SADDAM
Saddam
Sarita ni ARIEL S. TABAG
Idi pay, ti palimed nga uk-ukopan ti tunggal maysa kadakuada, tumungtungraraw ti ipusna…
i.
NATAY kanon ni Saddam!
Dayta ti dimteng kaniak a damag iti kaaddak idiay barangaymi iti dayta a Paskua 2006; nagawidak idi manipud iti Manila a pangisursuruak iti haiskul.
Saan a ni Saddam Hussein a nadangkok a lider ti Iraq no di ketdi ni Buenaventura Palor, wenno Angkel Buen, daytoy a Saddam. Ta no idiay Namruangan, Sta. Maria, Cagayan a lugarmi a birngasenda uray ni Apo Jesucristo iti Papa Jesus, awan sabali nga ibilangda a Saddam no di ni Angkel Buen uray kasano ti kinalatakna idi iti lubong daytoy pudpudno a Saddam Hussein.
Nakalalagip ti ipupusay ni Angkel Buen. Iti bisperas ti ipapatayna, nagmalmalem sa nagpatpatnag sa gistayan manen nagmalmalem a nagtoktokar ‘diay component-na— naikonekta met iti trumpa. Naimbag laeng ta nalpasen ti Paskua ket agsasamusam ti padaya isu a nagbalin a kasla soundtrack dagiti reunion, pabunar, ken pabuniag ti kalalainganna ti pigsana manipud iti balay ni Saddam a naisaad iti turod iti daya ti bario a maysa a pasto laeng ti baetna iti kamposanto ti ili.
Sa ket agarup nagmalmalem a sao a sao ni Anti Babit, ti kakaisuna a babai ken buridek a kabsat ni nanang. Kasano ngamin, aya, ta adda kano ti asawana, ni Angkel Boting iti balay ni Saddam ket nagin-inumda. Nalabit nadegdegan pay ti gurana ta adda pay sadiay ni Amboy, ti buridek iti dua nga annakda, nga inusar da Angkel Boting a para gatang iti Red Horse nga inumenda.
“Di koma iraremda latta ti bagbagida iti arak basta dida agiramraman! Bagastiokininana ketdi! Pakawanennak, Apo!” Uray la inkirkiraid ni Anti Babit.
Ket sakbay a lumnek ti init iti dayta nga aldaw, saanen a nakateppel ni Anti Babit. Idi nagsardeng ti tokar, impapanko lattan a nakadanonen sadiay ti ikitko. Ngem apagbiit met laeng a nagsardeng ti tokar. Pagam-ammuan, naipatayab manen ti sonata a “Sa Mata Makikita,” sa ti “Kahit Konting Pagtingin.” Madamdama pay biit, addadan— immuna ni Anti Babit a makasangsangit, sa manguddakudday a simmaruno dagiti agama nga Angkel Boting ken Amboy.
Gapu ta ti ubong laeng ti baboy ti nagbabaetanmi kada Anti Babit, natibong latta a nangnangngegmi ti kinunkunana: “Ania ketdi, aya, ti naipakpakan kadakayo dayta a Saddam? Di pay la makimat amin a baien ditoy lubong! Ket umuna dayta a Saddam!”
Ni Saddam, baien? Ay, nakaro met a pungtot ni Anti.
Idi addaak iti haiskul a sumagmamanon a bulan nga adda impatakderna a pagpukisan, kas gagangay kadagiti kalugarak, sinutilda ni Saddam.
“Mayat man met ti panagamayo, aya, ken Angkay Martin,” kinuna ti diak nagananen nga agkabannuag. “Mammukiska, mangngugit ni tatangmo. Ni tatangmo, paguapuenna ti buto, sika paguapuem met ti tao!”
Kunam pay, dua a bitog ti impakatna iti bakrang ti nagsao. Sa linengngesna ket pagam-ammuan, asidegen ti rupa ‘diay nagsao iti takki ti aso nga adda iti igid ti kalsada.
Sa laeng nakasao dagiti nakaimatang a pakairamanak idi addan ni Saddam a mangtaltalunton iti tambak nga agturong iti naiputputong a balayna.
“Dim’ kad’ nadamag a nagenrol iti karate sakbay a napan ‘diay Kuwait?” adda nangikissiim. Idi agarmaren iti pungdol daytoy binitog ni Saddam, kapilitanen a naburak ti ummong ta di ket ad-adda a dakes ti banagna.
Sipud met idin, no angawenda man ti kinamammukis wenno awaganda iti Saddam, siguraduenda nga umuna nga awan daytoy iti asideg.
Isu a daydi panangibaga ni Anti Babit a baien ni Saddam, siguradoak a gapu iti pungpungtotna iti naynay nga awan dagiti agamana iti balayda.
Agsublitayo iti pannakatay ni Saddam.
Nagpatpatnag dayta a tokar iti trumpana ket pagsayaatanna iti kinaputputongna, di unay nariribuk dagiti bumario, lalo ket panawen met ti Paskua. Ngem idi maaldawan manen iti kabigatanna a di met laengen agsardeng ti tokar, nadlawkon a no kua tumannawag ni Angkel Boting iti daya nga abagatan nga ayan ti balay ni Saddam. Iti pattapattak nga apagwagsak ti buggona iti pangngaldaw, nagdardarasen ni Angkel Boting a napan iti ayan ni Saddam. Di met unay nabayag, umananges-anges metten ni Amboy nga immay iti arubayanmi— iggemna ti selponna a nalabit inawaganna ni tatangna nga immay iti arubayanmi.
“Anti, Anti, natay kano metten ni Angkel Buen!” kinuna ‘toy kasinsinko. Nagsangit pay. Alasek man, aya, ti panagsangitna ta graduating met idin iti haiskul ti loko.
“Ania? Ania kan’ impatayna?” nagdappuor ni nanangna manipud iti kosina. Ngem awanen ni Amboy ta naglaglagtiten a napan met idiay ayan ni Saddam.
Ti estoria ni Angkel Boting, nadanonna kano ni Saddam a nakatugaw a nakadumog iti lakasa. Ket idi kinutina, sangsangkasurot metten a natulid. (Nagparparikutan pay met idi dagiti taga-puneraria nga inunnat.)
Batibat. Dayta ti kuna dagiti bumario nga impatayna. No siak met ti mangan-anag, napalaluanna ti imminum. Ta kuna ‘diay nagsakadaan ni Amboy, lima a kahon ti naala ni Amboy ket ad-adda met a nagbuybuyada laeng nga agama iti panagin-inum ni Saddam. Na-high blood la ketdi ni Saddam bayat ti pannaturogna. Naubing— treintay saisna laeng.
ii.
KARABIYANNA met laeng, napankami a sangapamilia nakimassayag. Adda ti atong iti sakaanan ti turod. Naamirisko a kasta gapu ta iti arubayan, napidipid pay laeng dagiti masetas ni Saddam. Naammuak nga impagel ni Angkel Boting a pinakuti.
Karkardayo ti kinaawan dagiti dadakkel ni Saddam, malaksid kadagiti asideg a kakabagianda. Gapu ta umuna a rabii, kas kadagiti dadduma a massayag iti lugarmi, sa pay la lepleppas ti Paskua, pangrasayen pay laeng ti tao. Adda dagiti aglanglanga nga estudiante iti haiskul nga agar-aramid iti sabsabong manipud iti papel de hapon. Adda met dagiti agay-ay-ayam iti T or C. Adda dua a lamisaan dagiti agsusugal.
Inam-amirisko ti balay ni Saddam. Nupay medio nasingedak met kenkuana, diakon naginlalaing a napan nangsirip kadagiti dadduma a pasetna. Narigat no amangan no siak ti umuna a pagpariknaanna. Ta idi sibibiag pay, nakaan-annad kadagiti alikamenna. Wenno dina itulok a bastabasta lattan serken ti tao ti kosina wenno kuartona iti baba.
“Ditakayo latta arubayan ken store,” kunana. Ngem iti panagpatulongna kaniak a nagluto iti naminsan a panagkasangayna iti balayna, nakadaldalimanek ti kosinana. Mabain ti ngilaw nga agdisso iti lababo a baldosa no pasawen ti agsao.
