Kasano ti Agsurat iti Daniw nga Ilokano?

GAGANGAY a no karitan ni Ilokano ti agsurat, pagsursuruanna ti daniw. Nalabit, gapu ta ababa ket iti maysa laeng a tugawan, adda masuratna a “daniw”. Ti imasna, ad-adda a maisuratna laeng dagiti daniw a namunganay iti oral a tradision ti literatura kas iti daniw para radio, bukanegan, daniw a pangorona, wenno daniw ni ayat. Iti ababa a pannao, ti masuratna a daniw ket daytay nakusel a para pablaak gapu ta ti adda iti likudan ti ulona, daydiay oral a pannakaibalikas wenno pannakaipabuya ti daniw, a maminsan laeng a pannakaibalikasna, naawatanen ti kayatna a maidanon a mensahe.

Apay a kasta?

Gapu daytoy iti panagkurang ti material a mabasa maipanggep iti daniw— malaksid iti linawas a dandaniw a maipablaak iti Bannawag. Iti ababa a pannao, saan a maipasungalngal nga umuna ni agsursuro nga agdaniw kadagiti teorteoria iti panagdaniw ken dagiti nadumaduma a kita ti daniw, malaksid iti naadalna iti hayskul wenno kolehio nga itoy a gundaway, nalabit, nalipatannan. (Sabali ti kaso ditoy dagiti agsursuro nga agdaniw nga aggapu iti akademia wenno dagiti agad-adal iti creative writing.)

Ngem saan met a parikut no ti linawas a Bannawag ti reperensia ta kadagitoy a panawen, matakderantayo met a napipintek dagiti dandaniw a maipabpablaak iti nasao a magasin. Siempre, maibagak dayta, a, ta datao met ti napusgan a mangiwanwan iti nasao a benneg :-). Ti adatna laeng, dagiti daniw laeng ti mabasa ket awan met ti maipakuyog a mangilawlawag no kasano a nasurat, no ania a klase ti daniw, no ania ti kaipananan dayta a daniw. Ngarud, agkurang latta ti mabasa a mangibagnos kadagiti mannaniw nga Ilokano.

Daytoy ti gapuna daytoy a salaysay nga uray no kaskasano, mangipaay koma iti sangkabassit a pangibagnos kadagiti kayatna ti makasursuro nga agsurat iti daniw a para pablaak, partikular iti Bannawag. Dagitay daniw a malaksid iti damo a pannakaibasana, addan maagsawmo nga estoria. Ngem no sublianam, adda pay naun-uneg a kaipapanan ti daniw a maibuksilan. Ket dagitoy a daniw, isu dagiti makuna nga agpaut wenno agbalin a klasika.

Burburtia ken Pagsasao

Gapu ta kaaduan kadatayo a nagubing a nagay-ayamanna ti maburburtiaan, mamatiak nga epektibo ti burburtia a pagsursuruan nga agdaniw. Malaksid a maammuan a daytoy burburtia ket maysa kadagiti oral a tradision ti kurditan/literatura idi un-unana. Ken maisuro ti elemento ti rukod ken sistema ti panagrima. Kangrunaanna, maasa ti panagtiliw iti metapora wenno pangngarig ta gagangay met a pespesem ta utek tapno maamirismo no ania ti sungbat ti burburtia. Kas pangarigan:

      Kuntirad, kuntíbong,

      Bandera ti lubong.

Iti burburtia, maadal ti bilang ti linia ken kaadu ti silaba ti daniw. Maamiris pay dagiti aweng iti udi ti balikas ti tunggal linia— nga agkaaweng ti balikas a “kuntibong” ken “bulong.” (Saan unay a parikut ti aweng kadagiti Ilokano ta kaaduan a balikas, adda iti maikadua iti maudi a silaba ti bengngatna kas iti kuntíbong ken lúbong. Isu a parikut laengen ti aweng iti maudi a balikas nga itoy a gundaway, agpada a “bong”.)

Malaksid iti daytoy, adda pay sabali a nibel ti panagrima. Kas pangarigan ti burburtia a:

      Natangken a pasok

      Narigat a mapag-ut               

Agkarima dagitoy gapu iti aweng ti K (maudi a letra iti balikas a pasok) ken aweng ti T (maudi a letra iti balikas a T) nga addaan iti agkaaweng a vowel (uray agsupadi ti O ken U— nupay iti Ilokano, saan nga ania nga agduma ti pannakaibalikas dagitoy).

Malaksid a maadal iti burburtia ti rukod ken rima, amirisen ni mannaniw ti pangngarig ti tunggal balikas. Iti babaen daytoy, makita ni agsursuro a mannurat ti nabaknang a panagpampanunot dagiti nagkakauna nga Ilokano iti panangiladawan iti “bulong ti saba” ken “mabagbagi ti lalaki.” Iti pakabuklanna, maamiris dagiti mannurat no ania dagiti suheto a masansan a makita kadagiti burburtia.

Malaksid iti burburtia, adda met ti pagsasao a kasimplean ken tradisional a daniw iti pagilian.  Adtoy dagti nalatak a pagsasao nga Ilokano:

      Ti agsida’t sili magasangan

      Ti agiggem pariok mauringan

      Pagbiagan ti sikap

      Patay no di malasat

      Hanabale a matay ti bagi

      No agbiag la ketdi ti kari

Kas iti burburtia, maadal ti rukod, rima ken pangngarig dagiti pagsasao. Maimutektekan ngarud no kasano nga inladawan dagiti aapongtayo a ti managbasol, isu ti madusa; ti maipanggep iti karma wenno no asino ti manglokloko iti padana a tao, madungiranto met; ken ti kinapateg ti sao kadatayo nga Ilokano.

Iti pakabuklanna, mausar kas pangrugian dagiti simple a kita ti daniw kas iti burburtia ken pagsasao iti panagrugi nga agsurat iti daniw ta maadal ditoy ti kabukbukodan nga elemento ti panagrukod ken panagrima.

(Adda tuloyna)

P.S.

Adda nasuratko nga original a burburtia. Padasenyo man a sungbatan:

     Piniselpiselko 'ta tianmo

     Insawangmo linaon utekko 

P.S.NUMBER 2:
Para iti mas komprehensibo a pannakaibagnos maipanggep iti panagsurat iti daniw, basaen ti "No Agsuratka iti Daniw" ni Apo Reynaldo A. Duque. Paperback, c2010 ken aggatad iti P350. No interesado, agorder iti asseng(dot)tabag(at)gmail(dot)com