsasao ta ti metten pagsasao ti eskuelaanda wenno ti telebision, pagiwarnak ken kapadada ti usarenda, kandidaton dayta a pagsasao a mapukaw. Nangruna la ngaruden dagiti lengguahe a mano laeng a ribu ti mangus-usar. Kuna ti Summer Institute of Linguistics a saan unay a madanagan dagiti pagsasao a sumurok a maysa a milion dagiti mangus-usar. Dagiti lengguahe nga addaan iti literatura, narigrigat manen a mapukaw. Ket kalalagdaan dagiti lengguahe a mausar a kas pangisuro kadagiti ubbing, dagitay kunatayo nga akademiko a pagsasao, Komari.
Ditoy Filipinas, adda nakurang a 200 a pagsasao, 174, Komari. Maikatlo a kadakkelan ti Ilokano ta adda agwalo a milion a mangus-usar. Ngem di laeng mamin-ano dayta a kumapsut no saan a mausar iti panangisuro uray pay addaan iti naisurat a literatura daytoy. Dagiti ngarud babbabassit manen, Komari? Rebbengna a mausar dagitoy iti eskuelaan tapno saanda a maiwagat.
Ta ania ti mapukaw no mapukaw ti lengguahe, Komari? Ay, ket mapukaw ti kultura ti maysa a puli ta amin nga aspeto ti kultura, adda iti lengguahe. No mapukaw ti bukod a pagsasao ti maysa a puli, mapukaw met ti nakaisigudanna a kultura. Mapukaw ti rupana, ti kararuana, Komari.
Mapukawna pay ti panagpampanunotna, kunam, Komari? Husto la unay. Isu a no mausar ti pagsasao rumangpaya ket rumangpaya met ti kultura ken panagpampanunot dayta a puli. Kayatna a sawen, lumaing ti panagpanunot ni Ambotmo, Komari.
Sapasap nga Edukasion
Adda impasdek ti gobiernotayo a programa, ti makunkuna nga “Education For All”, Komari. Dayta ti parparmataenda a matun-oyan iti Tawen 2015. EFA Goals 2015, kunada man.
Sagudayen daytoy ti sapasap a panangsursuro kadagiti ubbing. Daytay amin nga ubbing nga adda iti edad a rumbeng koma nga adda iti eskuela, masapul nga adda iti klasrum. Ita, no adda man maysa nga awan iti klasrum ta nag-drop-out wenno nagsardeng, saan a magun-od dayta a panggep.
Ikalkalikagum ngarud ti Departamento ti Edukasion a gaw-aten dayta a panggep iti Tawen 2015. Ita, Komari, mapapati a ti maysa a gapu ti nangato a porsiento ti panagsardeng dagiti ubbing nangruna iti elementaria ket ti saanda a pannakasurot iti leksionda. Saanda a makasurot ta nupay kakaasikami a mangilawlawag kadagiti leksion iti Ilokano, amin met a materiales nga usarenda, Komari ket Ingles wenno Filipino. Kapilitan a marigatanda, Komari ket pagangayanna ta agsardengdan. Awan ti mamaay ti panagbalbalonda iti kilabban ta saanda met a maragsakan nga agbasa ta dida la ngarud maaw-awatan ti taltalanggutangenmi. Innak laengen agsilo iti tukling, nagangganas pay, kunana, a.
Nalallalo manen dayta iti intermedia ken sekundaria ta abus man pay ta dida nasurotan dagiti nababbaba a leksion, puro Ingles ken Filipino itan ti pangisuromi a mamaestra. Ngamin, marigatanen ni Ambotmo a mangawat iti leksion, narigrigat manen nga awatenna ti lengguahe. Nakitam ti kinakuspag ti agdama a sistema ti edukasiontayo, Komari?
Kuna dagiti agsuksukisok iti edukasion ti pagiliantayo, maysa a dakkel a biddut daydi Presidente McKinley ti panangibilinna iti 2nd Philippine Commission idi 1920 nga Ingles ti mausar iti sistema ti edukasiontayo. Siempre, kayat met ni Mckinley a kasla agpampanunottayo nga Amerikano. Ta no agpampanunottayo nga Amerikano, iggemdan ti panunottayo, Komari. Isu a kitaem, Komari, no mabalin, kayattayo aminen ti mapan idiay America!
Sumangkautro met dagiti Tagalista nga impanguluan daydi Presidente Quezon a nangirupir a masapul nga adda nailian a pagsasao, ket dayta ti pagsasao iti sentro, ti Tagalog. No koma no nausar dagiti nakayanakan a pagsasao a pangisuro, awan koma ti adu a sakit iti sistema ti edukasiontayo a kas iti kinaadu dagiti agsardeng wenno saanen nga agtuloy.
Ita, Komari, saantayon nga agpipinnabasol. Ti kasayaatan, ilintegtayon dagita a kamali. Kasta ti tarigagay ni Sekretario Lapus.
Ania Dagiti Panagadal a Nakaibatayan ti Panagbalbaliw?