Daydi met ti pannakadlawko iti kinapudaw dagiti sakana ta masansan met a nakapadiama wenno naka-jeans no kasta a mamukis. Nalabit tapno nawaywaya nga agtignay iti panaglutona. Napudaw a kunam la no saan a main-initan. Ken awan ti madlawmo a barbonna isu a nakapatpatak ti piglat iti kanawan a luppona— iti babaen ti putol ti maong a shorts-na.
“Naan-ano dayta, Angkel?” kinunak nga indusngo ti piglat.
Nagkatawa nga immuna iti napigsa. Sa kinunana: “Idi napankam nangrabong ken Boting. Nagsinnutilkami ket diak nakitkita daydi nakatungraraw a puted ti kawayan. Dayta naipas.”
Naipas, kinunana ngem kasla tagiragsakenna met ti pannakaipasna. Ta nagrimrimat dagiti matana. Ket no kasdiay ti langana, ay, umarngi man met ken ni Piolo Pascual gayam.
iii.
TALLO nga aldaw a naimassayag ni Saddam. A-treinta a nagpumpon ta kuna ni Lilong Martin nga amana, dida kayat ti adda massayagna iti Baro a Tawen, a kunam la no nakapagbayagda met idi napanda naminsan timman-aw.
Karkardayo ti kinapuskol dagiti nakipamumpon ken ni Saddam. Kaaduanna a kasadarak— agtawenak iti 28 idi— dagiti nakipamumpon. Nadlawko a ti grupomi nga agkakaeskuelaan ti kataengan— agkakaeskuelaan iti pribado nga eskuelaan iti bariomi isu a saan laeng a bumario dagitoy no di pay ket adda dagiti taga-kabangibang nga ili.
Apay a kasta?
Sumagmamano a bulanna laeng idiay Kuwait ni Saddam. Nagawid gapu iti panagbettak ti Gulf War. Dayta, wen, dayta ti nakapanagananna iti Saddam. Ad-adda a pananglais iti kinadaksanggasatna a nagabrod ngem iti talugading koma ni Saddam Hussein a nadangkok ken authoritarian.
Kabigatanna ketdi daydi isasangpetna, napan idiay Aparri. Malagipko ta nagpakuyog man met laeng ken ni Angkel Boting ken nairana nga agrubrubuatak a mapan makikontes iti salip iti Math idiay ili a kas pannakabagi dagiti Grade Six iti bariomi. Idi sumangpetda, addan baklayda a component ken dadduma pay a ramit. Di pay nagtabon ti init, immawengen ti sonata manipud iti balay ni Saddam. Ay, ket kasla bunar a nasukit dagiti bumario ta di pay nagbugi dagiti pagay, adda ketdin agpasala? Gayam, ni Saddam. Nagtibong ket ti timeknan a nangkablaaw iti bario. Kunana a panglinglingayna kano kadagiti bumario. Mayat met ta manmano pay met la ti adda telebisionna idi ken awan pay ti cable iti ilimi. Sa pinagsasarunona a pinatokar ti “Faithful Love” kada “Ikaw Pa Rin” ni Ted Ito ken ti ‘walang-kamatayang’ “Can’t Be With You Tonight?”.
Dita a nangrugi ti akemna a kasla disc jockey. Kampay idi, adda nag-request iti sonata manipud ken ni kastoy a pulano a maisagut ken ni kasta a pulana. Ayna, ta binigat a kasta, agarup alas siete agingga iti alas nuebe. “Bagtit,” kunkuna dagiti tattao idi damo, a, ngem kasla metten makaapiang a droga nga idi madudogen dagiti bumario, nagbalinen a paset ti inaldaw a panagbiagda.
Iti daydi met laeng damo a panagpatokarna ti nangipakaammuanna nga iti kabigatanna, Sabado dayta, maluktanen ti Buen’s Barbershop iti mismo a balayna. Ket kas sagutna kadagiti bumario, libre. Apo, ket kasla ‘tay makipila iti trigo a rasion dagiti Amerikano ti plastarmi a napan nagpapukis. Army cut kaniak ta isu ti kinayat ni nanang tapno kano maikkat dagiti nagadu a tarakenko a kuto.
Dita a nangrugi nga immadu ti tao iti arubayan ni Saddam. Ta malaksid nga agpukis, adda bassit nga store-na. Awan ketdi ti kaduana ta impasigudna nga agtaltalek lattan ket makaammon ti gumatang a mangibati iti bayad ti pidutenna ta adda met pricelist iti ridaw ti store, wenno mini-grocery, kunak lattan ta sika ngarud ti mangpidut iti gatangem.
Maysa a makaay-ayo kadagiti agpapukis— a napagdidinnamagan— ti kinalag-an ti imana a mamukis. No trim laeng ti ipaaramidmo iti buokmo, saan payen nga agusar iti sagaysay no di ket dagiti ramayna. Apo ket naganas met ta makaariek a mailagidlagid dagiti nalamuyot a ramayna iti teltel kada lapayag.
Agingga a nagbalin nga ayuyang dagiti estudiante ti balay ni Saddam, nangruna no kasta a lunch break ta nasigo met ti dalan a mapan dita— lasatem la ti sumagmamano a kinelleng, addakan iti nakadasan a turod nga amarilio a pila a kasinnango laeng ti elementaria ti bario, a kaabay met ti pribado a high school. Ad-adda ketdi a dagiti haiskul ti nages-estambay iti balayna; abogendakami pay ketdi nga adda iti elementaria, nga isu met ti inaramidmi idi dakami ti adda iti haiskul.
Ay, ket adu a panagpapagayam ken ayan-ayat ti nasangal iti arubayan ken uneg ti balay ni Saddam. Gagangay iti high school life a kunada, panawen ti panagtakuat ken panagsangal kadagiti nakalalagip a relasion, iti man lalaki wenno babai; nainseksualan man wenno purpuro a panagrukbab iti kinatao ti tunggal maysa wenno pannakapnek iti sidong ti maysa. A dagitoy a relasion, makuna a natibtibker ken nakalalagip ta pammaneknek la ngarud ti naburnok a bilang dagiti nakipamumpon ken ni Saddam. Karkardayo ketdi ta saan dagitoy a nagmamangit no di ket kasla nagbalin a reunion ti pumpon— kinnomusta iti nagbalin a biag ni kastoy wenno ni kasta; no nagkatuloyan met la da kastoy wennno ni kasta; ken siempre, malaglagip ti kinamanagparabur ni Saddam a no dadduma, masansan pay ketdi, agpa-discount iti pukis no di man agpautang ket bayadam iti kumporme, uray jokes a nakakorkorni basta adda bassit basbastosna.
iv.
NI met laeng Amboy ti ammok a napan nagdalus iti balay ni Saddam, maysa nga aldaw kalpasan ti Baro a Tawen 2007 wenno tallo nga aldaw kalpasan a naipumpon. Nagistayan naggiddankami a nagpa-abagatan ta manglintegak kadagiti kinelleng a mapan met iti bangkagmi ta nagtulagkami ken tatang a yalaannak iti kalog a yawidko iti Manila.
“Maituredmo?” kinunak a saan a pangbutbuteng no di ket panangyalikaka iti mabalin nga aramiden ni nanangna kenkuana.
Insungbat ketdi ni Amboy a mailalaan kadagiti alikamen ni Saddam. Kunana nga ikargana iti lakasa dagiti nasisita sa paipasagadna ken ni Angkel Boting. Makaammo kanon no kagura ni nanangna. No di awaten ni nanangna, mapanna kanon ipan no kua idiay ayan ni Piling a manangna a naikamang iti Mission.
Sa kunana: “Manong, dim’ kayat nga alaen ‘diay gitara ken silindrona?”
Urayak la nagkiet. Pudno a naayatak iti musika a patiek a maysa kadagiti nakaaw-awisak iti balay ni Saddam ta sinursuruannak nga aggitara ken agsilindro. Ngem maalumiimak man, aya, a mangtagikua iti ramit ti natay, nangrunan, a, dagitoy instrumento a no agtokarka met ngarud ket nagadu a laglagip ti umay iti utekmo a kaaduan met ngarud ket makapasangit.
“Kuam lattan, Ading,” kinunakon. Ibagak koma nga ilakona laengen ngem amangan ta puon met laeng ti pakapilpilawanna.
