Dagiti Sangapulo a Bilin iti Panagsurat iti Daniw
DANIWKA kadi? Ngamin nagrigatka a maawatan.
Pudno a narigat a maawatan ti daniw ta mamatiak nga isu daytoy ti kangatuan a porma ti arte. Ti daniw, addaan iti ritmo ken kumpas ken addaan samiweng dagiti balikas. No addaan ngarud iti samiweng ken kumpas, addaan met ngarud daytoy iti sala— wenno ti panangkumpas ti asino man a mangi-perform wenno mangibasa itoy.
Ti daniw, maysa a painting wenno ladawan ket dagiti balikas ti inusarmo a pinagpinta wenno pinangkamera. Ti daniw maysa a kitikit ta addaan met ti arte ti pisikal a langa ti naisurat a daniw.
Maysa a pammaneknek a nangato a kita ti arte ti daniw daytoy: Kabaelan ti maysa a lima ti tawenna nga ubing ti agbalin a nalaing a pianista, ti agbalin a nalaing a mannala, ti agbalin a nalaing a pintor, ngem karkardayo a makasangal dayta iti maysa a napintas a daniw.
Maysa pay, no ti pintor ket ipintana ti padas wenno pamanunotan iti kambas babaen ti pintura, ti mannaniw ket ipintana met ti padas wenno pamanunotanna babaen “laeng” ti balikas.
Daytoy met ngarud ti mangilawlawag no apay a kasta laengen ti rigatna a maawatan ti maysa a daniw.
Ngem no siak a maysa, daytoy koma ti maysa a matukkoltayo a tuodan a pammati: a ti daniw narigat a maawatan. Masapul koma nga agbalin daytoy a mannakitinulong a ramit tapno maitandudo pay ti Lengguahe ken Kultura ni Ilokano, saan a para kadagiti sabali a puli no di ket para met laeng kadatayo nga Ilokano.
Tapno maawatantayo ngarud ti daniw, padasentayo man a kitaen ti narikut a pakasaritaan ken nakarikrikut a kaipapananna.
Ti daniw ket immun-una ngem iti panagsurat. Kayatna a sawen, nabukel wenno limtuad ngarud ti daniw babaen ti balikas a naisawang— naaramat kadagiti ritual ken addaan iti iti kumpas ken ritmo wenno samiweng.
Iti pannakaduktal wenno pannakairugi ti panagsurat, naisurat dagiti daniw tapno mataginayon dagitoy. Karaman iti pannakaisuratna dagiti elemento daytoy a pakairamanan ti rukod ken rima ken porma. Simmarsaruno ngarud metten ti pannakaituding dagiti pagalagadan iti panagsurat iti daniw, dagiti nadumaduma a kita ti daniw.
Saan man met laeng a nabayag, timmanor dagiti addaan iti progresibo a panagpampanunot a nangduprak kadagiti naituding a pagalagadan iti gimong, iti simbaan, ken itoy a gundaway, iti daniw. Dinakamatda nga addaan ti tunggal maysa iti karbengan a mangituding iti bukodna a pagalagadan ken no ania ti surotenna iti panagsuratna iti daniw, iti panangpaltuadna iti bukodna nga arte.
Nupay ania man ti nagbalbalinan ti daniw, kaykayatko latta met a sublianan ti immuna-una nga anagna— a daytoy ket maisawang. Isu a para kaniak, ti daniw ket ad-adda a maibasa ngem iti maisurat. Maisurat tapno agtalinaed ditoy lubong. Ngem maibasa wenno mai-perform tapno matungpal ti rason no apay a napartuat daytoy.
No ania ti aponeranyo kadagitoy a kapanunotan, ipabus-oyko kadakayo ti karbengan. Tunggal mannaniw, adda amin kenkuana a karbengan no ania ti ikeddengna a poetika wenno suroten a panagdaniw.
Ti pakaseknak ita iti daytoy a gundaway, isu ti panangawisko kadakayo nga agsurat iti Daniw Ilokano. Awisenkayo a mangibinglay met iti bukodyo a poetika, para kadagiti Ilokano.
Ngem sakbayna nga agsuratkayo, kayatko man nga ibinglay kadakayo dagitoy sangapulo a bilin iti panagsurat iti Daniw. Wenno iti sabali a pannao, dagiti tips a panglakagan tapno makasurat iti daniw.
Umuna a Bilin: Ammuen ti pudno a kaipapanan ti daniw
Masapul nga ammuen ti pudno a kaipapanan ti daniw ken no ania dagiti nadumaduma a kita ti daniw kas iti soneto, villanelle, haiku ken dadduma pay. Masapul nga ammom dagiti nailatangen a pagannurotan a saanka ketdi a mangar-aramid lattan iti bukodmo a kaipapanan ti daniw. Kabesaduen dagiti naikannawidanen. Ammuen nga addan dagiti nadumaduma a kita ti daniw sakbay pay nga inkeddengmo ti agdaniw.