Ne, an’a ngarud dagiti pammaneknekmi, kunam, Komari? Unaek iti sangalubongan, Komari. Iti nasion ti Mali sadiay Africa, imbati dagiti Pranses ti sistema ti edukasion a mausar ti pagsasao a Pranses nupay saan nga ammo dagiti kaaduan a Malian ti agsurat ken agbasa iti Pranses. Idi 1979, Komari, kinellaat ti gobierno ti Mali nga inusar ti nakayanakan a pagsasao a pangisuro tapno maremediaran ti panagsardeng ken pannakabuot dagiti ubbing. Nausar dagiti pagsasao iti Mali manipud Grado Uno agingga iti Grado Sais. Idi 1987, naipakat ti sistema a Pedagogie convergente a mangaramid kadagiti ubbing a bilingual wenno ammona ti Malian ken Pranses. Iti daytoy a sistema, Komari, umuna a masursuruan nga agbasa ken agsurat dagiti ubbing iti Malian ket inton ammodan, masursuruandan iti Pranses. Iti maikalima ken maikanem a grado, kagudua ti oras a panangisuro, mausar ti Pranses; kaguadua met ti Malian.
Ania ti resulta, Komari? Nangatngato nga amang ti naala dagiti nasursuruan iti Pedagogie convergente kadagiti isu amin nga asignatura ngem dagiti naisuro laeng iti Pranses iti lengguahe ken matematika!
Alaenta man met ti padas ti Papua New Guinea, Komari. No nakurang a 200 dagiti pagsasao iti Filipinas, ad-adu nga amang iti Papua New Guinea ta nasurok a 800.
Sakbay ti maika-20 a siglo, dagiti lokal a pagsasao ti us-usaren ti Papua New Guinea gapu ta dagiti misionero ti nagipasdek kadagiti eskuelaan. Ngem idi nagbalin a nasional ti sistema ti edukasion, naideklara ti Ingles a kas pagsasao iti panangisuro. Idi 1970, Komari, nagbalaw ti Papua New Guinea ta ilanglangi ti sistema ti kaaduan kadagiti agtutubo. Adda ngarud dagiti eskuelaan a nagsubli kadagiti nakayanakan a pagsasao. Idi 1991, natakuatan a dagiti naisuro a mausar ti nakayanakan a pagsasao, nalaklaka a nayadaptarda ti bagbagida kadagiti Ingles laeng a klase ken natakuatan a dakdakkel ti bentaheda no idilig kadagiti naisuro iti Ingles. Ita, ipalpalawa ti Papua New Guinea ti programana tapno mausar amin dagiti 820 a lengguahe. Nagadun a lengguahe, kunam? Dika ngata mamati ngem timmulong ti komunidad tapno magun-od ti kasta a pamayan.
Adda pay kasta a programa idiay Peru a nairugi idi 1971, Komari, ket saan laeng a nausar ti lengguahe dagiti natibo a pangisuro kadagiti masapa a tawen ti panagbasa sa maisurodanton iti Kastila, no di ketdi adda pay dagiti elemento ti kultura manipud kadagiti sabsabali a tribu. Ne, nakitam, Komari, saan laeng a lengguahe ti resrespetuenda, pati pay kultura dagiti kakaduada a tribu!
An’a met ti makuna dagiti Amerikano, kunam? Adun ti nasukisok maipapan iti bilingual education sadiay, Komari. Adda met dita ti sukisok da Collier ken Tomas a nangadalanda kadagiti agarup 700,000 nga ubbing a naglasat iti bilingual education manipud panagbasada, agingga a naaddaanda iti propesion. Amang a nangatngato ti naala dagiti estudiante a nasanay nga umuna iti lengguaheda sa naipanda iti klasrum nga Ingles laeng ti mausar.
Maysa pay a natakuatanda, Komari, ammom? Dagiti naladladaw a naipan iti klasrum nga Ingles laeng ti panangisuroda, isuda ti nagbalin a nangangato ti propesionna, dagiti doktor, abogado, mamaestro, propesor, agsuksukisok! Dagiti nasapsapa a pimmanaw kadagiti eskuelaan a nakayanakan a pagsasao ti nausar, nababbaba a kurso dagiti nagun-odda.
Ita, Kasano Ngarud No Ditoy Filipinas?
Adda met idin kasta a programa ditoy Filipinas, Komari. Nangngegmon ti programa idi ni dati a Sekretario Andrew Gonzales nga MLE Pilot project? Wen, naipadas nga agpayso, Komari ket nupay saan unay a naballigi, kaskasdi a pinaneknekan daytoy nga amang a nasamsamay ti kastoy a wagas.
Adda pay maysa a nasaknap ti pannakaiwaragawagna a panagsukisok a naangay iti Lubuagan, Apayao a dagiti ubbing maisuroda iti Linubuagan a pagsasaoda. Tinarabay daytoy ti Summer Institute of Linguistics ken nagpaayan metten ni Dr. Gloria Baguingan a kas trainer ken materials developer. Iti Ingles, Siensia ken Matematika, nabatad ti resulta dagiti test; amang nga inatiw dagiti naisuro iti Lubuagan dagiti naisuro iti Ingles. Saan laeng a mismo nga iti Siensia ken Matematika, uray pay a mismo iti Ingles! Nakitam, Komari?
Daytoy metten ti namkuatan ni Dr. Baguingan, Komari, maysa a propesora iti Language Education, a nangipadas iti modelona a pinanagananna iti FLC-BP wenno First Language Component-Bridging Program, Ilokano, iti CAR ken iti Cagayan Valley.
