Ti Timek a Managan iti Annaraar

Ni CRISOSTOMO M. ILUSTRE

Taldiap iti maysa kadagiti kaunaan a pagiwarnak dagiti Ilokano…

MABALIN a bassit laeng ti pamatpatipatan no di man awanen ti makaam-ammo kadatayo kada mannurat Eulogio Campos, Lupo Azurin, B. Quijano, Leopoldo Yabes, wenno ni Guillermo Cabacungan, ken ti pagiwarnak nga Annaraar.

Dagitoy nadakamatmi a tattao, isuda dagiti kangrunaan a nangirugi ken nangtubay iti pagiwarnak, wen, iti dayta Annaraar idi 1927, maysa kadagiti kaunaan a pagiwarnak iti Iluko iti pagilian, wenno rimmuar agarup 18 a tawen kalpasan nga impablaak ni Isabelo de los Reyes ti mabigbig a “kaunaan a pagiwarnak iti pagilian a nasurat a namimpinsan iti bernakular”, ti El Ilocano, iti 1889.
Ti kaadda iti ikutmi ti sumagmamano a kopia ti Annaraar ket bunga ti agtultuloy a panagsuksukisok ni Araial Ilustre, maysa a mangisursuro idi iti University of Northern Philippines iti Vigan, Ilocos Sur ken nasaet nga agsuksukisok kadagiti kannawidan ken naisawang wenno naipablaak a piesa ti Literatura Ilokana. Iti daytoy a gannuat, timmulong kenkuana ti amana, daydi mannurat iti Bannawag retirado a Koronel Lorenzo Ilustre ken nagpresidente ti Ilocos Sur Historical Society.
Iti libraria ti Sinait National High School babaen ken ni nagprinsipal Romulo Basuel ti nakasarakan ni Araial iti daytoy a gameng. Ngamin, agsuksukisok ni Araial kadagiti antigo a dokumento a nakadulin kadagiti biblioteka kadagiti probinsia ken tattao kas paset ti maysa a dakdakkel a proyektona para iti National Commission for Culture and the Arts.
No idilig kadagiti pagiwarnak iti agdama, di met unay maiduma ti Annaraar no pagsasaritaan ti pannakadisenio dagiti panidna, ken ti pannakasurat dagiti damag, editorial, benneg wenno kolum, anunsio, ken dadduma pay a linaonna.
Uray ti masthead wenno pannakaulona, pumada daytoy kadagiti agdama a pagiwarnak iti panagaramat kadagiti simbolo wenno ladawan a mangipaganetget iti nagan ti pagiwarnak wenno pagtaktakderanna a prinsipio. Iti Annaraar, nailadawan ti maysa a babai a nakaiggem iti dua a bandera; bandera ti America ken Filipinas, sinamar wenno annaraar (anaraar) ti init a sumingsingising iti likud iti maysa a bantay, waig, kataltalonan, puon ti niog ken maysa a kalapaw. Iti babaen ti ladawan, naisurat iti dadakkel a letra ti Annaraar. Kadagidi a panawen, adda ti Filipinas iti turay dagiti Amerikano isu a ti babai (ti Filipinas), addaan iti dua a bandera— ti bandera ti Filipinas, ken ti bandera ti America. Ti pakabuklan ti maysa a kopia nga iggemmi, isu daytoy sumaganad:

ANNARAAR
PAGUIOARNAC A PAMMADANG ITI PANAGRANG-AY TI YLI
Naawat kas Segunda Clase ti Officina ti Correos ditoy Sinait idi Dec. 29, 1927
TAOEN III SINAIT, ILOCOS SUR, SEPTEMBER 30, 1930 BILANG 24