Kas met laeng kadagiti sumrek iti maysa a fraternity, masapul nga aglasatka iti maysa nga inisasion nga isu ti panangammom kadagiti rules and regulations. Ta dagitoy ti mangted kenka iti nalawag a pagturongan, iti nawadwada a kapanunotan, iti disiplina tapno matun-oyam ti arapaapmo— ti panagbalinmo a naan-anay a mannaniw.
Ammuem met no ania dagiti ramitmo iti panagdaniw. Kalpasan nga ammomon ti kanigid-kanawan iti panagsurat iti daniw, mabalinmo metten ti mangituding iti bukodmo a pagalagadan. Wenno umarngi iti pagalagadan ti sabali. Iti ababa a pannao, mabalinmo metten ti mangituding iti bukodmo a poetika.
Kadagiti mangikeddeng nga agsurat iti addaan rimana, masapul a suroten a naimbag dagiti pagaladan. No awagam ti daniw a soneto wenno villanelle, masapul a suroten manipud kawwet (comma) agingga iti tuldek (period).
Kadagiti padak a naayat iti free verse wenno daniwalay wenno daniw a walay, saan met a no ania lattan dagiti balikas a mapanunot ti isurat. Uray no daniwalay, ti laeng pagannurotan nga awanan rima iti udina ti saan a sinurot. Kayatna a sawen, suroten met latta dagiti nagadu pay a pagalagadan wenno pammati no ania ti makuna a daniw. Adda agkuna a ti agdaniw iti free verse, kasla daytay agbasketbol nga awan ti makitam a ring ngem iti panangibatom iti bola, ammom nga iti pormam, kapigsa ti panangibatom, ammom no maisiut daytoy wenno saan.
Maikadua a Bilin: Ammuen dagiti nadumaduma a kita ti kabukbukodan a daniw
Kinapudnona, daytoy koma ti kangrunaan: ti panangammo wenno panang-review kadagiti kabukbukodan a daniw. Apay? Ta di kadi ti mannurat ti konsensia ti ili idinto a ti mannaniw, isu met ti kararua ti puli. Kas mannaniw nga Ilokano, sika ti kararua ti puli nga Ilokano, wenno pasetnaka dagiti sabsabali pay a kararua, wenno dagiti gapuananda. Dagiti nadumaduma a kita ti daniw nga Ilokano, isuda dagitoy dagiti ladawan ti kararua ni Ilokano.
Ania met ngay dagiti nadumaduma a kita ti daniw Ilokano?
Umuna ti Baribari, ti daniw para kadagiti di makitkita. Maysa pay a daniw Ilokano ti Atang, para kadagiti kararua dagiti minataytayo. Dung-aw, wenno daniw para iti kapuspusayna laeng. Burburtia a pagaayat a pagpalpaliwaan ti pamilia wenno gimong. Ti pagsasao. Ti Bukanegan. Ti Daniw Parparaangan wenno Daniw a para radio. Ti Epiko a namaglatak iti “Biag ni Lam-ang”.
Ken mabalintayo kadin nga inayon ti flip-top a palpalataken ita dagiti Tagalog. Mabalintayo kadin nga inayon ti pick-up line?
Maikatlo a Bilin: Saan a pagsursuruan nga agsurat ti panagsurat iti daniw
Naibagatayo a kangatuan a porma ti arte ti daniw. Ngarud, saan a mabalin a pagsursuruan nga agsurat daytoy. Kas nakunatayo iti ngato, mabalin a masursuro ti ubing ti agpiano ken agpinta wenno agsurat iti simple a babasaen. Ngem narigat a makasurat iti daniw.
Panagkunak, adda biddut iti ibagbagada nga agsuratka nga umuna iti daniw sakanto makapagsurat iti sarita wenno salaysay. Ti sarita ken salaysay ket direkta a panangsurat iti maysa a nakallalagip a padas ti tao ( significant human experience), idinto a ti daniw, isu daytoy ti saan a direkta a panangsurat iti nakallalagip a padas ti tao babaen pay kadagiti nagduduma a ramit a saan met a direkta a mangilawlawag iti maysa a banag.
Ngarud, agsursuro nga umuna iti sabali a benneg ti literatura sakbay a padasen ti agsurat iti daniw.
Maikapat a Bilin: Masapul a napudnoka iti bagim ken iti reader-mo
Masapul a nalawag ti usarem a pangngarig ket saan a tapno tikawem ti reader-mo tapno maibaga a nauneg ti daniwmo. No mamatika man a nasirsiribka ngem iti reader-mo, agusarka kadagiti pagilasinan tapno maawatanda no ania ti ibagbagam iti daniwmo. Masapul met nga agusarka iti maawatan a balikas a saan ket a dagiti nauuneg a masapulmo pay ti diksionario. Ti kaipapanan ti daniw ket saan a dagidiay nauuneg (read: balikas dagiti nataengan) a balikas no di ket ti ibagbagana ti daniw. Ti maysa a nalaing a mannaniw, kabaelanna nga aramiden a nauneg ti daniwna babaen dagiti gagangay a balikas nga us-usaren dagiti reader-na.