Iti umuna a gundaway, addan dagiti kongkreto a libro a napartuat iti daytoy nga istratehia ket addan dagiti librona a nakasagana a mausar no bilang ta mayimplementar ti programa iti Kailokuan ken uray iti lengguahe a Tuwali ken sabsabali pay a pagsasao iti CAR. Kinapudnona, dimmalanen dagiti libro iti final editing iti Ilokano babaen ti maysa a mabigbig a mannurattayo iti Iluko ken naisumite iti IMC iti DepEd idi summer.
Nakapasan dagitoy iti rebision dagiti mapagtalkan nga eksperto ket ita a masursurat daytoy, reprepasuenen dagiti eksperto iti DepEd.
Dayta, Komari, no kunaem a saan a nakasagana dagiti libro a pangisuro iti kabiitan a panawen, nagbiddutka. Produkto ti agduapulo a tawen a panangad-adal ni Dr. Baguingan dagitoy ken iti no mano pay a nakayanakan a pagsasao a pakairamanan ti Ilokano.
Nakasagana kadi dagiti materiales? Adda nakasagana a maipakat ngem ad-adu pay ti rumbeng a maisagana, Komari.
Kasanon ti Ingles ken Filipino, Este, Tagalog?
Ne, ne, kasano pay a lumaing iti Ingles ni Ambotko ket pinsarkonto a pagabroden, kunam, Komari?
Ne-ay, isu ngarud ti serbina, Komari, nga MLE ti mausar kadagiti umuna a tallo a tawen wenno nasursurok pay iti panagbasa dagiti ubbing, tapno lumaingda iti Ingles ken Filipino. Nakalanad dayta iti mandar ni Apo Lapus.
Pagpaguni, dika man, kunam, Komari? Ayna, kas naagapadta itayen, amang a nalalaing nga umawat ti maysa nga ubing no makabasan ken makasuraten iti bukodna a pagsasao. Ita, ad-addanton a maawatanna ti Ingles, uray pay ti Filipino, este, Tagalog kano uray pay ania nga asignatura, agraman ti Matematika, Siensia ken English a maisuro a mismo iti Ingles.
Ket uray man estaltupinto nga Ingles kada Filipino, gapu ta maawatannan, saanton nga agsarsardeng ni Ambotmo. Saanton nga agdra-drop-out. Ket no ag-test, atiwennto nga amang dagiti estudiante a naisuro laeng iti Ingles wenno iti Filipino laeng wenno iti kombinasionda. Awanton ti panagipatarus a kas ar-aramidenmi ita no mangisurokami, Komari. Natakuatan a pulos a saan nga epektibo ti panagipatpatarusmi a mamaestra, daytay kunada nga Ilokalog wenno Taglish wenno Ilokalish wenno Englog.
Ti Aramiden Dagiti Mannurat ken Edukador
Nagsayaat man ta malagipmo daytay gayyemmo a mannurat iti Ilokano, Komari? A maysa met a mistro? Ay, school head pay ketdin, kunam? Naimbag man unay.
Ngem dimo basbasaen dagiti saritana ta makaturogka kadagiti simsimbolo? Isu a ‘tay maysa nga agpakpakatawa ti paglainganna ti basbasaem?
Ibagam man kadayta gayyemmo ta agaramid kadagiti sarita a para ubbing nga Ilokano, a saan a dagitay ipatpatarusna ken dagiti kakaduana. Dagitay putarna, uray man ket dagitay sarsarita iti ugma a kabukbukodantayo nga Ilokano a maisarita manen. Wen, ginasgasut a kakasta a sarita ti masapultayo itan, dagitay mangiruar kadagiti tagipatgentayo nga Ilokano, Komari. Iti sabali a pannao, dagitay naimbag a kababalin ken kannawidantayo,
Kas sagudayen ti mandar ni Sek. Lapus, Komari, masapul dagita a sarita a pangdebelop iti panagbasa ken panagdengngeg dagiti ubbing. No awan dagitoy a mausar, saan nga agballigi ti programa.
An’a, pangpanggepen ti mannurat a gayyemmo a yimplementar iti panangisuro iti Values Education babaen dagiti nababaked a sarita iti Ilokano iti eskuelaanna, kunam? Isu ti obrana ti agar-aramid kadagiti leksion, kunam? Ay, saan koma laeng nga iti Values Education, ibagam koma pay dayta Araling Panlipunan ta isarsarunona.
Kaniak a biang, saan a magutigot ti umisu a panagpampanunot, panagtigtignay ken panagpuspuso ti maysa a Filipino no isurom iti ganggannaet a dila. Ala, bay-am man, Komari ta daytanto ti kuestionaran dagiti kameng ti MLE. No kasta ti mapasamak, mayun-una metten ti pannakaisuro ti kabukbukodan a pakasaritaan wenno historia kadagiti ubbing, ti pakasaritaan dagiti adu a puli a kas pakasaritaan ti nasion.
Kayatko a sawen, Komari, umuna a maammuan ni Ambotmo ti maipapan iti ilina, iti probinsiana, iti kina-Ilokanona sakbay a mapan iti kina-Filipinona. Eswes, umuna nga adalenna ti gapuanan da Silang, da Luna, da Aglipay, da Santiago Espiritu, da Simeon Mandac, da Pedro Alviar, da Isabelo Abaya, ni Dominikano a padi a Lallave a sinabidongan dagiti Dominikano ta impatarusna ti Biblia iti Pangasinan ken nagbalin a Protestante. Dagita ti umun-una sakbay a mapanda adalen da Rizal, da Mabini, da Miguel Malvar.