Apagapaman a nagmattiderak idi makabatogak iti ayan ti turod a nagsaadan ti balay ni Saddam. Pudno a naiputputong. Ngem no addaka iti daydi nga ayanko, sangagasut a metro iti kaadayona agingga iti balay ni Saddam, makitam ti kinadaegna nangruna ket mangrugi idin a lumtuad dagiti sabong ti bougainvilla, euphorbia, daisy ken dadduma pay a mula.
Ket malaglagipko la ket ngarud daydi sapaw nga impatakderna iti sango ti balayna, kasla ketdin naisaad a pagwanawanan ti bario ta nalayang a makitam ti pakabuklan ti bario ngem didaka ania a makita ta adda naglinged a panakkelen a puon ti kallupit.
Dita a sinursuruannak ni Saddam nga aggitara. Ken agsilindro. Nakalalagip a sakbay ti tunggal panagpasursurok— iranak no kasta a dandanin lumnek ti init iti Domingo (awan ti matatao iti balayna ta manglangan nga aglako ken agpukis iti kasta nga aldaw a pannakimisana iti bigat ken panangpapintasna met iti arubayanna iti malem)— estoriaenna ti panagayatda ken Angkel Boting iti musika. Aggitara ni Angkel Boting ket isu met ti agsilindro.
“Ay, kasla diak kayat nga agpatingga ti tokar no kasta, Ansit,” kunkunana a makais-isem a mangperperreng iti agtabon nga init.
Sa ipakurengrengna kaniak ti gitara, ket ammalanna metten ti silindrona.
v.
ITI daydi met laeng nga aldaw a panagpabangkagko, nasabatko ni Lilong Martin iti karayan.
“Nalpasen ti gulgol, lilong?” kinunak nga ad-adda koma a pangablaaw.
“Lokditmo met, mistro,” kinunana ketdin a nagdusngiit. “Napanak nakipagburak iti rama,” indusngona ti alat iti siketna. “Sinno ti gulgolak? Ni Saddam? Idi kinaperka pay laeng, a, loko ket ginulgolakon.”
Pinilitko ti immisem. Talaga a dina naiwagat ti kinarugit ti ngiwatna. Numona ta kasla makitkitak kenkuana ni Leo Martinez a no makakita iti tsiks, aggunaygunay ti imingna.
Nalagipko la ket ngarud daydi agsapa sakbay a nagkasar da Angkel Boting ken Anti Babit, nagsiwarak ti damag a pinagtampong ni Lilong Martin ni Saddam.
“Mangibabainka, litsi!” kinunana kano. Inramramanna kano pay a pinagsasawan ni Angkel Boting nga imian iti daydi a rabii kada Saddam.
“Pagtim-ogek dagita batbatillogyo, lolokdit, wen!” kinunana kano pay.
Naimbag laeng ta nagpabus-oy met ti asideg a kabagianda a Hawayano nga akinkukua iti turod. Ket dita nga impatakder ni Saddam ti balayna, nga idi damo, kalkalapaw laeng.
Diakon malagip no ania ti insungbatko sakbay a nagsinakami ken Lilong Martin. Ta malagipko lattan ti ngirsina no kasta nga ayabannakami nga ubbing nga agpipila iti sangona. Naynay a kinunkunana: “’Mod’toy dagita butbutoyo ta lusientayo. Nalaklakanton a kugiten.”
Malagipko ta malagipko lattan ti ngirsina idi ilagidlagidna ti labaha iti pangasaan idinto nga agtigtigergerak nga agngalngalngal iti bayabas iti dayta a kalgaw a nagpakugitak. Addakami iti maysa a nasamek a turod a kakinnusay laeng ti turod nga ayan ti balay ni Saddam. Agur-uray dagiti lima pay a makugit iti asideg laeng. Dina pinaasideg ida tapno dida kano agdanag no makitada ti makugit.
Intangkulong nga immuna ni Lilong Martin ti Ginebra San Miguel nga intedko kas sukat ti panagpakugitko.
“’Piakay’ pay a kugkugitek ta adda pakairanudan. Ti nakidiablo a Saddam ta naggapu’t Kuwait ket ultimo nadangro a bangbanglo, awan pay, litsi!” Nagpugtit.
“Ket awan sa met ania nga inyawidna, lilong, ta mano a bulan met laeng,” kinunak.
“No di ket nagpupuniponan ‘ti kinalaglag, a!” kinunana manen. “Agabrod-abrod sa agawid. No di ket apon ti amin a kinatakrot!” Nagpugtit manen. Sa apagapaman a nagtalangkiaw.
“Ali, ikastoymon tapno nalaklaka,” kinunana ket rinugiannan a pinekpekkelan ti kimriiten a mabagbagik.
Anian a pannakaupal dayta a panagpakugit.
vi.
AGRUBRUBUATAKON nga agpa-Manila idi agapo ni Amboy. Makaluluasit. Nalagipko la ketdin ‘diay bida ti “Ang Pagdadalaga ni Maximo Oliveros” iti langana. Diaske, nakunak iti nakemko.
Adda iggemna a nangisit a frame.
“Diak ammo ti aramidek kadaytoy, Manong,” kinunana sa in-inayad nga impasangona kaniak ti frame. Nakitak dita ti ladawan da Angkel Boting ken Saddam— agkatkatawada a nagginnabbay.
Apagapaman a nailabegak. Ngem inallangonko met laeng ti riknak.
“Ket kunam met nga ipanmo iti lakasa?” Adda dagiti kayatko a saludsoden. Wenno ibaga. Ngem daydi lattan ti naisawangko.
“Paipasagadko ngarud ken ni tatang ‘diay lakasa idiay ayan da manang. Ngem amangan no aggagatel ni inang a mapan agsukain.”
Ne, ta nadlawko ketdin dagiti apagapaman a lipstick ken eye shadow iti rupa ni Amboy. Emo, nakunak lattan iti nakemko, ti aglatlatak a fashion, kababalin, wenno lifestyle dagiti agtutubo.
“’Mod’toy ta ipanko ‘diay kuartok,” kinunak ket anian a rimat dagiti agar-arimasa a matana.
Idi addaak iti kuarto, nadarimusmosak a simmangpet ni nanang. Inallingagko.
“Awan itan, a, Amboy ti mangmangted iti sidayo,” kinuna ni nanang.
“Okey laeng, anti. Dinakam met pagsidaen a talaga ni nanang,” kinuna ni Amboy.
Nalagipko a malaksid iti panagmasetas, naayat nga agmulamula iti nateng ni Saddam. Ken naayat nga agipadigo kada Anti Babit. Paitedna ken ni Amboy. Ngem sumangkautro met ni anti, no masida koma kas iti tinola a manok, no saan a dakami ti pangipasaanna, iti uray asino a kaarruba. No met natnateng a naynay a tarong ken okra, mapanna met pailako ken ni Piling, idi di pay naasawaan daytoy.
“Agbutengka iti kasta a ‘diarmo, Babit,” sinumaria iti naminsan ni nanang ni anti. “Grasia dayta. Yad-adayom, Apo, ta no dakayo ti tallikudan ti grasia.”
“Uray agdildilkami iti asin, manang,” kinuna ni anti, “dinakto mapakan iti it-ited dayta a Saddam. Sa dayta grasia, diak ammo ngem kasla tinallikudannakamin sipud nakiasawaak iti dayta a Boting nga apon san dagiti amin a kinasadut ditoy lubong!”
Nagsay-a manen ni nanang. Nalabit, karkarawaenna met ti ibagana iti kaanakanna. “Ket no ngamin ni tatangmo koma ti pagmulamulaem, ‘pia la nga adda pangarimutmotan iti sidaen.”
“Ibagakto, anti,” timek ni Amboy.
Idi rummuarak iti kuarto, kinunak: “Okeyen, Amboy.”
Dagus metten a nagpakada ni Amboy.
vii.
“APAY a kasta laengen ti panagbarkada da Angkel Boting ken Saddam?” nakunak iti naminsan ken ni nanang. Wagasko dayta a mangirugi laeng iti patanganmi ken nanang iti panaggayyem da Angkel Boting ken Saddam. Ta ammok ti kinapasigda ta kasla la ngarud agkabsatkami ken Anti Babit iti kinaasideg ti baetmi— walo a tawen laeng. Kasla pay ketdin uppatkami nga agkakabsat, a, ta kankanayondak met nga itugot no mapanda agaayam iti no sadino dita.