Agbalinka pay a napudno iti reader-mo no ti daniwmo, marikna, mananam, maangot, ken makitada ti daniwmo. Uray pay metapisikal dayta a daniw kas koma iti ayat, wayawaya, gura, wenno tratarenna ti beyond this world a kunada kas iti Dios, langit, patay ken impierno, masapul latta a marikna, mananam, maangot, mangngeg ken makita ti daniwmo. Iladawanmo dagiti metapisikal a konsepto kas iti ayat, hustisia, panagpapada, ladingit, ladingit, upay, balligi, tarumpingay. Kasano nga ibagam iti reader-mo a maipanggep iti pungtot ti dandaniwem? Kasano nga ipakaammom a maipanggep iti panagayat ti Dios ti daniwmo? Manen, masapul nga iladawan dagitoy a padas wenno pasamak.
Maikalima a Bilin: Laglagipen a dagiti balikas iti daniw ket elegante ken nasantuan
Awan dagiti nababa ti kalidadna a balikas. Nupay amin a banag, maipaayan iti elegante wenno natakneng a balikas. Kas koma iti dugyot, takki, tupra, adda sabali a wagas a panangibaga kadagitoy babaen ti retorika. Maysa ngarud a ramit iti daniw ti retorika, wenno ti naannad ken makaayo-ayo a a panangiladawan iti maysa a banag, uray pay no nakadurdurmen daytoy.
Nasantuan met dagiti balikas iti daniw. Gapu ta naglasatdan iti maysa a nakarikrikut a proseso— manipud iti pannakapasamak ti daniw agingga iti pannakasagat dayta a padas iti utek ni nasirib a mannaniw agingga a nagbalin ken simmimgat daytoy a balikas sa naisurat man met laengen iti nainsiriban a wagas. Iti pannakatungpal daytoy a proseso, maysa daytoyen a sacrificial a banag nga isu man met laeng ti namagbalin kadagiti balikas wenno iti daniw mismo a nasantuan.
Maikanem a Bilin: Iladawan saan nga ibaga ti mensahe ti daniw
Show don’t tell. Daytoy ti maysa kadagiti kangrunaan a palagip kadagiti mannurat uray iti sarita. Bay-am a matignay daydiay reader gapu iti kapintek ti imparangmo nga estoria wenno padas wenno imahe. Saan pay ketdi a makuna a daniw no imbagam ti kaririknam wenno kapanunotam iti maysa a daniw.
Adda dagiti sumagmamano nga agsursuro nga agdaniw a dagiti komentarioda iti kagimongan a naurnos iti uppat a linia ken addaan rimana, awaganda iti daniw.
Adda met dagitay mangibagbaga iti ayatna iti babai a naurnos met laeng iti uppat a linia ken addaan rimana, awaganna iti daniw.
Adda met dagiti mangestoria iti rigrigatna iti biag piman ket naurnos met laeng iti uppat a linia ken addaan rimana, awaganna iti daniw.
Pangngaasiyo ta saan a kastoy ti daniw. Kas nakunak manen iti ngato, ti daniw ket indirekta a panangiladawan iti maysa a nakallalagip a padas ti tao a naiparang pay babaen ti maysa a pangngarig, ken ti sangkatipping pay dayta a padas.
Maikapito a Bilin: Daniwen dagiti estoria ti pulim
Ti maysa a mannaniw nga Ilokano, daniwenna ti pakaseknanna kas Ilokano. Daniwen dagiti dagiti estoria nga ammo ti kaaduan wenno kagimongam wenno ti aw-awagantayo iti folk story. Usarem ti bukodmo nga estoria wenno estoria ti pulim wenno kagimongam.
Malaksid ngamin nga agidokdokumentoka, iti artistiko a wagas, ipakpakitam ti naisalsalumina nga estoriam wenno estoria ti pulim iti lubong.
Total, agyamantayo iti globalisasion, ipangpangruna ti tao a basaen itan no ania dagiti bambanag a saan a kadawyan, wenno no ania ti naisalsalumina iti maysa a tao, wenno maysa a puli.
Maikawalo a Bilin: Saan laeng a dagiti mannaniw ti rebbengna a makaawat iti daniw
Awanen ti daan a kapanunotan a dagiti mannaniw, addaanda iti naisangsangayan a gupit nga isuda laeng ti makaanag kadagiti naisangsangayan a bambanag ditoy lubong. Pudno nga addaanda iti sirib a kabaelanda nga amirisen uray dagiti gagangay a bambanag. Ngem dagitoy nga amirisda, saan laeng a para kadakuada, no di ket para iti sabali a tao, para iti pudpudno nga anag ti arte a rebbengna a maapresiar, kas iti pudpudno ti anag ti kinapintas a napintas laeng daytoy no adda mangapresiar. Ta di kadi pinartuat ti Namarsua dagiti tao tapno adda mangapresiar iti naisangsangayan nga art-na nga isu ti Lubong?