Ne, dimo am-ammo dagita innaganak, Komari, ta kaska la agngingiit a munayen? He-he, asidegen a maam-ammom ida no isurotayo ti pakasaritaan, pannnakipagili ken kina-Ilokano iti nalawlawa a gimong ni kina-Filipino.
Ne, papanam, Komari? Dimo kuna a mapankan, dimo kuna a dimo urayenen ni Ambotmo? Umayka pay laeng ta tangay asideg la ta pagnaenta ket akemmi kano a mamaestra ti mangirakurak iti DepEd Order No. 74 ni Apo Lapus. Uray sika, datayo a nagannak, rebbengna a mamati kadagitoy a panagbalbaliw para iti nasaysayaat a sistema ti edukasion iti pagiliantayo.
Eh, e, an’a, inka makitienda? Gumatangka iti Bannawag, kunam? Dimo maliwayan ta Bannawag, aya, ta adda gayyemmo a mannurat?
Haaa? Adda saritam a para ubbing a rummuar ita iti Bannawag? An’a, itay pay lawasna nga ammom daytoy a mandar ta inlawlawagen ‘tay gayyemmo a prinsipal ken maestro? Nagpaisuroka nga agsurat isu nga inunaamon a nagsurat, Komari? Saurka, Komari, isuronakto metten a nga agsurat iti sarita a para ubbing, karaho!—O
(Naipablaak iti Bannawag, Agosto 10, 2009 a bilang. Naipakada iti nasao a magasin ken iti autor ti pannakaipaskilna itoy a blog.
Tapno nalalaing nga amang ti ubing nga agbasa, rumbeng a ti pagsasao iti balayda ti mausar iti pannakaisuro kenkuana iti eskuelaan…
AN’A MANEN dayta baro a pagalagadan a pinirmaan ni Sekretario Jesli Lapus ti Departamento ti Edukasion, kunam, Komari?
Wen, isu dayta ti DepEd Order No 74, s. 2009 a napetsaan iti Hulio 14, 2009. Institutionalizing Mother Tongue Based Multilingual Education ti paulona.
Iti ababa a pannao, MLE wenno Mother Language Education, Komari. Isu daytoy ti panangisuro a mausar ti nakayanakan a pagsasao ni Ambotmo— a kayatna a sawen dayta pagsasaotayo nga Ilokano wenno Iluko. Kayatna met a sawen dayta a kadagiti Bikolano nga ubbing, Bikol ti mausar iti pannakaisuroda; dagiti met Pampanggo, Kapampangan; dagiti Cebuano, Binisaya met. No ania ti lengguahe ti ubing a nariinganna, isu met ti mausar a pangisuro kenkuana.
Itay laeng Hulio 14, Komari, nga impaulog ni Sek. Lapus ti pagalagadan ti MLE kalpasan ti no manon a tawen a panangiruprupir dagiti eksperto iti edukasion ken lengguahe ken dagiti mannurat kadagiti nagduduma a pagsasao ken mangitantandudo kadagiti kultura.
Apay manen, aya, ta agsukat manen ti pagalagadan ti edukasion maipapan iti lengguahe, kunam, Komari?
Wen, a, ta sangagabsuon dagiti rason dagiti mangiruprupir iti MLE ket addayta, dimngegen ni Apo Lapus. Kinapudnona, sumagmamano a tawenen ti napalabas, addan rekomendasion ti UP-College of Education babaen ken ni Dr. Dina Ocampo, propesora iti Reading Education ken graduado iti Manchester University, England ken kangrunaan nga eksperto iti panagbasa iti Filipinas a tapno nalalaing nga amang ti ubing nga agbasa, rumbeng a ti pagsasao iti balayda ti mausar iti pannakaisuro kenkuana iti eskuelaan.
Binsabinsaentayo dagita nga ebidensia, Komari.
Kalintegan Dagiti Ubbing ti Maisuro iti Nariinganda a Dila
Ammom ti kuna dagiti dokumento ti United Nations Educational Scientific and Cultural Organization (UNESCO), ti ahensia ti Nagkaykaysa a Nasion a maipapan iti kultura, edukasion ken siensia?
Kalintegan kano ti tunggal ubing a maisuro iti bukodna a pagsasao. No saan a matungpal daytoy, maysa a panaglabsing iti kalintegan ti maysa a nga ubing. Panangyamen wenno panangulpit, kasta met ti kuna ni naindaklan a mannurattayo iti Ilokano a Juan S.P. Hidalgo, Jr.
Ah, ah, ket dinak mulagatan a kasta, a, Komari. M’estraak, ngem saanko a basol no apay a saan nga Ilokano wenno Iluko ti pangisursuromi ken ni Ambotmo tapno kunaem a nakabasolak iti dayta a kunkunaen ti UNESCO. Basol ti Departamento no apay nga ita la nga agnakem.
Basol pay dagiti nagpangpangulo iti Filipinas, kunam? Ay, ket talaga, a, Komari. Iramanmo pay a pabasolen dagiti nagpapaay a diputadotayo ta ti ipagpagarupda ket nalalaingda pay ngem dagiti edukadortayo, saanda a patpatien a nalalaing ti ubing no nakayanakanna a pagsasao ti pangisuro kenkuana. Nakitam ti nagbanagan daydi immuna a gakat nga impila ni Diputado Magtanggol Gunigundo ti Valenzuela City nga MLE idiay Kongreso? Aganay laeng a 35 a diputado ti nangsuportar isu a di nagbalin!
