Hudhud ken Payaw, Patawid ti Ifugao iti Sangalubongan
Ni ARIEL S. TABAG
Rinetrato ti autor
Maisursuro kadagiti ubbing iti Ifugao ti panangidayyengda iti epikoda a “Hudhud” agraman ti panangipategda iti payaw a partuat dagiti appoda…
Maysa a buya iti Banaue Rice Terraces.
Dagiti buya iti salip iti panangidayyeng iti “Hudhud” iti dua a kategoria: ubbing (ngato), ken nataengan (akin-ngato).
PUDNO a natan-ok ken naisangsangayan ti maysa a partuat ti tao no sangsangkamaysa a minuli daytoy ti maysa a puli ken para iti pagimbagan ken pakaitan-okan dayta a puli ken dagiti sumarsaruno a kaputotanna.
Agpada a makapatar itoy a pagrukodan ti “Hudhud” ken ti Banaue Rice Terraces, dua a naisangsangayan a patawid ti Ifugao, saan laeng kadagiti agindeg iti nasao a probinsia ken iti Filipinas no di pay ket iti lubong.
Naduktalanmi daytoy bayat ti panangimatangmi iti pannakaiwayat ti Gotad Ad Ifugao wenno ti pannakarambak ti maika-44 nga anibersario ti pannakabangon ti nasao a probinsia itay Hunio 17 agingga iti 20, 2010 iti Lagawe, ti kabesera ti probinsia. Malaksid ngamin kadagiti nadumaduma a sala, kannawidan nga ay-ayam ken pannakaidaya dagiti produkto iti talon ken dadduma pay nga industria, tampok iti pasken ti pasalip iti panagdayyeng iti “Hudhud” iti dayta a Hunio 18 a kaaddami iti nasao a probinsia.
Dayyeng iti Payaw
Idayyeng, wenno mabalintay pay a kuna nga idallot, dagiti taga-Ifugao ti “Hudhud” bayat ti uppat a pasken: panangisagana iti talon, panagapit, massayag ti maysa a natay, ken bogwa, ti ritual iti panagbuggo kadagiti tultulang (ti pimmusay). Mapattapatta a naparnuay sakbay ti maikapito a siglo, nasurok a dua gasut nga estoria— kalatakan ti estoria da Aliguyun ken Bugan— nga addaan iti sag-uppat a pulo a paset (chapter) ti tunggal estoria ti mangbukel iti “Hudhud”. Napno ti dayyeng iti panagulit-ulit, agpapada ti kaipapananna a balikas, ken pangngarig. Maiwayat babaen ti koro, mangidayyeng ti munhaw-e, ti panguluen a dumadayyeng a gagangay a baket, iti panglukat a linia tapno maiplastar ti tono, ket uliten metten dagiti koro ti babbai a maawagan iti mun’abbuy. Maulit-ulit ti kastoy a wagas agingga a malpas ti maysa a paset wenno episode. Mabalin nga agpaut iti sumagmamano nga aldaw ti maysa nga estoria, depende iti situasion. Ti “Hudhud” ti pangrambak iti kinabannuar wenno kinamaingel, kinabaknang ken kannawidan iti Ifugao.
Saan ngarud a napartuat ti “Hudhud” iti nadiosan (religious) a kagagapu no di ket tapno malinglingay ti komunidad dagiti taga-Ifugao bayat dagiti nasao a pasken. Nakalaladingit ta kadagiti naglabas a dekada, iti panagsaknap ti Kristianismo iti Ifugao, in-inut a kimmapsut daytoy a kannawidan. Ad-adda a naiwayat laengen bayat ti panagapit iti tinawon, ti natibo a pagay iti Ifugao. Nataenganen dagiti sumagmamano a makaammo iti amin nga epiko wenno estoria, idinto a dagiti agtutubo, saan a kas kadagiti apongda ti kareggetda a nangabrasa iti panagidayyeng iti “Hudhud”.
Ti Pannakatagiben ti “Hudhud”
Pagimbaganna, iti panangisaad iti umuna a gundaway ti UNESCO idi Marso 18, 2001 iti titulo a “Masterpieces of the Oral and Intagible Heritage of Humanity”, nairaman ti “Hudhud” kadagiti 19 a naisangsangayan a disso wenno wagas ti pannakiuman manipud kadagiti nadumaduma a rehion iti lubong.