Maikasiam a Bilin: Ammuem no kasano ti agsurat iti napintas a daniw nga Ilokano
Siempre, kayattayo amin a napintas met ti daniwtayo. Nausarmon dagiti nadumaduma a ramit iti panagsurat iti daniw iti daniwmo. Nakaaramatkan iti pangngarig wenno saan a diretso a panangestoria iti maysa a padas wenno pasamak (human experience) babaen ti panagusar kadagiti naindaniwan a balikas. Ngem napintas kadi ti daniwmo? Iti biangko, napintas dayta a daniw no matignaymo ti bukodmo a rikna ket maipaawatmo met dayta a rikna iti reader. Napintas ti daniw a masuratmo no saanka nga agkarkarawa iti panagsuratmo— ammom dagiti naikeddengen a pagannurotan ket nalawag kenka ken maawatam ti kayatmo a suraten, ammom ti lengguahem, am-ammom ti kararuam nga Ilokano,
Maikasangapulo a Bilin: Panunoten no ania ti marketmo wenno pakaisangratanna
Para kadi iti Bannawag? Iti radio? Iti ar-armem? Iti Facebook? Naisangrat kadi a basaem ket ibideom ti bagim sa yuploadmo iti Youtube?
Kadagiti panggepna ti agsurat iti Bannawag, malaksid iti sibubukel a Panid 4, ad-adda a kagudua a panid daytoy a pabarintiddog. Dayta koma ti ikonsiderayo no panggepyo ti mangipaw-it iti daniw iti Bannawag.
Ania met ti klase ti daniw a para Bannawag? No ti daniw a para radio ket nalaka a maawatan ta masapul a maawatan daytoy dagiti listeners iti maminsan laeng a pannakaibasana, masapul a ti daniw iti Bannawag ket daytay maawatan kalpasan ti sumagmamano a panangam-amiris ti reader.
Kas maysa a mannaniw, naynay a sublianak ti historia. Mamatiak iti kuna ni Rizal a ti ammona a taliawen ti naggapuanna, makadanon iti papananna. Ti pannakaawatko iti daytoy a pammati ni Rizal, kasla maysa a karayan ti puli. Nga addaan iti puon ket agayus tapno magtengna ti nakaikarianna— ti taaw. No taliawem ti puonmo, ti naggapuam, maamirismo no ania nga agus ti pagturongam, malaksid siempre a maliklikamon dagiti babak iti napalabas.
No sublianam met ti naggapuan ti daniw, kas nakunak iti ngato, nangrugi daytoy nga oral. Nagayus ket nadalananna dagiti pannakaikeddeng dagiti pagannurotan, naamiris dagiti kita ti daniw, naamiris dagiti nadumaduma a ramit no kasano ti agdaniw, naamiris dagiti nadumaduma a pammati wenno teoria— dagiti ismo, agingga a dimmanon man metten iti postmodernismo a mangikaskasaba a tunggal indibidual, addaan iti kabukbukodan a pagalagadan no ania ti napintas a daniw.
Kas maysa nga Ilokano a mannaniw, a nairanrana a musikero, kayatko a pagtitiponen dagitoy babaen ti Danirock, maysa a kita ti poetry performance a matokaran iti rock and roll a musika.
Umuna, panangtungpal daytoy iti pammatik nga ad-adda maibasa ti daniw, malaksid a mabiag wenno ma-revive ti kannawidan a panagibasa iti daniw iti entablado.
Maikadua, tapno mayasideg iti kultura dagiti agtutubo a maysa a pasetna ket rakenrol.
Maudi a balakadko, no agbalinkayo a mannurat iti Bannawag, laglagipenyo nga uray sadino ti papananna, awit-awityon ti nagan a Bannawag. Masapul koma ngarud nga ipagpannakkelna daytoy. Ken iti amin a wagas ken panagsuratna, masapul a makita kenkuana dagiti gupit ken sirib ti maysa a pudno a mannurat iti Bannawag.
Kas panggibus, ipalagipko a tunggal maysa, addaan iti kabukbukodan a poetika ken politika. Kalpasan a naikeddengmo ti poetikam, ania met ti politikam? Ania met dagiti kayatmo nga itandudo para iti gimong a maragpatmo babaen ti daniwmo wenno panagsuratmo.
Ania man dagitoy, awisen ken suportarankayo a mangitandudo kadagitoy para kadagiti Ilokano.—O
(Naibasa iti Maika-44 a Komperensia Nasional ti GUMIL Filipinas para kadagiti Agdadamo a Mannaniw.)