Mangatiw kad’ met ngamin ket Inglisero amin nga agpampanday-linteg, kunam? Husto, a, ta nangatoda, nakaadalda ken adda bilegda. Pagarigan kadakayo, a, ket kayatyonto met a mangopisinanto dagiti annakyo. Isu a nasken ti Ingles, kunayo, ket kakaasikami amin a mamaestro kada mamaestra a mangisursuro iti lengguahe a mangingato iti achievement wenno kinalaing dagiti ubbing iti Ingles— a mangitedto kadakuada iti patas nga oportunidad iti trabaho.
Kinapudnona, kunaen dagiti dokumento ti UNESCO a no mausar ti nakayanakan a lengguahe, maaddaan dagiti ubbing iti patas ken pareho nga oportunidad nga agadal. Wen ngamin a, no Ilokano ti pagsasao dagiti kaaduan nga ubbing ket Ingles met ti pagsasao iti balay dagiti annak dagiti nabibileg, pagtitiponem ida iti maymaysa a klase sa isurom ida iti Ingles, saan kadi a kinaulpit dayta, Komari?
Panangiwalinwalin, panangipapaigid, kuna da Dr. Ricardo Nolasco iti Unibersidad ti Filipinas ken dati a Chairman ti Komisyon sa Wikang Filipino ken Dr. Aurelio S. Agcaoili iti University of Hawaii. Awanan hustisia a panangisuro, inayonta metten a, Komari.
Ti Lengguahe a Kas Pangwayawaya
Kuna dagiti agad-adal iti lengguahe, Komari, a maysa met a kasangkapan ti kinabileg ti lengguahe. Tapno ad-adda a maawatam, alaenta ti kasasaad ti pagilian. Dagiti nabibileg iti politika, dagiti adda iti sentro, iti Kamanilaan, agsaritada iti Ingles wenno Tagalog. Isuda ti mangtengtengngel iti timontayo.
Tapno maiturayanda dagiti adda iti aglawlawda, dagiti adda iti probinsia, nasken a sakupenda ti utek dagitoy. Ania ti kunam a kasamayan a pangsakupda iti panagpampanunottayo, Komari? Simple, rebbengna nga agsaritatayo met ken adalandatayo iti lengguaheda. Di kad’ iti kasta, maymaysan ti turongentayo.
Narigat ngamin a tenglen dagiti tattao no ti panunot ken riknada, saan a kas iti paunot ken rikna dagiti adda iti sentro, Komari. Ngem ne, sabali a puli, sabali nga ugali, sabali a kannawidan, Komari. Kuna dagiti cultural advocates, maysa a mangbalballaibo a pamanunotan ti panangibagatayo nga, “Isang bansa, Isang diwa.” Kuna da Agcaoili ken Nolasco a kapanunotan pay laeng idi panawen dagiti imperialista a Europeo daytoy, Komari ket nakakaskasdaaw ta adda pay laeng agingga ita! Iisang bansa, maraming diwa, ti rumbeng kano itan, Komari.
Tapno mawayawayaan dagiti adda iti igid ket isudan ti mangikeddeng iti pagturonganda, nasken kano a mapekka ti bileg dagiti adda iti sentro babaen ti panangwayawaya iti utek dagiti adda iti aglawlaw. Maaramid dayta, Komari, no usarenen dagitoy ti kabukbukodanda a pagsasao a pangbukibok iti panagpampanunotda. Mausar ti kabukbukodanda a pagsasao kadagiti eskuelaanda ta dita a maasa dagiti pampanunot dagiti ubbing a balonenda iti panagtaengda.
Agtungtunglab a Pagsasao ken Kultura
Tin sa la tartarabitabem, dimo kuna, Komari, ta agpayso daytoy. Ginasgasuten a pagsasao ti naawan iti sangalubongan. Wen, a, ta no saanen nga agsarita wenno usaren dagiti ubbing dayta a pagsasao ta ti metten pagsasao ti eskuelaanda wenno ti telebision, pagiwarnak ken kapadada ti usarenda, kandidaton dayta a pagsasao a mapukaw. Nangruna la ngaruden dagiti lengguahe a mano laeng a ribu ti mangus-usar. Kuna ti Summer Institute of Linguistics a saan unay a madanagan dagiti pagsasao a sumurok a maysa a milion dagiti mangus-usar. Dagiti lengguahe nga addaan iti literatura, narigrigat manen a mapukaw. Ket kalalagdaan dagiti lengguahe a mausar a kas pangisuro kadagiti ubbing, dagitay kunatayo nga akademiko a pagsasao, Komari.
Ditoy Filipinas, adda nakurang a 200 a pagsasao, 174, Komari. Maikatlo a kadakkelan ti Ilokano ta adda agwalo a milion a mangus-usar. Ngem di laeng mamin-ano dayta a kumapsut no saan a mausar iti panangisuro uray pay addaan iti naisurat a literatura daytoy. Dagiti ngarud babbabassit manen, Komari? Rebbengna a mausar dagitoy iti eskuelaan tapno saanda a maiwagat.
Ta ania ti mapukaw no mapukaw ti lengguahe, Komari? Ay, ket mapukaw ti kultura ti maysa a puli ta amin nga aspeto ti kultura, adda iti lengguahe. No mapukaw ti bukod a pagsasao ti maysa a puli, mapukaw met ti nakaisigudanna a kultura. Mapukaw ti rupana, ti kararuana, Komari.