“Ket talloda man met a nagkakaubingan,” kinuna ni nanang. Sipud kano nagkakaadalanda iti Grade One— ta agpada met a taga-abagatan da Angkel Boting ken Saddam— saanen a mapagsina ti anniniwanda.
“Ti atapko, adda inaramid daytoy Saddam a di nagustuan ni antim,” aleng-aleng a kinuna ni nanang.
Pinampanunotko no ania dayta ngem awan met ti maarikapko. Nagtungtung-edak lattan.
viii.
TALAGA a di immammingaw ni Anti Babit iti massayag ni Saddam.
“Ania la unayen ti basol kenka daydiay gayyemmo?” kinuna ni nanang. Inawisnak a kaduana a mangbagbaga ken ni anti ta bareng denggennak kano a maysa a maestro.
“Awan ti gayyemko a Saddam!” inlig-is ni Anti Babit. Nagbaw-ingak ta diak kayat a perngen dagiti makaipas matana.
“Ne, ne, di la ketdin sumgar iti ibagbagana ni daytoy! Natay la ngaruden ‘diay tao!”
“Ali, inkayo idiay ayanna! Ayonanyo amin ida!”
Nagbiragsot a rimmuar ni nanang. Nagbatiak. Nakamattiderkami a dua ken anti. In-inut, nakitak ti maysa a Judy Ann Santos a kasla nakutoran a kakok— di makaperreng kaniak. Inasitgak. Iniggamak ti ulona. Ket inyasidegko ti rupana iti barukongko. Dayta man laengen ti panaginnasidegmi sipud panagasawana. Numona ta isu kano met ti nangay-aywan kaniak idi bassitak pay.
Nayugyog dagiti abagana agingga a nalayus ti barukongko iti luana. Pinengdak ti riknak. Inyaw-awanko. Ngem di met nakaidna dagiti matak kadagiti nagulo a ramit iti salas, ken iti nasipnget a kosina.
“Diak ammo no maawatannak, balong,” kinuna ni Anti.
“Amman, anti,” kinunak a pinikpik ti abagana.
Rimmuarak met laeng idi agangay. Inkeddengko a diakon sumurot iti massayag.
Nakunak iti nakemko: Ania ngata koma no kasta a langa ti isarangna ken ni Angkel Boting tapno agbaliw met ti asawana iti kayat ni anti a panagbalbaliw?
Napanak iti likudan ti balaymi ket natannawagak ti nakarangrangrang a turod nga ayan ti balay ni Saddam. Idi man laengen naimassayag nga immadu ti tao iti balayna, sipud iti daydi Lunes Paskua ti 2003 a panangibaba ti Barangay Council iti desisionna: masapul a rikpanen ni Saddam ti store ken barbershop-na gapu iti panangisagmakna kadagiti agtutubo.
Indauluan ni Anti Babit dagiti nagreklamo. Kasano ngamin, aya, ta dua a bulan pay sa agmartsa iti dayta a panagtuturpos iti haiskul, masikog metten ni Piling a manangen ni Amboy?
Ket ni Saddam ti pabasolen ni Anti Babit. Kinonsintirna kano dagiti ubbing a nagsisinnarak iti balayna. Ne, ta nagadu metten ti naawis ni Anti Babit a nagreklamo. Uray dagiti nagsikog met idi nabayagen a tiemtiempo, nagreklamoda metten. Ta ni kano Saddam ti mangyawis pay iti kuarto iti baba. Ti makadakes, adda pay ketdin lallaki a mangibaga a nagbaybayadda kano kenkuana a kasla ketdin inaramidna a motel dayta.
Diak ammo no pudno dagita. Ta siempre, adda latta dagiti mangipakat iti pagsasao a ti nabunga a mangga, isu ti uborenda.
Agasem met ngamin ket in-inut metten a naglupos ti panagbiag ni Saddam nupay ti kakaisuna a multicab laeng ti adda a luganna nga impapaipasadana iti adayon a kaanakanna. Napabakudanna ti intero a turod. Napasementona ti dos grado a balayna. Nakaaramid iti naisina a barbershop.
Ngem nangabak da Anti Babit. Naipaserrada ti store ken barbershop ni Saddam. Kangrunaan ti amin, ad-adda a linibian ti tao ni Saddam. Managisagmak, kunkunada.
Manipud idin, manmanon a rummuar ni Saddam. Agingga a nailakona ti multicab-na.
Ngem apagbiit met la ti kunak a panagballigi ni Anti Babit. Ta no tunggal umawag ni nanang, ipadamagna a madama manen ti apa da Anti Babit ken Angkel Boting— di maibalbalay ni Angkel Boting ta naynay nga adda iti balay ni Saddam.
Ken kas nakunak, iti karabiyan ti pannakayetnag ti desision ti Konseho ti Barangay, kasla sutil met dagiti agtutubo a napan ketdin nagraragsak iti balay ni Saddam— panangipakitada kano iti simpatiada ken ni Saddam. Napanak met immammingaw biit uray no sinumarianak ni nanang. Ta mamatiak met nga addaan kabukbukodan a panunot dagiti nagsikog a kas iti kasinsinko a ni Piling, wenno dakkel ti porsientona a dagiti met laeng nagannak ti ayanna.
Ket kas sagudayen ti desision, maserraanen dayta a lugar kadagiti agtutubo nga awan met ania a pakaseknanna ken ni Saddam.
ix.
NASAPA a nagasawa da Anti Babit ken Angkel Boting. Dayta, a, ket naamiriskon idi maskedanen ti panunotko. Addada laeng iti umuna a tukad ti kolehio iti Cagayan State University iti Aparri a nagbasaanda man met laeng a tallo. ‘Tay kunada a dina naipapas ti nagbalasang.
“Naal-ala iti panagbuybuyada iti sine,” kinuna idi ni tatang. Sumagmamano laeng a bulan kalpasan daydi panangitugotda kaniak a tallo a nagbuyakami iti pelikula ni FPJ a “Kapag Lumaban Ang Api.”
Ni la ngarud Saddam ti nakakarera kadakuada a tallo. Nag-self-supporting iti Aparri School of Arts and Trade. Nangala iti kinakarpentero.
Ni nanang ti immuna a nakadlaw ti panagdul-o-dul-o ni Anti Babit. Iti balaymi a naggigian ni anti ta uliladan a demmang ken nanang. Adda met ti kakaisuna a kabsatna a lalaki idiay Ilokos. Isu a ni tatang ken dagiti uliteg ni nanang ti nangpaayab iti parientes ni Angkel Boting idi inako met laeng ni Anti Babit a masikog kalpasan ti sangapagassawaan a lipak ni nanang kenkuana.
“Ania ti napasamak, Boting?” kinuna ti maysa nga uliteg da nanang.
“Ket naminsan met la a kin-od, angkel,” kinuna ni Angkel Boting. Dagus met nga ingguyodnak ni nanang nga impan iti kosina ta tulongak kano nga agisagana iti patupat a merienda dagiti nagpapatang.
x.
TI lagip ti kadangkokan a pagayam ta napudno daytoy iti naynay a panangilagidlagidna iti panunot kadagiti makaaliaw a pasamak nupay pilpilitem a dagiti koma namamaris ken nasasam-it a kanito.
Tunggal malagipko ni Saddam, saan a maaw-awan ti pannakalagipko iti damo a pannakabuyak iti sine idiay Aparri. Naimnas a lagip ti panagbuya iti sine iti maysa a siam ti tawenna nga ubing. Ti adatna, mapukaw dayta nga imnas no malagipko ti pelikula, ti “Kapag Lumaban Ang Api” ni Fernando Poe Jr. ket maaliawak no kasano a pinadso ti maysa a tao ti nakaad-adu a kabusor, uray ibilangmo dagitoy a kabusor a nadadangkok met a basalios ti maysa a nadangkok met a tao. Ta napampanunot met ti maysa nga ubing a kas kaniak a kasanon dagiti nabati met dagitoy a basalios a pamilia?
Ngem nalabit, ad-adda a napalag-an koma ti riknak no saan a mismo a ni Angkel Boting ti nangestoria kaniak no kasano a pinatpat ni FPJ babaen ti machine gun-na dagiti basalios a kasla lattan gagangay nga unas.