Pudno a narigat a maawatan ti daniw ta mamatiak nga isu daytoy ti kangatuan a porma ti arte. Ti daniw, addaan iti ritmo ken kumpas ken addaan samiweng dagiti balikas. No addaan ngarud iti samiweng ken kumpas, addaan met ngarud daytoy iti sala— wenno ti panangkumpas ti asino man a mangi-perform wenno mangibasa itoy.
Ti daniw, maysa a painting wenno ladawan ket dagiti balikas ti inusarmo a pinagpinta wenno pinangkamera. Ti daniw maysa a kitikit ta addaan met ti arte ti pisikal a langa ti naisurat a daniw.
Maysa a pammaneknek a nangato a kita ti arte ti daniw daytoy: Kabaelan ti maysa a lima ti tawenna nga ubing ti agbalin a nalaing a pianista, ti agbalin a nalaing a mannala, ti agbalin a nalaing a pintor, ngem karkardayo a makasangal dayta iti maysa a napintas a daniw.
Maysa pay, no ti pintor ket ipintana ti padas wenno pamanunotan iti kambas babaen ti pintura, ti mannaniw ket ipintana met ti padas wenno pamanunotanna babaen “laeng” ti balikas.
Daytoy met ngarud ti mangilawlawag no apay a kasta laengen ti rigatna a maawatan ti maysa a daniw.
Ngem no siak a maysa, daytoy koma ti maysa a matukkoltayo a tuodan a pammati: a ti daniw narigat a maawatan. Masapul koma nga agbalin daytoy a mannakitinulong a ramit tapno maitandudo pay ti Lengguahe ken Kultura ni Ilokano, saan a para kadagiti sabali a puli no di ket para met laeng kadatayo nga Ilokano.
Tapno maawatantayo ngarud ti daniw, padasentayo man a kitaen ti narikut a pakasaritaan ken nakarikrikut a kaipapananna.
Ti daniw ket immun-una ngem iti panagsurat. Kayatna a sawen, nabukel wenno limtuad ngarud ti daniw babaen ti balikas a naisawang— naaramat kadagiti ritual ken addaan iti iti kumpas ken ritmo wenno samiweng.
Iti pannakaduktal wenno pannakairugi ti panagsurat, naisurat dagiti daniw tapno mataginayon dagitoy. Karaman iti pannakaisuratna dagiti elemento daytoy a pakairamanan ti rukod ken rima ken porma. Simmarsaruno ngarud metten ti pannakaituding dagiti pagalagadan iti panagsurat iti daniw, dagiti nadumaduma a kita ti daniw.
Saan man met laeng a nabayag, timmanor dagiti addaan iti progresibo a panagpampanunot a nangduprak kadagiti naituding a pagalagadan iti gimong, iti simbaan, ken itoy a gundaway, iti daniw. Dinakamatda nga addaan ti tunggal maysa iti karbengan a mangituding iti bukodna a pagalagadan ken no ania ti surotenna iti panagsuratna iti daniw, iti panangpaltuadna iti bukodna nga arte.
Nupay ania man ti nagbalbalinan ti daniw, kaykayatko latta met a sublianan ti immuna-una nga anagna— a daytoy ket maisawang. Isu a para kaniak, ti daniw ket ad-adda a maibasa ngem iti maisurat. Maisurat tapno agtalinaed ditoy lubong. Ngem maibasa wenno mai-perform tapno matungpal ti rason no apay a napartuat daytoy.
No ania ti aponeranyo kadagitoy a kapanunotan, ipabus-oyko kadakayo ti karbengan. Tunggal mannaniw, adda amin kenkuana a karbengan no ania ti ikeddengna a poetika wenno suroten a panagdaniw.
Ti pakaseknak ita iti daytoy a gundaway, isu ti panangawisko kadakayo nga agsurat iti Daniw Ilokano. Awisenkayo a mangibinglay met iti bukodyo a poetika, para kadagiti Ilokano.
Ngem sakbayna nga agsuratkayo, kayatko man nga ibinglay kadakayo dagitoy sangapulo a bilin iti panagsurat iti Daniw. Wenno iti sabali a pannao, dagiti tips a panglakagan tapno makasurat iti daniw.
Umuna a Bilin: Ammuen ti pudno a kaipapanan ti daniw
Masapul nga ammuen ti pudno a kaipapanan ti daniw ken no ania dagiti nadumaduma a kita ti daniw kas iti soneto, villanelle, haiku ken dadduma pay. Masapul nga ammom dagiti nailatangen a pagannurotan a saanka ketdi a mangar-aramid lattan iti bukodmo a kaipapanan ti daniw. Kabesaduen dagiti naikannawidanen. Ammuen nga addan dagiti nadumaduma a kita ti daniw sakbay pay nga inkeddengmo ti agdaniw.