Mapukawna pay ti panagpampanunotna, kunam, Komari? Husto la unay. Isu a no mausar ti pagsasao rumangpaya ket rumangpaya met ti kultura ken panagpampanunot dayta a puli. Kayatna a sawen, lumaing ti panagpanunot ni Ambotmo, Komari.
Sapasap nga Edukasion
Adda impasdek ti gobiernotayo a programa, ti makunkuna nga “Education For All”, Komari. Dayta ti parparmataenda a matun-oyan iti Tawen 2015. EFA Goals 2015, kunada man.
Sagudayen daytoy ti sapasap a panangsursuro kadagiti ubbing. Daytay amin nga ubbing nga adda iti edad a rumbeng koma nga adda iti eskuela, masapul nga adda iti klasrum. Ita, no adda man maysa nga awan iti klasrum ta nag-drop-out wenno nagsardeng, saan a magun-od dayta a panggep.
Ikalkalikagum ngarud ti Departamento ti Edukasion a gaw-aten dayta a panggep iti Tawen 2015. Ita, Komari, mapapati a ti maysa a gapu ti nangato a porsiento ti panagsardeng dagiti ubbing nangruna iti elementaria ket ti saanda a pannakasurot iti leksionda. Saanda a makasurot ta nupay kakaasikami a mangilawlawag kadagiti leksion iti Ilokano, amin met a materiales nga usarenda, Komari ket Ingles wenno Filipino. Kapilitan a marigatanda, Komari ket pagangayanna ta agsardengdan. Awan ti mamaay ti panagbalbalonda iti kilabban ta saanda met a maragsakan nga agbasa ta dida la ngarud maaw-awatan ti taltalanggutangenmi. Innak laengen agsilo iti tukling, nagangganas pay, kunana, a.
Nalallalo manen dayta iti intermedia ken sekundaria ta abus man pay ta dida nasurotan dagiti nababbaba a leksion, puro Ingles ken Filipino itan ti pangisuromi a mamaestra. Ngamin, marigatanen ni Ambotmo a mangawat iti leksion, narigrigat manen nga awatenna ti lengguahe. Nakitam ti kinakuspag ti agdama a sistema ti edukasiontayo, Komari?
Kuna dagiti agsuksukisok iti edukasion ti pagiliantayo, maysa a dakkel a biddut daydi Presidente McKinley ti panangibilinna iti 2nd Philippine Commission idi 1920 nga Ingles ti mausar iti sistema ti edukasiontayo. Siempre, kayat met ni Mckinley a kasla agpampanunottayo nga Amerikano. Ta no agpampanunottayo nga Amerikano, iggemdan ti panunottayo, Komari. Isu a kitaem, Komari, no mabalin, kayattayo aminen ti mapan idiay America!
Sumangkautro met dagiti Tagalista nga impanguluan daydi Presidente Quezon a nangirupir a masapul nga adda nailian a pagsasao, ket dayta ti pagsasao iti sentro, ti Tagalog. No koma no nausar dagiti nakayanakan a pagsasao a pangisuro, awan koma ti adu a sakit iti sistema ti edukasiontayo a kas iti kinaadu dagiti agsardeng wenno saanen nga agtuloy.
Ita, Komari, saantayon nga agpipinnabasol. Ti kasayaatan, ilintegtayon dagita a kamali. Kasta ti tarigagay ni Sekretario Lapus.
Ania Dagiti Panagadal a Nakaibatayan ti Panagbalbaliw?
Ne, an’a ngarud dagiti pammaneknekmi, kunam, Komari? Unaek iti sangalubongan, Komari. Iti nasion ti Mali sadiay Africa, imbati dagiti Pranses ti sistema ti edukasion a mausar ti pagsasao a Pranses nupay saan nga ammo dagiti kaaduan a Malian ti agsurat ken agbasa iti Pranses. Idi 1979, Komari, kinellaat ti gobierno ti Mali nga inusar ti nakayanakan a pagsasao a pangisuro tapno maremediaran ti panagsardeng ken pannakabuot dagiti ubbing. Nausar dagiti pagsasao iti Mali manipud Grado Uno agingga iti Grado Sais. Idi 1987, naipakat ti sistema a Pedagogie convergente a mangaramid kadagiti ubbing a bilingual wenno ammona ti Malian ken Pranses. Iti daytoy a sistema, Komari, umuna a masursuruan nga agbasa ken agsurat dagiti ubbing iti Malian ket inton ammodan, masursuruandan iti Pranses. Iti maikalima ken maikanem a grado, kagudua ti oras a panangisuro, mausar ti Pranses; kaguadua met ti Malian.
Ania ti resulta, Komari? Nangatngato nga amang ti naala dagiti nasursuruan iti Pedagogie convergente kadagiti isu amin nga asignatura ngem dagiti naisuro laeng iti Pranses iti lengguahe ken matematika!
Alaenta man met ti padas ti Papua New Guinea, Komari. No nakurang a 200 dagiti pagsasao iti Filipinas, ad-adu nga amang iti Papua New Guinea ta nasurok a 800.