Ta diak nalpas ti sine. Idi nairurumen la unayen ni FPJ, indukitkon ken ni Anti Babit ti iruruarmin iti pagsinean. “Rumabiin, anti,” kinunak.
Dagus met nga insungbat ni anti a nangkalbit ken ni Saddam iti abay ni Angkel Boting (nagtengngaan da anti ken Saddam ni Angkel Boting): “Inka man kuyogen, Buen, ni Ansit. Igatangam iti ice cream no isu.”
Nalatak a pagsinean ti Ryan Cinema iti Aparri kadagidi a tawen. Ket addada aglako iti pop corn kada ice cream iti sangona. Sumanamtek ni Saddam a nangiggem iti takiagko sa pinadaplisanna pay iti tapis ti teltel ni Angkel Boting. Ditoy nga immuna a nagatapak a nasakit ti nakemna a masolo ni Angkel Boting ni Anti Babit.
“Bussogenka iti ice cream ta aggayyemta, Ansit, wen?” kinuna ni Saddam kaniak. Tung-edak a tung-ed. Naragsakanak ta nakalawlawag pay met la gayam iti ruar. Inggatangannak pay iti lollipop.
Apagisu a naitig-abko ti Coca-Cola a nangisit (kasta ti awagko iti Coke idi), idi rummuar da Angkel Boting ken Anti Babit— agpadpadada a nakais-isem ken agsinsinnikilda.
Mapilpilit ti isem ni Saddam a kasla ’tay kabusor ni FPJ. Ngem kasla Paquito Diaz latta a nagngirsi ket kinunana: “Babit, diak agipulpulong basta aggagayyemtayo ingga’t inggana, a?”
Nagmalangaak iti ngednged ti tung-ed ni Anti. Ngem naisursurotak a nagkatawa idi nagkatawa ni Saddam iti nakasarsarangsang.—O
Naipablaak iti Bannawag, Oktubre 31, 2011 a bilang. Umuna a Gunggona, Salip iti Sarita iti Iluko (Ilokano), 61st Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature. Pammadayaw ti susanolmetti.com ken Google dagiti naaramat a ladawan.
Sarita ni ARIEL S. TABAG
Idi pay, ti palimed nga uk-ukopan ti tunggal maysa kadakuada, tumungtungraraw ti ipusna…
i.
NATAY kanon ni Saddam!
Dayta ti dimteng kaniak a damag iti kaaddak idiay barangaymi iti dayta a Paskua 2006; nagawidak idi manipud iti Manila a pangisursuruak iti haiskul.
Saan a ni Saddam Hussein a nadangkok a lider ti Iraq no di ketdi ni Buenaventura Palor, wenno Angkel Buen, daytoy a Saddam. Ta no idiay Namruangan, Sta. Maria, Cagayan a lugarmi a birngasenda uray ni Apo Jesucristo iti Papa Jesus, awan sabali nga ibilangda a Saddam no di ni Angkel Buen uray kasano ti kinalatakna idi iti lubong daytoy pudpudno a Saddam Hussein.
Nakalalagip ti ipupusay ni Angkel Buen. Iti bisperas ti ipapatayna, nagmalmalem sa nagpatpatnag sa gistayan manen nagmalmalem a nagtoktokar ‘diay component-na— naikonekta met iti trumpa. Naimbag laeng ta nalpasen ti Paskua ket agsasamusam ti padaya isu a nagbalin a kasla soundtrack dagiti reunion, pabunar, ken pabuniag ti kalalainganna ti pigsana manipud iti balay ni Saddam a naisaad iti turod iti daya ti bario a maysa a pasto laeng ti baetna iti kamposanto ti ili.
Sa ket agarup nagmalmalem a sao a sao ni Anti Babit, ti kakaisuna a babai ken buridek a kabsat ni nanang. Kasano ngamin, aya, ta adda kano ti asawana, ni Angkel Boting iti balay ni Saddam ket nagin-inumda. Nalabit nadegdegan pay ti gurana ta adda pay sadiay ni Amboy, ti buridek iti dua nga annakda, nga inusar da Angkel Boting a para gatang iti Red Horse nga inumenda.
“Di koma iraremda latta ti bagbagida iti arak basta dida agiramraman! Bagastiokininana ketdi! Pakawanennak, Apo!” Uray la inkirkiraid ni Anti Babit.
Ket sakbay a lumnek ti init iti dayta nga aldaw, saanen a nakateppel ni Anti Babit. Idi nagsardeng ti tokar, impapanko lattan a nakadanonen sadiay ti ikitko. Ngem apagbiit met laeng a nagsardeng ti tokar. Pagam-ammuan, naipatayab manen ti sonata a “Sa Mata Makikita,” sa ti “Kahit Konting Pagtingin.” Madamdama pay biit, addadan— immuna ni Anti Babit a makasangsangit, sa manguddakudday a simmaruno dagiti agama nga Angkel Boting ken Amboy.
Gapu ta ti ubong laeng ti baboy ti nagbabaetanmi kada Anti Babit, natibong latta a nangnangngegmi ti kinunkunana: “Ania ketdi, aya, ti naipakpakan kadakayo dayta a Saddam? Di pay la makimat amin a baien ditoy lubong! Ket umuna dayta a Saddam!”
Ni Saddam, baien? Ay, nakaro met a pungtot ni Anti.
Idi addaak iti haiskul a sumagmamanon a bulan nga adda impatakderna a pagpukisan, kas gagangay kadagiti kalugarak, sinutilda ni Saddam.
“Mayat man met ti panagamayo, aya, ken Angkay Martin,” kinuna ti diak nagananen nga agkabannuag. “Mammukiska, mangngugit ni tatangmo. Ni tatangmo, paguapuenna ti buto, sika paguapuem met ti tao!”
Kunam pay, dua a bitog ti impakatna iti bakrang ti nagsao. Sa linengngesna ket pagam-ammuan, asidegen ti rupa ‘diay nagsao iti takki ti aso nga adda iti igid ti kalsada.
Sa laeng nakasao dagiti nakaimatang a pakairamanak idi addan ni Saddam a mangtaltalunton iti tambak nga agturong iti naiputputong a balayna.
“Dim’ kad’ nadamag a nagenrol iti karate sakbay a napan ‘diay Kuwait?” adda nangikissiim. Idi agarmaren iti pungdol daytoy binitog ni Saddam, kapilitanen a naburak ti ummong ta di ket ad-adda a dakes ti banagna.
Sipud met idin, no angawenda man ti kinamammukis wenno awaganda iti Saddam, siguraduenda nga umuna nga awan daytoy iti asideg.
Isu a daydi panangibaga ni Anti Babit a baien ni Saddam, siguradoak a gapu iti pungpungtotna iti naynay nga awan dagiti agamana iti balayda.
Agsublitayo iti pannakatay ni Saddam.
Nagpatpatnag dayta a tokar iti trumpana ket pagsayaatanna iti kinaputputongna, di unay nariribuk dagiti bumario, lalo ket panawen met ti Paskua. Ngem idi maaldawan manen iti kabigatanna a di met laengen agsardeng ti tokar, nadlawkon a no kua tumannawag ni Angkel Boting iti daya nga abagatan nga ayan ti balay ni Saddam. Iti pattapattak nga apagwagsak ti buggona iti pangngaldaw, nagdardarasen ni Angkel Boting a napan iti ayan ni Saddam. Di met unay nabayag, umananges-anges metten ni Amboy nga immay iti arubayanmi— iggemna ti selponna a nalabit inawaganna ni tatangna nga immay iti arubayanmi.
“Anti, Anti, natay kano metten ni Angkel Buen!” kinuna ‘toy kasinsinko. Nagsangit pay. Alasek man, aya, ti panagsangitna ta graduating met idin iti haiskul ti loko.
“Ania? Ania kan’ impatayna?” nagdappuor ni nanangna manipud iti kosina. Ngem awanen ni Amboy ta naglaglagtiten a napan met idiay ayan ni Saddam.
Ti estoria ni Angkel Boting, nadanonna kano ni Saddam a nakatugaw a nakadumog iti lakasa. Ket idi kinutina, sangsangkasurot metten a natulid. (Nagparparikutan pay met idi dagiti taga-puneraria nga inunnat.)