(Kadagiti innem a naipaayanen iti kasta a titulo iti Asia, dua kadagitoy iti Filipinas— ti “Hudhud” ken ti “Darangen”, ti dayyeng dagiti Maranao iti Mindanao, a naiproklama met idi Nobiembre 25, 2005.)
Iti biang ti UNESCO, ibilangna a tawid (oral and intangible heritage) no pinartuat ti sangakomunidad a maibatay iti kannawidanna, iwayat daytoy ti grupo dagiti indibidual ken mapapati nga imet daytoy dagiti in-inep ti komunidad kasta met ti pakabigbigan dagiti kameng a kas naisalsalumina a puli, ken maipatawid babaen ti oral a wagas karaman dagiti imet daytoy a pagwadan a sursuro.
Gapu itoy a pammadayaw, nakitulag ti National Commission for Culture and the Arts (NCCA) iti UNESCO ket indauluanna ti addang iti pannakatagiben ken pannakaitandudo ti “Hudhud”. Naisaad ti walo a tawen nga action plan para iti edukasion, panagsukisok, pannakaipablaak ken pannakaitandudo ti nasao a kannawidan.
Tapno met matignay ti pannakatinnulong ti komunidad ken tapno masigurado ti agtultuloy a pannakaidayyeng ti “Hudhud”, nabukel ti Hudhud Perpetual Award ket nayalnag idi 2006.
Ti nasaksianmi ngarud a pasalip ti maikaliman a bansada. Addaan ti salip iti dua a kategoria: dagiti nataengan ken dagiti ubbing. Buklen ti tunggal grupo iti agpada a kategoria ti sangapulo a kameng; mabalin nga aglaok ti babbai ken lallaki ngem di nababbaba iti pito dagiti babbai.
Iggem ti ili ti Lagawe ti umuna a tropeo a naawagan iti Circle of Spiral gapu iti tallo a nagsasaruno a tawen a panangabakna. Nayawat metten iti ili ti Hingyon ti baro a tropeo gapu iti panangabakna itay napan a tawen.
Nupay ti salip, saan a maawagan a “Hudhud” no di ket maysa a pabuya laeng ti maysa a paset ti “Hudhud”, panggep ti salip a tignayen ti pannakaidayyeng dagiti epiko wenno estoria bayat ti pannakaisagana ti payaw (naagda-agdan a taltalon), panagani, massayag ken panagugas kadagiti tulang.
Gapu ta naipangruna iti programa ti pannakaitalek ti “Hudhud” iti henerasion dagiti ubbing, nailungalong ti pormal a pannakaisuro ti “Hudhud” kadagiti agad-adal iti elementaria iti pito manipud iti 11 nga ili iti Ifugao babaen ti Hudhud Schools for Living Tradition (HSLT), kasta met ti dokumentasion, publikasion, salip (kas nadakamaten), ken festival. Segun kadagiti mangimaton, senial ti balligi ti proyekto ti pannakapagtalinaed ti pakaisupadian ti tunggal ili wenno purok iti tunggal maysa (iti panangidayyeng iti “Hudhud”), ta maadal dagiti ubbing ti panagdayyeng iti “Hudhud” babaen ti panangisuro kadakuada dagiti nataengan iti tunggal ili wenno purok.
Babaen ti UNESCO, nakapasangpet ti NCCA iti pinansial a tulong manipud iti Japan Funds in Trust ken iti Arirang International Prize manipud iti Republika ti Korea. Ti met NCCA ti nakitulag iti Departamento ti Edukasion iti Ifugao ken iti probinsial a gobierno ti nasao a probinsia. Direkta ngarud nga iwanwanwan ti Intangible Heritage Executive Committee (IHEC) a buklen dagiti lokal nga opisial, ken dagiti pannakabagi ti NCCA ken National Museum.