Sakbay ti maika-20 a siglo, dagiti lokal a pagsasao ti us-usaren ti Papua New Guinea gapu ta dagiti misionero ti nagipasdek kadagiti eskuelaan. Ngem idi nagbalin a nasional ti sistema ti edukasion, naideklara ti Ingles a kas pagsasao iti panangisuro. Idi 1970, Komari, nagbalaw ti Papua New Guinea ta ilanglangi ti sistema ti kaaduan kadagiti agtutubo. Adda ngarud dagiti eskuelaan a nagsubli kadagiti nakayanakan a pagsasao. Idi 1991, natakuatan a dagiti naisuro a mausar ti nakayanakan a pagsasao, nalaklaka a nayadaptarda ti bagbagida kadagiti Ingles laeng a klase ken natakuatan a dakdakkel ti bentaheda no idilig kadagiti naisuro iti Ingles. Ita, ipalpalawa ti Papua New Guinea ti programana tapno mausar amin dagiti 820 a lengguahe. Nagadun a lengguahe, kunam? Dika ngata mamati ngem timmulong ti komunidad tapno magun-od ti kasta a pamayan.
Adda pay kasta a programa idiay Peru a nairugi idi 1971, Komari, ket saan laeng a nausar ti lengguahe dagiti natibo a pangisuro kadagiti masapa a tawen ti panagbasa sa maisurodanton iti Kastila, no di ketdi adda pay dagiti elemento ti kultura manipud kadagiti sabsabali a tribu. Ne, nakitam, Komari, saan laeng a lengguahe ti resrespetuenda, pati pay kultura dagiti kakaduada a tribu!
An’a met ti makuna dagiti Amerikano, kunam? Adun ti nasukisok maipapan iti bilingual education sadiay, Komari. Adda met dita ti sukisok da Collier ken Tomas a nangadalanda kadagiti agarup 700,000 nga ubbing a naglasat iti bilingual education manipud panagbasada, agingga a naaddaanda iti propesion. Amang a nangatngato ti naala dagiti estudiante a nasanay nga umuna iti lengguaheda sa naipanda iti klasrum nga Ingles laeng ti mausar.
Maysa pay a natakuatanda, Komari, ammom? Dagiti naladladaw a naipan iti klasrum nga Ingles laeng ti panangisuroda, isuda ti nagbalin a nangangato ti propesionna, dagiti doktor, abogado, mamaestro, propesor, agsuksukisok! Dagiti nasapsapa a pimmanaw kadagiti eskuelaan a nakayanakan a pagsasao ti nausar, nababbaba a kurso dagiti nagun-odda.
Ita, Kasano Ngarud No Ditoy Filipinas?
Adda met idin kasta a programa ditoy Filipinas, Komari. Nangngegmon ti programa idi ni dati a Sekretario Andrew Gonzales nga MLE Pilot project? Wen, naipadas nga agpayso, Komari ket nupay saan unay a naballigi, kaskasdi a pinaneknekan daytoy nga amang a nasamsamay ti kastoy a wagas.
Adda pay maysa a nasaknap ti pannakaiwaragawagna a panagsukisok a naangay iti Lubuagan, Apayao a dagiti ubbing maisuroda iti Linubuagan a pagsasaoda. Tinarabay daytoy ti Summer Institute of Linguistics ken nagpaayan metten ni Dr. Gloria Baguingan a kas trainer ken materials developer. Iti Ingles, Siensia ken Matematika, nabatad ti resulta dagiti test; amang nga inatiw dagiti naisuro iti Lubuagan dagiti naisuro iti Ingles. Saan laeng a mismo nga iti Siensia ken Matematika, uray pay a mismo iti Ingles! Nakitam, Komari?
Daytoy metten ti namkuatan ni Dr. Baguingan, Komari, maysa a propesora iti Language Education, a nangipadas iti modelona a pinanagananna iti FLC-BP wenno First Language Component-Bridging Program, Ilokano, iti CAR ken iti Cagayan Valley.
Iti umuna a gundaway, addan dagiti kongkreto a libro a napartuat iti daytoy nga istratehia ket addan dagiti librona a nakasagana a mausar no bilang ta mayimplementar ti programa iti Kailokuan ken uray iti lengguahe a Tuwali ken sabsabali pay a pagsasao iti CAR. Kinapudnona, dimmalanen dagiti libro iti final editing iti Ilokano babaen ti maysa a mabigbig a mannurattayo iti Iluko ken naisumite iti IMC iti DepEd idi summer.
Nakapasan dagitoy iti rebision dagiti mapagtalkan nga eksperto ket ita a masursurat daytoy, reprepasuenen dagiti eksperto iti DepEd.
Dayta, Komari, no kunaem a saan a nakasagana dagiti libro a pangisuro iti kabiitan a panawen, nagbiddutka. Produkto ti agduapulo a tawen a panangad-adal ni Dr. Baguingan dagitoy ken iti no mano pay a nakayanakan a pagsasao a pakairamanan ti Ilokano.
Nakasagana kadi dagiti materiales? Adda nakasagana a maipakat ngem ad-adu pay ti rumbeng a maisagana, Komari.
Kasanon ti Ingles ken Filipino, Este, Tagalog?
Ne, ne, kasano pay a lumaing iti Ingles ni Ambotko ket pinsarkonto a pagabroden, kunam, Komari?
Ne-ay, isu ngarud ti serbina, Komari, nga MLE ti mausar kadagiti umuna a tallo a tawen wenno nasursurok pay iti panagbasa dagiti ubbing, tapno lumaingda iti Ingles ken Filipino. Nakalanad dayta iti mandar ni Apo Lapus.