Batibat. Dayta ti kuna dagiti bumario nga impatayna. No siak met ti mangan-anag, napalaluanna ti imminum. Ta kuna ‘diay nagsakadaan ni Amboy, lima a kahon ti naala ni Amboy ket ad-adda met a nagbuybuyada laeng nga agama iti panagin-inum ni Saddam. Na-high blood la ketdi ni Saddam bayat ti pannaturogna. Naubing— treintay saisna laeng.
ii.
KARABIYANNA met laeng, napankami a sangapamilia nakimassayag. Adda ti atong iti sakaanan ti turod. Naamirisko a kasta gapu ta iti arubayan, napidipid pay laeng dagiti masetas ni Saddam. Naammuak nga impagel ni Angkel Boting a pinakuti.
Karkardayo ti kinaawan dagiti dadakkel ni Saddam, malaksid kadagiti asideg a kakabagianda. Gapu ta umuna a rabii, kas kadagiti dadduma a massayag iti lugarmi, sa pay la lepleppas ti Paskua, pangrasayen pay laeng ti tao. Adda dagiti aglanglanga nga estudiante iti haiskul nga agar-aramid iti sabsabong manipud iti papel de hapon. Adda met dagiti agay-ay-ayam iti T or C. Adda dua a lamisaan dagiti agsusugal.
Inam-amirisko ti balay ni Saddam. Nupay medio nasingedak met kenkuana, diakon naginlalaing a napan nangsirip kadagiti dadduma a pasetna. Narigat no amangan no siak ti umuna a pagpariknaanna. Ta idi sibibiag pay, nakaan-annad kadagiti alikamenna. Wenno dina itulok a bastabasta lattan serken ti tao ti kosina wenno kuartona iti baba.
“Ditakayo latta arubayan ken store,” kunana. Ngem iti panagpatulongna kaniak a nagluto iti naminsan a panagkasangayna iti balayna, nakadaldalimanek ti kosinana. Mabain ti ngilaw nga agdisso iti lababo a baldosa no pasawen ti agsao.
Daydi met ti pannakadlawko iti kinapudaw dagiti sakana ta masansan met a nakapadiama wenno naka-jeans no kasta a mamukis. Nalabit tapno nawaywaya nga agtignay iti panaglutona. Napudaw a kunam la no saan a main-initan. Ken awan ti madlawmo a barbonna isu a nakapatpatak ti piglat iti kanawan a luppona— iti babaen ti putol ti maong a shorts-na.
“Naan-ano dayta, Angkel?” kinunak nga indusngo ti piglat.
Nagkatawa nga immuna iti napigsa. Sa kinunana: “Idi napankam nangrabong ken Boting. Nagsinnutilkami ket diak nakitkita daydi nakatungraraw a puted ti kawayan. Dayta naipas.”
Naipas, kinunana ngem kasla tagiragsakenna met ti pannakaipasna. Ta nagrimrimat dagiti matana. Ket no kasdiay ti langana, ay, umarngi man met ken ni Piolo Pascual gayam.
iii.
TALLO nga aldaw a naimassayag ni Saddam. A-treinta a nagpumpon ta kuna ni Lilong Martin nga amana, dida kayat ti adda massayagna iti Baro a Tawen, a kunam la no nakapagbayagda met idi napanda naminsan timman-aw.
Karkardayo ti kinapuskol dagiti nakipamumpon ken ni Saddam. Kaaduanna a kasadarak— agtawenak iti 28 idi— dagiti nakipamumpon. Nadlawko a ti grupomi nga agkakaeskuelaan ti kataengan— agkakaeskuelaan iti pribado nga eskuelaan iti bariomi isu a saan laeng a bumario dagitoy no di pay ket adda dagiti taga-kabangibang nga ili.
Apay a kasta?
Sumagmamano a bulanna laeng idiay Kuwait ni Saddam. Nagawid gapu iti panagbettak ti Gulf War. Dayta, wen, dayta ti nakapanagananna iti Saddam. Ad-adda a pananglais iti kinadaksanggasatna a nagabrod ngem iti talugading koma ni Saddam Hussein a nadangkok ken authoritarian.
Kabigatanna ketdi daydi isasangpetna, napan idiay Aparri. Malagipko ta nagpakuyog man met laeng ken ni Angkel Boting ken nairana nga agrubrubuatak a mapan makikontes iti salip iti Math idiay ili a kas pannakabagi dagiti Grade Six iti bariomi. Idi sumangpetda, addan baklayda a component ken dadduma pay a ramit. Di pay nagtabon ti init, immawengen ti sonata manipud iti balay ni Saddam. Ay, ket kasla bunar a nasukit dagiti bumario ta di pay nagbugi dagiti pagay, adda ketdin agpasala? Gayam, ni Saddam. Nagtibong ket ti timeknan a nangkablaaw iti bario. Kunana a panglinglingayna kano kadagiti bumario. Mayat met ta manmano pay met la ti adda telebisionna idi ken awan pay ti cable iti ilimi. Sa pinagsasarunona a pinatokar ti “Faithful Love” kada “Ikaw Pa Rin” ni Ted Ito ken ti ‘walang-kamatayang’ “Can’t Be With You Tonight?”.
Dita a nangrugi ti akemna a kasla disc jockey. Kampay idi, adda nag-request iti sonata manipud ken ni kastoy a pulano a maisagut ken ni kasta a pulana. Ayna, ta binigat a kasta, agarup alas siete agingga iti alas nuebe. “Bagtit,” kunkuna dagiti tattao idi damo, a, ngem kasla metten makaapiang a droga nga idi madudogen dagiti bumario, nagbalinen a paset ti inaldaw a panagbiagda.
Iti daydi met laeng damo a panagpatokarna ti nangipakaammuanna nga iti kabigatanna, Sabado dayta, maluktanen ti Buen’s Barbershop iti mismo a balayna. Ket kas sagutna kadagiti bumario, libre. Apo, ket kasla ‘tay makipila iti trigo a rasion dagiti Amerikano ti plastarmi a napan nagpapukis. Army cut kaniak ta isu ti kinayat ni nanang tapno kano maikkat dagiti nagadu a tarakenko a kuto.
Dita a nangrugi nga immadu ti tao iti arubayan ni Saddam. Ta malaksid nga agpukis, adda bassit nga store-na. Awan ketdi ti kaduana ta impasigudna nga agtaltalek lattan ket makaammon ti gumatang a mangibati iti bayad ti pidutenna ta adda met pricelist iti ridaw ti store, wenno mini-grocery, kunak lattan ta sika ngarud ti mangpidut iti gatangem.
Maysa a makaay-ayo kadagiti agpapukis— a napagdidinnamagan— ti kinalag-an ti imana a mamukis. No trim laeng ti ipaaramidmo iti buokmo, saan payen nga agusar iti sagaysay no di ket dagiti ramayna. Apo ket naganas met ta makaariek a mailagidlagid dagiti nalamuyot a ramayna iti teltel kada lapayag.
Agingga a nagbalin nga ayuyang dagiti estudiante ti balay ni Saddam, nangruna no kasta a lunch break ta nasigo met ti dalan a mapan dita— lasatem la ti sumagmamano a kinelleng, addakan iti nakadasan a turod nga amarilio a pila a kasinnango laeng ti elementaria ti bario, a kaabay met ti pribado a high school. Ad-adda ketdi a dagiti haiskul ti nages-estambay iti balayna; abogendakami pay ketdi nga adda iti elementaria, nga isu met ti inaramidmi idi dakami ti adda iti haiskul.
Ay, ket adu a panagpapagayam ken ayan-ayat ti nasangal iti arubayan ken uneg ti balay ni Saddam. Gagangay iti high school life a kunada, panawen ti panagtakuat ken panagsangal kadagiti nakalalagip a relasion, iti man lalaki wenno babai; nainseksualan man wenno purpuro a panagrukbab iti kinatao ti tunggal maysa wenno pannakapnek iti sidong ti maysa. A dagitoy a relasion, makuna a natibtibker ken nakalalagip ta pammaneknek la ngarud ti naburnok a bilang dagiti nakipamumpon ken ni Saddam. Karkardayo ketdi ta saan dagitoy a nagmamangit no di ket kasla nagbalin a reunion ti pumpon— kinnomusta iti nagbalin a biag ni kastoy wenno ni kasta; no nagkatuloyan met la da kastoy wennno ni kasta; ken siempre, malaglagip ti kinamanagparabur ni Saddam a no dadduma, masansan pay ketdi, agpa-discount iti pukis no di man agpautang ket bayadam iti kumporme, uray jokes a nakakorkorni basta adda bassit basbastosna.
iv.