Nupay naisardengen ti pinansial a tulong kadagiti naagapad nga esponsor, pinirmaan ni dati a Gobernador Teodoro B. Baguilat, Jr. idi Enero 24, 2008 ti Executive Order a nakapartuatan ti Provincial Council on Cultural Heritage a mangibaklay iti pannakaitultuloy ti narugian a proyekto. Karaman pay iti nasao a pammilin ti pannakasalaknib dagiti amin a kannawidan ti nasao a probinsia, a pakairamananen dagiti payaw (rice terraces) iti Ifugao.
Batonlagip ti Puli
Nadakamat a kadagiti uppat a pasken a maiwayat ti panagdayyeng iti “Hudhud”, karaman ti pannakaisagana ti talon ken panagaapit. Mabalin ngarud nga ibagatayo a napartuat ti epiko a “Hudhud” kadagiti naagdaagdan a kinelleng wenno Payaw iti Ifugao.
Malaksid a naglatak ti Banaue Rice Terraces a karaman kadagiti walo a datdatlag a disso iti sangalubongan (Eight Wonders of the World), nairaman idi 1995 ti payaw ti Ifugao (saan laeng iti Banaue) iti World Heritage List.
Sitatangigtayo pay a karaman, no di isu laeng, ti Payaw iti Ifugao, kadagiti naisangsangayan a partuat iti lubong a sangsangkamaysa a pinartuat ti grupo dagiti tattao a saan a gapu iti napuersa a panagobra no di ket iti kalikagum a mapasantak pay ti panagbiag dagiti kameng ti komunidad wenno para iti agtultuloy a panagbiag ti maysa a puli.
Ngarud, agpada ti “Hudhud” ken Payaw a batonlagip ti maysa a puli, dagiti taga-Ifugao, a sangsangkamaysa a nangpartuat kadagiti obra maestra para iti pakaitan-okan dagiti kameng ken iti manamnama a panagtultuloy ti biag ti nasao a puli.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Hulio 26, 2010)
Rinetrato ti autor
Maisursuro kadagiti ubbing iti Ifugao ti panangidayyengda iti epikoda a “Hudhud” agraman ti panangipategda iti payaw a partuat dagiti appoda…
Maysa a buya iti Banaue Rice Terraces.
Dagiti buya iti salip iti panangidayyeng iti “Hudhud” iti dua a kategoria: ubbing (ngato), ken nataengan (akin-ngato).
PUDNO a natan-ok ken naisangsangayan ti maysa a partuat ti tao no sangsangkamaysa a minuli daytoy ti maysa a puli ken para iti pagimbagan ken pakaitan-okan dayta a puli ken dagiti sumarsaruno a kaputotanna.
Agpada a makapatar itoy a pagrukodan ti “Hudhud” ken ti Banaue Rice Terraces, dua a naisangsangayan a patawid ti Ifugao, saan laeng kadagiti agindeg iti nasao a probinsia ken iti Filipinas no di pay ket iti lubong.
Naduktalanmi daytoy bayat ti panangimatangmi iti pannakaiwayat ti Gotad Ad Ifugao wenno ti pannakarambak ti maika-44 nga anibersario ti pannakabangon ti nasao a probinsia itay Hunio 17 agingga iti 20, 2010 iti Lagawe, ti kabesera ti probinsia. Malaksid ngamin kadagiti nadumaduma a sala, kannawidan nga ay-ayam ken pannakaidaya dagiti produkto iti talon ken dadduma pay nga industria, tampok iti pasken ti pasalip iti panagdayyeng iti “Hudhud” iti dayta a Hunio 18 a kaaddami iti nasao a probinsia.