ANNARAAR
Rumuar ti 15 ken 30 ti tongal bulan
Surat ken bayad maited ken Manaraoidoid Panagaramidan:
IMP. CAMPOS
Sinait, Ilocos Sur
B. Quijano
Mangimaton
E.K. Campos
Manaraoidoid
* * *
Idi damo a maipablaak ti Annaraar, buklen laeng daytoy ti uppat a panid. Iti simmaruno a tawen, nagbalinen nga innem. Kalpasan dayta, nagtultuloy ti panagdur-as ken kaadun ti maaw-awatna a tulong manipud kadagiti patron ti Literatura Ilokana ditoy Filipinas ken sabsabali a pagilian nangruna idiay America ken Hawaii (di pay estado ti America ti Hawaii kadagidi a panawen). Kas ipalnaad daytoy naipablaak a panagyaman ti Annaraar idi Agosto 15, 1928. Idi pay laeng, addan “California Connection” ti Annaraar (kas met iti Bannawag nga ipabpablaak ti Manila Bulletin Publishing Corp. nga addaan iti dakkel a sirkulasion iti America, ken ti Sirmata nga ipabpablaak met iti agdama ni Arsenio Cortez.)
Kastoy ti pannakaisurat ti naipablaak a panangbigbig:
DACKEL A TULONG
Ni cabsat Timoteo Yacapin nga adda idiay Salinas California, babaen ti panangsaritana ti paglaingan ti Annaraar kas palaoagen ti inaoatmi a suratna naguyugoyna ni gayyem Adriano Montero nga agaoat met itoy ti warnak.
Manipud Annaraar, agragsaccam ti adu unay kadagiti dadackel a tulong dagitoy dua a cabsat ken dida coma sardayan caduada nga agaoat ken Annaraar tapno maparang-ay ti Literatura Ilocana.
* * *
Kadagiti anunsio iti nasao a periodiko, kaaduanna dagiti lokal nga agtagtagilako ken pasdek ti negosio a kas iti paglakuan iti gasolina, pagparetratuan ken uray pay ti serbisio dagiti abogado, a kas mabasa iti maysa kadagiti bilangna.
MATIAS YABES
Notario Publico
Sinait, Ilocos Sur
Madadaan nga agservi
Cadacayo ti aniaman nga
Horas. Mabalinyo met
Nga aoisen ti sabali a lugar
Iti beddeng daytoy nga ili.

ANTONIO PURISIMA
Abogado-Notario Publico
Oficina Central: San Ildefonso, Ilocos Sur
* * *
Dagiti lokal a diario iti agdama, tunggal madanon ti anibersario ti pannakaipasdekda, kadawyanen nga agkiddawda iti mensahe manipud kadagiti agtuturay, nangruna kadagiti gobernador, mayor, kongresista ken kadagiti addaan iti takem iti gobierno nasional. Nupay agpaay dagitoy a pangkablaaw iti “anep ken regta” dagiti mangimaton ken mangbukel iti aganibersario a periodiko, matratoda a kas nabayadan nga anunsio, segun iti espasio a sakupenda.
Daytoy a panglakagan ket di met gayam kabarbaro. Ti Annaraar, iti maikadua a panagtawenna idi Oktubre 15, 1929, kastoy ti mabasa:
MAIKADUA A PANAGMACATAWENNA
Oficina del Gobernador Provincial
Pagyaman ken Annaraar
Ti anep ken salucag ti maysa a Warnacan a sumarsarungcar cadagiti umili isut nabileg, nadaras a taudan ni rang-ay ta maisudi dagiti nadumaduma a capanunutan. Annaraar, pagyamanan ta nacayanacam ti cinaregta ket awan naglibtawam cadagiti cailian; cablaawanca ti nasnec unay ta nadanunan iti maicadua nga tawenmo, itoy nga aldaw, 15 ti oktubre ket sapay ta agbiagca nga agnanayon a mangparang-ay cadagiti tattao ket tarigagayac ti salucagmo.
A. Quirolgico
Provincial Gobernador