NI met laeng Amboy ti ammok a napan nagdalus iti balay ni Saddam, maysa nga aldaw kalpasan ti Baro a Tawen 2007 wenno tallo nga aldaw kalpasan a naipumpon. Nagistayan naggiddankami a nagpa-abagatan ta manglintegak kadagiti kinelleng a mapan met iti bangkagmi ta nagtulagkami ken tatang a yalaannak iti kalog a yawidko iti Manila.
“Maituredmo?” kinunak a saan a pangbutbuteng no di ket panangyalikaka iti mabalin nga aramiden ni nanangna kenkuana.
Insungbat ketdi ni Amboy a mailalaan kadagiti alikamen ni Saddam. Kunana nga ikargana iti lakasa dagiti nasisita sa paipasagadna ken ni Angkel Boting. Makaammo kanon no kagura ni nanangna. No di awaten ni nanangna, mapanna kanon ipan no kua idiay ayan ni Piling a manangna a naikamang iti Mission.
Sa kunana: “Manong, dim’ kayat nga alaen ‘diay gitara ken silindrona?”
Urayak la nagkiet. Pudno a naayatak iti musika a patiek a maysa kadagiti nakaaw-awisak iti balay ni Saddam ta sinursuruannak nga aggitara ken agsilindro. Ngem maalumiimak man, aya, a mangtagikua iti ramit ti natay, nangrunan, a, dagitoy instrumento a no agtokarka met ngarud ket nagadu a laglagip ti umay iti utekmo a kaaduan met ngarud ket makapasangit.
“Kuam lattan, Ading,” kinunakon. Ibagak koma nga ilakona laengen ngem amangan ta puon met laeng ti pakapilpilawanna.
Apagapaman a nagmattiderak idi makabatogak iti ayan ti turod a nagsaadan ti balay ni Saddam. Pudno a naiputputong. Ngem no addaka iti daydi nga ayanko, sangagasut a metro iti kaadayona agingga iti balay ni Saddam, makitam ti kinadaegna nangruna ket mangrugi idin a lumtuad dagiti sabong ti bougainvilla, euphorbia, daisy ken dadduma pay a mula.
Ket malaglagipko la ket ngarud daydi sapaw nga impatakderna iti sango ti balayna, kasla ketdin naisaad a pagwanawanan ti bario ta nalayang a makitam ti pakabuklan ti bario ngem didaka ania a makita ta adda naglinged a panakkelen a puon ti kallupit.
Dita a sinursuruannak ni Saddam nga aggitara. Ken agsilindro. Nakalalagip a sakbay ti tunggal panagpasursurok— iranak no kasta a dandanin lumnek ti init iti Domingo (awan ti matatao iti balayna ta manglangan nga aglako ken agpukis iti kasta nga aldaw a pannakimisana iti bigat ken panangpapintasna met iti arubayanna iti malem)— estoriaenna ti panagayatda ken Angkel Boting iti musika. Aggitara ni Angkel Boting ket isu met ti agsilindro.
“Ay, kasla diak kayat nga agpatingga ti tokar no kasta, Ansit,” kunkunana a makais-isem a mangperperreng iti agtabon nga init.
Sa ipakurengrengna kaniak ti gitara, ket ammalanna metten ti silindrona.
v.
ITI daydi met laeng nga aldaw a panagpabangkagko, nasabatko ni Lilong Martin iti karayan.
“Nalpasen ti gulgol, lilong?” kinunak nga ad-adda koma a pangablaaw.
“Lokditmo met, mistro,” kinunana ketdin a nagdusngiit. “Napanak nakipagburak iti rama,” indusngona ti alat iti siketna. “Sinno ti gulgolak? Ni Saddam? Idi kinaperka pay laeng, a, loko ket ginulgolakon.”
Pinilitko ti immisem. Talaga a dina naiwagat ti kinarugit ti ngiwatna. Numona ta kasla makitkitak kenkuana ni Leo Martinez a no makakita iti tsiks, aggunaygunay ti imingna.
Nalagipko la ket ngarud daydi agsapa sakbay a nagkasar da Angkel Boting ken Anti Babit, nagsiwarak ti damag a pinagtampong ni Lilong Martin ni Saddam.
“Mangibabainka, litsi!” kinunana kano. Inramramanna kano pay a pinagsasawan ni Angkel Boting nga imian iti daydi a rabii kada Saddam.
“Pagtim-ogek dagita batbatillogyo, lolokdit, wen!” kinunana kano pay.
Naimbag laeng ta nagpabus-oy met ti asideg a kabagianda a Hawayano nga akinkukua iti turod. Ket dita nga impatakder ni Saddam ti balayna, nga idi damo, kalkalapaw laeng.
Diakon malagip no ania ti insungbatko sakbay a nagsinakami ken Lilong Martin. Ta malagipko lattan ti ngirsina no kasta nga ayabannakami nga ubbing nga agpipila iti sangona. Naynay a kinunkunana: “’Mod’toy dagita butbutoyo ta lusientayo. Nalaklakanton a kugiten.”
Malagipko ta malagipko lattan ti ngirsina idi ilagidlagidna ti labaha iti pangasaan idinto nga agtigtigergerak nga agngalngalngal iti bayabas iti dayta a kalgaw a nagpakugitak. Addakami iti maysa a nasamek a turod a kakinnusay laeng ti turod nga ayan ti balay ni Saddam. Agur-uray dagiti lima pay a makugit iti asideg laeng. Dina pinaasideg ida tapno dida kano agdanag no makitada ti makugit.
Intangkulong nga immuna ni Lilong Martin ti Ginebra San Miguel nga intedko kas sukat ti panagpakugitko.
“’Piakay’ pay a kugkugitek ta adda pakairanudan. Ti nakidiablo a Saddam ta naggapu’t Kuwait ket ultimo nadangro a bangbanglo, awan pay, litsi!” Nagpugtit.
“Ket awan sa met ania nga inyawidna, lilong, ta mano a bulan met laeng,” kinunak.
“No di ket nagpupuniponan ‘ti kinalaglag, a!” kinunana manen. “Agabrod-abrod sa agawid. No di ket apon ti amin a kinatakrot!” Nagpugtit manen. Sa apagapaman a nagtalangkiaw.
“Ali, ikastoymon tapno nalaklaka,” kinunana ket rinugiannan a pinekpekkelan ti kimriiten a mabagbagik.
Anian a pannakaupal dayta a panagpakugit.
vi.
AGRUBRUBUATAKON nga agpa-Manila idi agapo ni Amboy. Makaluluasit. Nalagipko la ketdin ‘diay bida ti “Ang Pagdadalaga ni Maximo Oliveros” iti langana. Diaske, nakunak iti nakemko.
Adda iggemna a nangisit a frame.
“Diak ammo ti aramidek kadaytoy, Manong,” kinunana sa in-inayad nga impasangona kaniak ti frame. Nakitak dita ti ladawan da Angkel Boting ken Saddam— agkatkatawada a nagginnabbay.
Apagapaman a nailabegak. Ngem inallangonko met laeng ti riknak.
“Ket kunam met nga ipanmo iti lakasa?” Adda dagiti kayatko a saludsoden. Wenno ibaga. Ngem daydi lattan ti naisawangko.
“Paipasagadko ngarud ken ni tatang ‘diay lakasa idiay ayan da manang. Ngem amangan no aggagatel ni inang a mapan agsukain.”
Ne, ta nadlawko ketdin dagiti apagapaman a lipstick ken eye shadow iti rupa ni Amboy. Emo, nakunak lattan iti nakemko, ti aglatlatak a fashion, kababalin, wenno lifestyle dagiti agtutubo.
“’Mod’toy ta ipanko ‘diay kuartok,” kinunak ket anian a rimat dagiti agar-arimasa a matana.
Idi addaak iti kuarto, nadarimusmosak a simmangpet ni nanang. Inallingagko.
“Awan itan, a, Amboy ti mangmangted iti sidayo,” kinuna ni nanang.
“Okey laeng, anti. Dinakam met pagsidaen a talaga ni nanang,” kinuna ni Amboy.