Dayyeng iti Payaw
Idayyeng, wenno mabalintay pay a kuna nga idallot, dagiti taga-Ifugao ti “Hudhud” bayat ti uppat a pasken: panangisagana iti talon, panagapit, massayag ti maysa a natay, ken bogwa, ti ritual iti panagbuggo kadagiti tultulang (ti pimmusay). Mapattapatta a naparnuay sakbay ti maikapito a siglo, nasurok a dua gasut nga estoria— kalatakan ti estoria da Aliguyun ken Bugan— nga addaan iti sag-uppat a pulo a paset (chapter) ti tunggal estoria ti mangbukel iti “Hudhud”. Napno ti dayyeng iti panagulit-ulit, agpapada ti kaipapananna a balikas, ken pangngarig. Maiwayat babaen ti koro, mangidayyeng ti munhaw-e, ti panguluen a dumadayyeng a gagangay a baket, iti panglukat a linia tapno maiplastar ti tono, ket uliten metten dagiti koro ti babbai a maawagan iti mun’abbuy. Maulit-ulit ti kastoy a wagas agingga a malpas ti maysa a paset wenno episode. Mabalin nga agpaut iti sumagmamano nga aldaw ti maysa nga estoria, depende iti situasion. Ti “Hudhud” ti pangrambak iti kinabannuar wenno kinamaingel, kinabaknang ken kannawidan iti Ifugao.
Saan ngarud a napartuat ti “Hudhud” iti nadiosan (religious) a kagagapu no di ket tapno malinglingay ti komunidad dagiti taga-Ifugao bayat dagiti nasao a pasken. Nakalaladingit ta kadagiti naglabas a dekada, iti panagsaknap ti Kristianismo iti Ifugao, in-inut a kimmapsut daytoy a kannawidan. Ad-adda a naiwayat laengen bayat ti panagapit iti tinawon, ti natibo a pagay iti Ifugao. Nataenganen dagiti sumagmamano a makaammo iti amin nga epiko wenno estoria, idinto a dagiti agtutubo, saan a kas kadagiti apongda ti kareggetda a nangabrasa iti panagidayyeng iti “Hudhud”.
Ti Pannakatagiben ti “Hudhud”
Pagimbaganna, iti panangisaad iti umuna a gundaway ti UNESCO idi Marso 18, 2001 iti titulo a “Masterpieces of the Oral and Intagible Heritage of Humanity”, nairaman ti “Hudhud” kadagiti 19 a naisangsangayan a disso wenno wagas ti pannakiuman manipud kadagiti nadumaduma a rehion iti lubong.
(Kadagiti innem a naipaayanen iti kasta a titulo iti Asia, dua kadagitoy iti Filipinas— ti “Hudhud” ken ti “Darangen”, ti dayyeng dagiti Maranao iti Mindanao, a naiproklama met idi Nobiembre 25, 2005.)
Iti biang ti UNESCO, ibilangna a tawid (oral and intangible heritage) no pinartuat ti sangakomunidad a maibatay iti kannawidanna, iwayat daytoy ti grupo dagiti indibidual ken mapapati nga imet daytoy dagiti in-inep ti komunidad kasta met ti pakabigbigan dagiti kameng a kas naisalsalumina a puli, ken maipatawid babaen ti oral a wagas karaman dagiti imet daytoy a pagwadan a sursuro.
Gapu itoy a pammadayaw, nakitulag ti National Commission for Culture and the Arts (NCCA) iti UNESCO ket indauluanna ti addang iti pannakatagiben ken pannakaitandudo ti “Hudhud”. Naisaad ti walo a tawen nga action plan para iti edukasion, panagsukisok, pannakaipablaak ken pannakaitandudo ti nasao a kannawidan.
Tapno met matignay ti pannakatinnulong ti komunidad ken tapno masigurado ti agtultuloy a pannakaidayyeng ti “Hudhud”, nabukel ti Hudhud Perpetual Award ket nayalnag idi 2006.
Ti nasaksianmi ngarud a pasalip ti maikaliman a bansada. Addaan ti salip iti dua a kategoria: dagiti nataengan ken dagiti ubbing. Buklen ti tunggal grupo iti agpada a kategoria ti sangapulo a kameng; mabalin nga aglaok ti babbai ken lallaki ngem di nababbaba iti pito dagiti babbai.
Iggem ti ili ti Lagawe ti umuna a tropeo a naawagan iti Circle of Spiral gapu iti tallo a nagsasaruno a tawen a panangabakna. Nayawat metten iti ili ti Hingyon ti baro a tropeo gapu iti panangabakna itay napan a tawen.