Oct.3, 1929
Sr. Eulogio Campos
Sinait, Ilocos Sur
Estimado D. Eulogio:
Naimpusuan ti panagcablaawco iti naregta, naganetguet ken manglawlawag a warnacantayo nga isu ti “Annaraar”, iti detoy naysangsangayan a pannacaturposna iti dua a tawen nga panagservi iti ili, ket sapay koma ta ituloyna ti imbag nga inrugina. Dackel unay ti maytulong ti maysa a nasayaat a warnacan iti panagrang-ay ti ili ken ti sapasap. Cablaawac met da naregta, ken nasayaat ti padada a tao, naimbag a gagayyem, nga isuda Apo Eulogio K. Campos ken Apo B. Quijano, manaraoidoid ken mangimaton iti “Annaraar”, casta met dagiti amin a agsursurat ken agbasbasa itoy a warnacan ti cailocoan.
Toy pabilin,
Benito Soliven
Representante
PHILIPPINE LEGISLATURE
HOUSE OF REPRESENTATIVES
Manila
(Ni Apo Soliven ti ama daydi Maximo Soliven, publisher ti Philippine Star ken nalatak nga agiwarwarnak a pimmusay idi Nob. 24, 2006.)
* * *
Kadagiti umuna a dua a tawen ti Annaraar, ni Gobernador Alejandro Quirolgico ti kangatuan idi nga agturay iti Ilocos Sur. Tubo iti Caoayan, Ilocos Sur a kas ken ni Presidente Elpidio Quirino a senador pay laeng iti daydi a panawen. Paneknekan daytoy ti maysa a damag a rimmuar iti Annaraar maipanggep iti pannakaidaton ti batonlagip ni Fermin Tuvera, pundador ti kaunaan a gunglo dagiti Ilokano idiay Hawaii.
BATON-LAGIP
Ti baton-lagip ni Fermin Tuvera narucnoyan ti pannacaluesna idi malem ti 10 itoy agdama a bulan. Iti naaramid a ceremonia, imbasa ni E. K. Campos, manaraoidoid itoy warnacan imbasana dagiti nangted ti tulong ken dagup ti tulong. Naibasa ti cablaaw ni Jorge Bacobo, Dean ti Unibersidad ti Filipinas. Inruknoy met ni Enriqueta de Peralta iti daniw maipapan ken Tuvera. Gobernador Provincial Alejandro Quirolgico ket dinayawna ti Northern Colleges a ni B. J. Bello ti president ken Annaraar ti pannakapanunotda a mangpatakder iti baton-lagip ni Tuvera.
* * *
No napurgatayo kadagiti developmental news idi panawen ti Martial Law, saan met a naaw-awan dagitoy a klase ti damag kadagiti pinanid ti maysa kadagiti bilang ti Annaraar. Adu dagiti nabasami a press release da Apo Quirino ken ti gobernador a simmukat ken ni Quirolgico idi 1930.
TI REGTA NI SENADOR QUIRINO
Lupo Azurin
DAGITI GAPUANANNA:
Dagiti gapuananna mga inracurac cadagiti consejos municipales ken concejales, concejos kadagiti amin a municipios iti distritona, isu dagitoy:
Gakat (Bill) a Nagballigin a linteg:
Bill 38, (Linteg 3238)- Reforestation: pannacamula manen dagiti naibusen ti caycayo a bakbaquir tapno agsubli manen a baquir. Impresentar da Senadores Quirino, Osias ken Laurel.
Bill 64 (Linteg 3316)- Saan a panagbayad ti licensia publico dagiti birbiray ken barbarangay.
Bill 315, nairagup iti bill ti Camara, linteg 3307- Pannacaisuro cadagiti tattao cadagiti BABBARO A PANAGCALAP ken PANAGLACUAN TI ICAN.
* * *
RANGTAY DITOY SINAIT
Cas naisarsarita cadagiti nalabes a bilang ti Annaraar, ti rangtay ti laud ti ili ti Sinait iti dalan a mapan Puerto ti Sabangan nalpasen kas incari ni Apo Gobernador Reyes, isuna laengen ti pannacagabor ti sangcabassit nga agsumbangir, ket ti calsada a baro nalabit a maileppasdanto met ti saan a mabayag. Babaen ti ganetget ken regta ni Apo Gobernador, ket daytoy saan a mailibac nga agserbinto nga panglaglaguipan ti Sinait ken Apo Reyes, ket rebbengnanto met nga mapanaganan iti Fuente Reyes.
* * *
Pannakaisubli dagiti kaykayo iti kabakiran. Dayta ti linaon ti maysa kadagiti gakat ni Senador Quirino. Kayatna a sawen, uray idi pay laeng, maysan a dakkel a problema ti pannakapukan dagiti kaykayo a di met ngarud masulsulnitan. Nakaam-amak. Amangan met ta kastoyto pay laeng ti parikut ti pagilian pitopulo ket innem a tawen kalpasan a maipablaak daytoy a bilang.
* * *
Adtoy pay ti sumagmamano a damag a mabalin a di karkarna kadakayo ta adda pagpadaanda kadagiti mapaspasamak iti agdama:
EXAMINASION TI BAR