Kas met laeng kadagiti sumrek iti maysa a fraternity, masapul nga aglasatka iti maysa nga inisasion nga isu ti panangammom kadagiti rules and regulations. Ta dagitoy ti mangted kenka iti nalawag a pagturongan, iti nawadwada a kapanunotan, iti disiplina tapno matun-oyam ti arapaapmo— ti panagbalinmo a naan-anay a mannaniw.
Ammuem met no ania dagiti ramitmo iti panagdaniw. Kalpasan nga ammomon ti kanigid-kanawan iti panagsurat iti daniw, mabalinmo metten ti mangituding iti bukodmo a pagalagadan. Wenno umarngi iti pagalagadan ti sabali. Iti ababa a pannao, mabalinmo metten ti mangituding iti bukodmo a poetika.
Kadagiti mangikeddeng nga agsurat iti addaan rimana, masapul a suroten a naimbag dagiti pagaladan. No awagam ti daniw a soneto wenno villanelle, masapul a suroten manipud kawwet (comma) agingga iti tuldek (period).
Kadagiti padak a naayat iti free verse wenno daniwalay wenno daniw a walay, saan met a no ania lattan dagiti balikas a mapanunot ti isurat. Uray no daniwalay, ti laeng pagannurotan nga awanan rima iti udina ti saan a sinurot. Kayatna a sawen, suroten met latta dagiti nagadu pay a pagalagadan wenno pammati no ania ti makuna a daniw. Adda agkuna a ti agdaniw iti free verse, kasla daytay agbasketbol nga awan ti makitam a ring ngem iti panangibatom iti bola, ammom nga iti pormam, kapigsa ti panangibatom, ammom no maisiut daytoy wenno saan.
Maikadua a Bilin: Ammuen dagiti nadumaduma a kita ti kabukbukodan a daniw
Kinapudnona, daytoy koma ti kangrunaan: ti panangammo wenno panang-review kadagiti kabukbukodan a daniw. Apay? Ta di kadi ti mannurat ti konsensia ti ili idinto a ti mannaniw, isu met ti kararua ti puli. Kas mannaniw nga Ilokano, sika ti kararua ti puli nga Ilokano, wenno pasetnaka dagiti sabsabali pay a kararua, wenno dagiti gapuananda. Dagiti nadumaduma a kita ti daniw nga Ilokano, isuda dagitoy dagiti ladawan ti kararua ni Ilokano.
Ania met ngay dagiti nadumaduma a kita ti daniw Ilokano?
Umuna ti Baribari, ti daniw para kadagiti di makitkita. Maysa pay a daniw Ilokano ti Atang, para kadagiti kararua dagiti minataytayo. Dung-aw, wenno daniw para iti kapuspusayna laeng. Burburtia a pagaayat a pagpalpaliwaan ti pamilia wenno gimong. Ti pagsasao. Ti Bukanegan. Ti Daniw Parparaangan wenno Daniw a para radio. Ti Epiko a namaglatak iti “Biag ni Lam-ang”.
Ken mabalintayo kadin nga inayon ti flip-top a palpalataken ita dagiti Tagalog. Mabalintayo kadin nga inayon ti pick-up line?
Maikatlo a Bilin: Saan a pagsursuruan nga agsurat ti panagsurat iti daniw
Naibagatayo a kangatuan a porma ti arte ti daniw. Ngarud, saan a mabalin a pagsursuruan nga agsurat daytoy. Kas nakunatayo iti ngato, mabalin a masursuro ti ubing ti agpiano ken agpinta wenno agsurat iti simple a babasaen. Ngem narigat a makasurat iti daniw.
Panagkunak, adda biddut iti ibagbagada nga agsuratka nga umuna iti daniw sakanto makapagsurat iti sarita wenno salaysay. Ti sarita ken salaysay ket direkta a panangsurat iti maysa a nakallalagip a padas ti tao ( significant human experience), idinto a ti daniw, isu daytoy ti saan a direkta a panangsurat iti nakallalagip a padas ti tao babaen pay kadagiti nagduduma a ramit a saan met a direkta a mangilawlawag iti maysa a banag.
Ngarud, agsursuro nga umuna iti sabali a benneg ti literatura sakbay a padasen ti agsurat iti daniw.
Maikapat a Bilin: Masapul a napudnoka iti bagim ken iti reader-mo
Masapul a nalawag ti usarem a pangngarig ket saan a tapno tikawem ti reader-mo tapno maibaga a nauneg ti daniwmo. No mamatika man a nasirsiribka ngem iti reader-mo, agusarka kadagiti pagilasinan tapno maawatanda no ania ti ibagbagam iti daniwmo. Masapul met nga agusarka iti maawatan a balikas a saan ket a dagiti nauuneg a masapulmo pay ti diksionario. Ti kaipapanan ti daniw ket saan a dagidiay nauuneg (read: balikas dagiti nataengan) a balikas no di ket ti ibagbagana ti daniw. Ti maysa a nalaing a mannaniw, kabaelanna nga aramiden a nauneg ti daniwna babaen dagiti gagangay a balikas nga us-usaren dagiti reader-na.