Nupay ti salip, saan a maawagan a “Hudhud” no di ket maysa a pabuya laeng ti maysa a paset ti “Hudhud”, panggep ti salip a tignayen ti pannakaidayyeng dagiti epiko wenno estoria bayat ti pannakaisagana ti payaw (naagda-agdan a taltalon), panagani, massayag ken panagugas kadagiti tulang.
Gapu ta naipangruna iti programa ti pannakaitalek ti “Hudhud” iti henerasion dagiti ubbing, nailungalong ti pormal a pannakaisuro ti “Hudhud” kadagiti agad-adal iti elementaria iti pito manipud iti 11 nga ili iti Ifugao babaen ti Hudhud Schools for Living Tradition (HSLT), kasta met ti dokumentasion, publikasion, salip (kas nadakamaten), ken festival. Segun kadagiti mangimaton, senial ti balligi ti proyekto ti pannakapagtalinaed ti pakaisupadian ti tunggal ili wenno purok iti tunggal maysa (iti panangidayyeng iti “Hudhud”), ta maadal dagiti ubbing ti panagdayyeng iti “Hudhud” babaen ti panangisuro kadakuada dagiti nataengan iti tunggal ili wenno purok.
Babaen ti UNESCO, nakapasangpet ti NCCA iti pinansial a tulong manipud iti Japan Funds in Trust ken iti Arirang International Prize manipud iti Republika ti Korea. Ti met NCCA ti nakitulag iti Departamento ti Edukasion iti Ifugao ken iti probinsial a gobierno ti nasao a probinsia. Direkta ngarud nga iwanwanwan ti Intangible Heritage Executive Committee (IHEC) a buklen dagiti lokal nga opisial, ken dagiti pannakabagi ti NCCA ken National Museum.
Nupay naisardengen ti pinansial a tulong kadagiti naagapad nga esponsor, pinirmaan ni dati a Gobernador Teodoro B. Baguilat, Jr. idi Enero 24, 2008 ti Executive Order a nakapartuatan ti Provincial Council on Cultural Heritage a mangibaklay iti pannakaitultuloy ti narugian a proyekto. Karaman pay iti nasao a pammilin ti pannakasalaknib dagiti amin a kannawidan ti nasao a probinsia, a pakairamananen dagiti payaw (rice terraces) iti Ifugao.
Batonlagip ti Puli
Nadakamat a kadagiti uppat a pasken a maiwayat ti panagdayyeng iti “Hudhud”, karaman ti pannakaisagana ti talon ken panagaapit. Mabalin ngarud nga ibagatayo a napartuat ti epiko a “Hudhud” kadagiti naagdaagdan a kinelleng wenno Payaw iti Ifugao.
Malaksid a naglatak ti Banaue Rice Terraces a karaman kadagiti walo a datdatlag a disso iti sangalubongan (Eight Wonders of the World), nairaman idi 1995 ti payaw ti Ifugao (saan laeng iti Banaue) iti World Heritage List.
Sitatangigtayo pay a karaman, no di isu laeng, ti Payaw iti Ifugao, kadagiti naisangsangayan a partuat iti lubong a sangsangkamaysa a pinartuat ti grupo dagiti tattao a saan a gapu iti napuersa a panagobra no di ket iti kalikagum a mapasantak pay ti panagbiag dagiti kameng ti komunidad wenno para iti agtultuloy a panagbiag ti maysa a puli.
Ngarud, agpada ti “Hudhud” ken Payaw a batonlagip ti maysa a puli, dagiti taga-Ifugao, a sangsangkamaysa a nangpartuat kadagiti obra maestra para iti pakaitan-okan dagiti kameng ken iti manamnama a panagtultuloy ti biag ti nasao a puli.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Hulio 26, 2010)
iti biang dagiti ilokano, madama a makiin-innumankami kadagiti pada nga agayat iti literatura ilokano tapno maaramid dagiti addang iti pannakaituyang ti salip met iti dallot. kasta met iti bukanegan ken dung-aw-- para kadagiti ubbing. iti kastoy ngamin a wagas a masursuro met no kua dagiti ubbing nga ipateg ti kulturada, malaksid iti mismo a panangisuro kadakuada iti nakayanakanda a pagsasao nga itoy a gundaway, asidegen nga agballigi.
ReplyDelete