Ni Ramon Villamor, anac ken Secretario particular, ni amana a Magistrado IGNACIO VILLAMOR ti Corte Suprema nairaman a naidarum babaen ti panangparuarna ti maysa a nagexamen ti kinaabogado idinto ta saan coma a rumbeng ti iruruarna daytoy ta nababa unay ti promediona. Madama ita nga adda iti ima ti fiscal idiay Manila.
* * *
DAMDAMAG
Enero 30, 1930
BOXINGERO A KIMMAGAT ITI AGONG
Idi 26 itoy a bulan, da Restituto Bautista ken Vicente Yanga, taga Sinaitda nga dua nagboxingda idiay rueda ditoy nga ili, ket ni Bautista inikkanna ti tallo nga nagpigsa a sulong ni Yanga, ket nagcusbo nga dimmarup, kas langana ti agpacumbaba, ngem saan ta kinagat ni YANGA DI AGONG NI BAUTISTA ket inggusugosna, sana la naibbatan idi pinisel ni Leonardo Libed di carabucob ni YANGA. Di agong, nalsoc.
Malagipyo ni Tyson kimmagat met iti lapayag ti kalabanna?
* * *
Septiembre 30, 1929
DINAMITA
Da Pedro Tumbaga, Martin Dayoan, Emiliano Dayoan, taga Sinaitda, mapanda coma manggued Claveria idi 18 detoy bulan. Idi addada idiay Laoag, tiniliw ida ti constables ta adda intugotda a dinamita. Ti ucom dinusana ida ti pannacabalud a tallo a bulan ken multa a dua a gasut a pisos ti maysa.
* * *
Illegal recruiter? Adda met.
AGANNADKAYO
Itay callabes a bulan ti Mayo 23 sumagmamano nga Ilocano nga agpangguep nga apan America inulbod ida ti uppat nga tao nga cunada nga agenteda ti pagiluganan ti bapor. Pinati met dagidi ket inyawatda ti P180 ti maysa cadacuada. No pay casta nataccuatan met laeng ti kinasuitic ti kinasaritada idi saan a natuloy ti panagbiajeda.
* * *
Ket no adda kolum idi ti BANNAWAG maipanggep iti salun-at nga insurat daydi Dr. Godofredo S. Reyes, ay, ket immuna, a, ti Annaraar. Adda met bukodda a Dr. Reyes ken umasping a benneg:
AMMOYO?
Ni Dr. Carmelo Reyes
Ania ti Cancer? Maysa a sakit nga agpaquita no dadduma a cas letteg a pacleb wenno letteg a dakes, gaput’ narungsot nga agtubo ti lassag a rutungrutungan a mangruker, mangrupsa ti bagui.
* * *
Kas nakunami, adun ti nasarakan dagiti anay kadagiti naagsawmi a kopia ti Annaraar. Ken marmarpiisen dagiti binulongna. Narigatdan a maukrad ta nagdedekketdan. No dimo maannadan ti panangiggemmo, amangan ta mamimpinsanen a marugnay daytoy kakaisuna a rangtaytayo iti adayo unayen a napalabas no panagipablaak iti pagiwarnak nga Iluko ti pagsasaritaan. Nupay kasta, maisagsaganan ti pannakai-microfilm dagiti nasao a dokumento tapno addanto nayon a pangtaldiapantayo iti napalabas. Dagiti masasao a nakaal-alingget a krimen (heinous crimes), adda ngata met kaaspingda idin?
Ti laeng nadalapusmi kadagiti agruprupsan a pinanid ti Annaraar ket isu daytoy:
BALUD A NAGTALAW
Ni Teodoro del Rosario, Sinait, tinagbatna ti ulo ti asaoana idi 17 toy a bulan gapu ta saanna can a nadaras ti nagluto. Ti autoridad binaludna ni Teodoro, ngem idi parbangon di 19 toy met laeng a bulan intarayanna ni Pedro Galindo, isu a guardia. Ni Teodoro napan idiay Banna, Ilocos Norte, ti jefe ti policia, Felix Yagumyom ken ti polis Pedro Galindo napan da sinurot idiay Banna ngem dalugdogda a simmangpet ta ti policia idiay Banna a nabaon a mangtilio dina met naala ta nataray met ni Teodoro.
* * *
Nabasami pay iti maysa a bilang ti pagiwarnak ti maysa nga artikulo a nakadakamatan dagiti nagtaktakem a kas presidente wenno mayor iti ili ti Sinait kadagiti napalpalabas a tawen. Nairaman ditoy ti maysa nga agnagan iti Cristino Ilustre.
* * *
Papaisemendakayo laeng, wen? Saankami nga agpalpalangguad. Parabuy ti isem, kas nailanad iti maysa a benneg ti Annaraar idi Oktubre 30, 1929:
PARABUY TI ISEM
“Papanam, gayyem? Casta unay ti sapam.”
“Agpaspasiarak. Sapsapulec ti ganasco nga agalmusar. Ket sica, papanam met?”
“Pues, sapsapulec met ti almusarco para cadaytoy ganasco a mangan.”—O

(Naipablaak iti Bannawag, Agosto 3, 2009. Nadawat ti pammalubos ti autor, ken ti nasao a magasin iti pannakaidagasna ditoy pakarsotayo.)