Pagpaguni, dika man, kunam, Komari? Ayna, kas naagapadta itayen, amang a nalalaing nga umawat ti maysa nga ubing no makabasan ken makasuraten iti bukodna a pagsasao. Ita, ad-addanton a maawatanna ti Ingles, uray pay ti Filipino, este, Tagalog kano uray pay ania nga asignatura, agraman ti Matematika, Siensia ken English a maisuro a mismo iti Ingles.
Ket uray man estaltupinto nga Ingles kada Filipino, gapu ta maawatannan, saanton nga agsarsardeng ni Ambotmo. Saanton nga agdra-drop-out. Ket no ag-test, atiwennto nga amang dagiti estudiante a naisuro laeng iti Ingles wenno iti Filipino laeng wenno iti kombinasionda. Awanton ti panagipatarus a kas ar-aramidenmi ita no mangisurokami, Komari. Natakuatan a pulos a saan nga epektibo ti panagipatpatarusmi a mamaestra, daytay kunada nga Ilokalog wenno Taglish wenno Ilokalish wenno Englog.
Ti Aramiden Dagiti Mannurat ken Edukador
Nagsayaat man ta malagipmo daytay gayyemmo a mannurat iti Ilokano, Komari? A maysa met a mistro? Ay, school head pay ketdin, kunam? Naimbag man unay.
Ngem dimo basbasaen dagiti saritana ta makaturogka kadagiti simsimbolo? Isu a ‘tay maysa nga agpakpakatawa ti paglainganna ti basbasaem?
Ibagam man kadayta gayyemmo ta agaramid kadagiti sarita a para ubbing nga Ilokano, a saan a dagitay ipatpatarusna ken dagiti kakaduana. Dagitay putarna, uray man ket dagitay sarsarita iti ugma a kabukbukodantayo nga Ilokano a maisarita manen. Wen, ginasgasut a kakasta a sarita ti masapultayo itan, dagitay mangiruar kadagiti tagipatgentayo nga Ilokano, Komari. Iti sabali a pannao, dagitay naimbag a kababalin ken kannawidantayo,
Kas sagudayen ti mandar ni Sek. Lapus, Komari, masapul dagita a sarita a pangdebelop iti panagbasa ken panagdengngeg dagiti ubbing. No awan dagitoy a mausar, saan nga agballigi ti programa.
An’a, pangpanggepen ti mannurat a gayyemmo a yimplementar iti panangisuro iti Values Education babaen dagiti nababaked a sarita iti Ilokano iti eskuelaanna, kunam? Isu ti obrana ti agar-aramid kadagiti leksion, kunam? Ay, saan koma laeng nga iti Values Education, ibagam koma pay dayta Araling Panlipunan ta isarsarunona.
Kaniak a biang, saan a magutigot ti umisu a panagpampanunot, panagtigtignay ken panagpuspuso ti maysa a Filipino no isurom iti ganggannaet a dila. Ala, bay-am man, Komari ta daytanto ti kuestionaran dagiti kameng ti MLE. No kasta ti mapasamak, mayun-una metten ti pannakaisuro ti kabukbukodan a pakasaritaan wenno historia kadagiti ubbing, ti pakasaritaan dagiti adu a puli a kas pakasaritaan ti nasion.
Kayatko a sawen, Komari, umuna a maammuan ni Ambotmo ti maipapan iti ilina, iti probinsiana, iti kina-Ilokanona sakbay a mapan iti kina-Filipinona. Eswes, umuna nga adalenna ti gapuanan da Silang, da Luna, da Aglipay, da Santiago Espiritu, da Simeon Mandac, da Pedro Alviar, da Isabelo Abaya, ni Dominikano a padi a Lallave a sinabidongan dagiti Dominikano ta impatarusna ti Biblia iti Pangasinan ken nagbalin a Protestante. Dagita ti umun-una sakbay a mapanda adalen da Rizal, da Mabini, da Miguel Malvar.
Ne, dimo am-ammo dagita innaganak, Komari, ta kaska la agngingiit a munayen? He-he, asidegen a maam-ammom ida no isurotayo ti pakasaritaan, pannnakipagili ken kina-Ilokano iti nalawlawa a gimong ni kina-Filipino.
Ne, papanam, Komari? Dimo kuna a mapankan, dimo kuna a dimo urayenen ni Ambotmo? Umayka pay laeng ta tangay asideg la ta pagnaenta ket akemmi kano a mamaestra ti mangirakurak iti DepEd Order No. 74 ni Apo Lapus. Uray sika, datayo a nagannak, rebbengna a mamati kadagitoy a panagbalbaliw para iti nasaysayaat a sistema ti edukasion iti pagiliantayo.
Eh, e, an’a, inka makitienda? Gumatangka iti Bannawag, kunam? Dimo maliwayan ta Bannawag, aya, ta adda gayyemmo a mannurat?
Haaa? Adda saritam a para ubbing a rummuar ita iti Bannawag? An’a, itay pay lawasna nga ammom daytoy a mandar ta inlawlawagen ‘tay gayyemmo a prinsipal ken maestro? Nagpaisuroka nga agsurat isu nga inunaamon a nagsurat, Komari? Saurka, Komari, isuronakto metten a nga agsurat iti sarita a para ubbing, karaho!—O
(Naipablaak iti Bannawag, Agosto 10, 2009 a bilang. Naipakada iti nasao a magasin ken iti autor ti pannakaipaskilna itoy a blog.
Comments
Post a Comment