Agbalinka pay a napudno iti reader-mo no ti daniwmo, marikna, mananam, maangot, ken makitada ti daniwmo. Uray pay metapisikal dayta a daniw kas koma iti ayat, wayawaya, gura, wenno tratarenna ti beyond this world a kunada kas iti Dios, langit, patay ken impierno, masapul latta a marikna, mananam, maangot, mangngeg ken makita ti daniwmo. Iladawanmo dagiti metapisikal a konsepto kas iti ayat, hustisia, panagpapada, ladingit, ladingit, upay, balligi, tarumpingay. Kasano nga ibagam iti reader-mo a maipanggep iti pungtot ti dandaniwem? Kasano nga ipakaammom a maipanggep iti panagayat ti Dios ti daniwmo? Manen, masapul nga iladawan dagitoy a padas wenno pasamak.
Maikalima a Bilin: Laglagipen a dagiti balikas iti daniw ket elegante ken nasantuan
Awan dagiti nababa ti kalidadna a balikas. Nupay amin a banag, maipaayan iti elegante wenno natakneng a balikas. Kas koma iti dugyot, takki, tupra, adda sabali a wagas a panangibaga kadagitoy babaen ti retorika. Maysa ngarud a ramit iti daniw ti retorika, wenno ti naannad ken makaayo-ayo a a panangiladawan iti maysa a banag, uray pay no nakadurdurmen daytoy.
Nasantuan met dagiti balikas iti daniw. Gapu ta naglasatdan iti maysa a nakarikrikut a proseso— manipud iti pannakapasamak ti daniw agingga iti pannakasagat dayta a padas iti utek ni nasirib a mannaniw agingga a nagbalin ken simmimgat daytoy a balikas sa naisurat man met laengen iti nainsiriban a wagas. Iti pannakatungpal daytoy a proseso, maysa daytoyen a sacrificial a banag nga isu man met laeng ti namagbalin kadagiti balikas wenno iti daniw mismo a nasantuan.
Maikanem a Bilin: Iladawan saan nga ibaga ti mensahe ti daniw
Show don’t tell. Daytoy ti maysa kadagiti kangrunaan a palagip kadagiti mannurat uray iti sarita. Bay-am a matignay daydiay reader gapu iti kapintek ti imparangmo nga estoria wenno padas wenno imahe. Saan pay ketdi a makuna a daniw no imbagam ti kaririknam wenno kapanunotam iti maysa a daniw.
Adda dagiti sumagmamano nga agsursuro nga agdaniw a dagiti komentarioda iti kagimongan a naurnos iti uppat a linia ken addaan rimana, awaganda iti daniw.
Adda met dagitay mangibagbaga iti ayatna iti babai a naurnos met laeng iti uppat a linia ken addaan rimana, awaganna iti daniw.
Adda met dagiti mangestoria iti rigrigatna iti biag piman ket naurnos met laeng iti uppat a linia ken addaan rimana, awaganna iti daniw.
Pangngaasiyo ta saan a kastoy ti daniw. Kas nakunak manen iti ngato, ti daniw ket indirekta a panangiladawan iti maysa a nakallalagip a padas ti tao a naiparang pay babaen ti maysa a pangngarig, ken ti sangkatipping pay dayta a padas.
Maikapito a Bilin: Daniwen dagiti estoria ti pulim
Ti maysa a mannaniw nga Ilokano, daniwenna ti pakaseknanna kas Ilokano. Daniwen dagiti dagiti estoria nga ammo ti kaaduan wenno kagimongam wenno ti aw-awagantayo iti folk story. Usarem ti bukodmo nga estoria wenno estoria ti pulim wenno kagimongam.
Malaksid ngamin nga agidokdokumentoka, iti artistiko a wagas, ipakpakitam ti naisalsalumina nga estoriam wenno estoria ti pulim iti lubong.
Total, agyamantayo iti globalisasion, ipangpangruna ti tao a basaen itan no ania dagiti bambanag a saan a kadawyan, wenno no ania ti naisalsalumina iti maysa a tao, wenno maysa a puli.
Maikawalo a Bilin: Saan laeng a dagiti mannaniw ti rebbengna a makaawat iti daniw
Awanen ti daan a kapanunotan a dagiti mannaniw, addaanda iti naisangsangayan a gupit nga isuda laeng ti makaanag kadagiti naisangsangayan a bambanag ditoy lubong. Pudno nga addaanda iti sirib a kabaelanda nga amirisen uray dagiti gagangay a bambanag. Ngem dagitoy nga amirisda, saan laeng a para kadakuada, no di ket para iti sabali a tao, para iti pudpudno nga anag ti arte a rebbengna a maapresiar, kas iti pudpudno ti anag ti kinapintas a napintas laeng daytoy no adda mangapresiar. Ta di kadi pinartuat ti Namarsua dagiti tao tapno adda mangapresiar iti naisangsangayan nga art-na nga isu ti Lubong?
Maikasiam a Bilin: Ammuem no kasano ti agsurat iti napintas a daniw nga Ilokano
Siempre, kayattayo amin a napintas met ti daniwtayo. Nausarmon dagiti nadumaduma a ramit iti panagsurat iti daniw iti daniwmo. Nakaaramatkan iti pangngarig wenno saan a diretso a panangestoria iti maysa a padas wenno pasamak (human experience) babaen ti panagusar kadagiti naindaniwan a balikas. Ngem napintas kadi ti daniwmo? Iti biangko, napintas dayta a daniw no matignaymo ti bukodmo a rikna ket maipaawatmo met dayta a rikna iti reader. Napintas ti daniw a masuratmo no saanka nga agkarkarawa iti panagsuratmo— ammom dagiti naikeddengen a pagannurotan ket nalawag kenka ken maawatam ti kayatmo a suraten, ammom ti lengguahem, am-ammom ti kararuam nga Ilokano,
Maikasangapulo a Bilin: Panunoten no ania ti marketmo wenno pakaisangratanna
Para kadi iti Bannawag? Iti radio? Iti ar-armem? Iti Facebook? Naisangrat kadi a basaem ket ibideom ti bagim sa yuploadmo iti Youtube?
Kadagiti panggepna ti agsurat iti Bannawag, malaksid iti sibubukel a Panid 4, ad-adda a kagudua a panid daytoy a pabarintiddog. Dayta koma ti ikonsiderayo no panggepyo ti mangipaw-it iti daniw iti Bannawag.
Ania met ti klase ti daniw a para Bannawag? No ti daniw a para radio ket nalaka a maawatan ta masapul a maawatan daytoy dagiti listeners iti maminsan laeng a pannakaibasana, masapul a ti daniw iti Bannawag ket daytay maawatan kalpasan ti sumagmamano a panangam-amiris ti reader.
Kas maysa a mannaniw, naynay a sublianak ti historia. Mamatiak iti kuna ni Rizal a ti ammona a taliawen ti naggapuanna, makadanon iti papananna. Ti pannakaawatko iti daytoy a pammati ni Rizal, kasla maysa a karayan ti puli. Nga addaan iti puon ket agayus tapno magtengna ti nakaikarianna— ti taaw. No taliawem ti puonmo, ti naggapuam, maamirismo no ania nga agus ti pagturongam, malaksid siempre a maliklikamon dagiti babak iti napalabas.
No sublianam met ti naggapuan ti daniw, kas nakunak iti ngato, nangrugi daytoy nga oral. Nagayus ket nadalananna dagiti pannakaikeddeng dagiti pagannurotan, naamiris dagiti kita ti daniw, naamiris dagiti nadumaduma a ramit no kasano ti agdaniw, naamiris dagiti nadumaduma a pammati wenno teoria— dagiti ismo, agingga a dimmanon man metten iti postmodernismo a mangikaskasaba a tunggal indibidual, addaan iti kabukbukodan a pagalagadan no ania ti napintas a daniw.
Kas maysa nga Ilokano a mannaniw, a nairanrana a musikero, kayatko a pagtitiponen dagitoy babaen ti Danirock, maysa a kita ti poetry performance a matokaran iti rock and roll a musika.
Umuna, panangtungpal daytoy iti pammatik nga ad-adda maibasa ti daniw, malaksid a mabiag wenno ma-revive ti kannawidan a panagibasa iti daniw iti entablado.
Maikadua, tapno mayasideg iti kultura dagiti agtutubo a maysa a pasetna ket rakenrol.
Maudi a balakadko, no agbalinkayo a mannurat iti Bannawag, laglagipenyo nga uray sadino ti papananna, awit-awityon ti nagan a Bannawag. Masapul koma ngarud nga ipagpannakkelna daytoy. Ken iti amin a wagas ken panagsuratna, masapul a makita kenkuana dagiti gupit ken sirib ti maysa a pudno a mannurat iti Bannawag.
Kas panggibus, ipalagipko a tunggal maysa, addaan iti kabukbukodan a poetika ken politika. Kalpasan a naikeddengmo ti poetikam, ania met ti politikam? Ania met dagiti kayatmo nga itandudo para iti gimong a maragpatmo babaen ti daniwmo wenno panagsuratmo.
Ania man dagitoy, awisen ken suportarankayo a mangitandudo kadagitoy para kadagiti Ilokano.—O
(Naibasa iti Maika-44 a Komperensia Nasional ti GUMIL Filipinas para kadagiti Agdadamo a Mannaniw.)
Comments
Post a Comment