Nalagipko a malaksid iti panagmasetas, naayat nga agmulamula iti nateng ni Saddam. Ken naayat nga agipadigo kada Anti Babit. Paitedna ken ni Amboy. Ngem sumangkautro met ni anti, no masida koma kas iti tinola a manok, no saan a dakami ti pangipasaanna, iti uray asino a kaarruba. No met natnateng a naynay a tarong ken okra, mapanna met pailako ken ni Piling, idi di pay naasawaan daytoy.
“Agbutengka iti kasta a ‘diarmo, Babit,” sinumaria iti naminsan ni nanang ni anti. “Grasia dayta. Yad-adayom, Apo, ta no dakayo ti tallikudan ti grasia.”
“Uray agdildilkami iti asin, manang,” kinuna ni anti, “dinakto mapakan iti it-ited dayta a Saddam. Sa dayta grasia, diak ammo ngem kasla tinallikudannakamin sipud nakiasawaak iti dayta a Boting nga apon san dagiti amin a kinasadut ditoy lubong!”
Nagsay-a manen ni nanang. Nalabit, karkarawaenna met ti ibagana iti kaanakanna. “Ket no ngamin ni tatangmo koma ti pagmulamulaem, ‘pia la nga adda pangarimutmotan iti sidaen.”
“Ibagakto, anti,” timek ni Amboy.
Idi rummuarak iti kuarto, kinunak: “Okeyen, Amboy.”
Dagus metten a nagpakada ni Amboy.
vii.
“APAY a kasta laengen ti panagbarkada da Angkel Boting ken Saddam?” nakunak iti naminsan ken ni nanang. Wagasko dayta a mangirugi laeng iti patanganmi ken nanang iti panaggayyem da Angkel Boting ken Saddam. Ta ammok ti kinapasigda ta kasla la ngarud agkabsatkami ken Anti Babit iti kinaasideg ti baetmi— walo a tawen laeng. Kasla pay ketdin uppatkami nga agkakabsat, a, ta kankanayondak met nga itugot no mapanda agaayam iti no sadino dita.
“Ket talloda man met a nagkakaubingan,” kinuna ni nanang. Sipud kano nagkakaadalanda iti Grade One— ta agpada met a taga-abagatan da Angkel Boting ken Saddam— saanen a mapagsina ti anniniwanda.
“Ti atapko, adda inaramid daytoy Saddam a di nagustuan ni antim,” aleng-aleng a kinuna ni nanang.
Pinampanunotko no ania dayta ngem awan met ti maarikapko. Nagtungtung-edak lattan.
viii.
TALAGA a di immammingaw ni Anti Babit iti massayag ni Saddam.
“Ania la unayen ti basol kenka daydiay gayyemmo?” kinuna ni nanang. Inawisnak a kaduana a mangbagbaga ken ni anti ta bareng denggennak kano a maysa a maestro.
“Awan ti gayyemko a Saddam!” inlig-is ni Anti Babit. Nagbaw-ingak ta diak kayat a perngen dagiti makaipas matana.
“Ne, ne, di la ketdin sumgar iti ibagbagana ni daytoy! Natay la ngaruden ‘diay tao!”
“Ali, inkayo idiay ayanna! Ayonanyo amin ida!”
Nagbiragsot a rimmuar ni nanang. Nagbatiak. Nakamattiderkami a dua ken anti. In-inut, nakitak ti maysa a Judy Ann Santos a kasla nakutoran a kakok— di makaperreng kaniak. Inasitgak. Iniggamak ti ulona. Ket inyasidegko ti rupana iti barukongko. Dayta man laengen ti panaginnasidegmi sipud panagasawana. Numona ta isu kano met ti nangay-aywan kaniak idi bassitak pay.
Nayugyog dagiti abagana agingga a nalayus ti barukongko iti luana. Pinengdak ti riknak. Inyaw-awanko. Ngem di met nakaidna dagiti matak kadagiti nagulo a ramit iti salas, ken iti nasipnget a kosina.
“Diak ammo no maawatannak, balong,” kinuna ni Anti.
“Amman, anti,” kinunak a pinikpik ti abagana.
Rimmuarak met laeng idi agangay. Inkeddengko a diakon sumurot iti massayag.
Nakunak iti nakemko: Ania ngata koma no kasta a langa ti isarangna ken ni Angkel Boting tapno agbaliw met ti asawana iti kayat ni anti a panagbalbaliw?
Napanak iti likudan ti balaymi ket natannawagak ti nakarangrangrang a turod nga ayan ti balay ni Saddam. Idi man laengen naimassayag nga immadu ti tao iti balayna, sipud iti daydi Lunes Paskua ti 2003 a panangibaba ti Barangay Council iti desisionna: masapul a rikpanen ni Saddam ti store ken barbershop-na gapu iti panangisagmakna kadagiti agtutubo.
Indauluan ni Anti Babit dagiti nagreklamo. Kasano ngamin, aya, ta dua a bulan pay sa agmartsa iti dayta a panagtuturpos iti haiskul, masikog metten ni Piling a manangen ni Amboy?
Ket ni Saddam ti pabasolen ni Anti Babit. Kinonsintirna kano dagiti ubbing a nagsisinnarak iti balayna. Ne, ta nagadu metten ti naawis ni Anti Babit a nagreklamo. Uray dagiti nagsikog met idi nabayagen a tiemtiempo, nagreklamoda metten. Ta ni kano Saddam ti mangyawis pay iti kuarto iti baba. Ti makadakes, adda pay ketdin lallaki a mangibaga a nagbaybayadda kano kenkuana a kasla ketdin inaramidna a motel dayta.
Diak ammo no pudno dagita. Ta siempre, adda latta dagiti mangipakat iti pagsasao a ti nabunga a mangga, isu ti uborenda.
Agasem met ngamin ket in-inut metten a naglupos ti panagbiag ni Saddam nupay ti kakaisuna a multicab laeng ti adda a luganna nga impapaipasadana iti adayon a kaanakanna. Napabakudanna ti intero a turod. Napasementona ti dos grado a balayna. Nakaaramid iti naisina a barbershop.
Ngem nangabak da Anti Babit. Naipaserrada ti store ken barbershop ni Saddam. Kangrunaan ti amin, ad-adda a linibian ti tao ni Saddam. Managisagmak, kunkunada.
Manipud idin, manmanon a rummuar ni Saddam. Agingga a nailakona ti multicab-na.
Ngem apagbiit met la ti kunak a panagballigi ni Anti Babit. Ta no tunggal umawag ni nanang, ipadamagna a madama manen ti apa da Anti Babit ken Angkel Boting— di maibalbalay ni Angkel Boting ta naynay nga adda iti balay ni Saddam.
Ken kas nakunak, iti karabiyan ti pannakayetnag ti desision ti Konseho ti Barangay, kasla sutil met dagiti agtutubo a napan ketdin nagraragsak iti balay ni Saddam— panangipakitada kano iti simpatiada ken ni Saddam. Napanak met immammingaw biit uray no sinumarianak ni nanang. Ta mamatiak met nga addaan kabukbukodan a panunot dagiti nagsikog a kas iti kasinsinko a ni Piling, wenno dakkel ti porsientona a dagiti met laeng nagannak ti ayanna.
Ket kas sagudayen ti desision, maserraanen dayta a lugar kadagiti agtutubo nga awan met ania a pakaseknanna ken ni Saddam.
ix.
NASAPA a nagasawa da Anti Babit ken Angkel Boting. Dayta, a, ket naamiriskon idi maskedanen ti panunotko. Addada laeng iti umuna a tukad ti kolehio iti Cagayan State University iti Aparri a nagbasaanda man met laeng a tallo. ‘Tay kunada a dina naipapas ti nagbalasang.
“Naal-ala iti panagbuybuyada iti sine,” kinuna idi ni tatang. Sumagmamano laeng a bulan kalpasan daydi panangitugotda kaniak a tallo a nagbuyakami iti pelikula ni FPJ a “Kapag Lumaban Ang Api.”
Ni la ngarud Saddam ti nakakarera kadakuada a tallo. Nag-self-supporting iti Aparri School of Arts and Trade. Nangala iti kinakarpentero.
Ni nanang ti immuna a nakadlaw ti panagdul-o-dul-o ni Anti Babit. Iti balaymi a naggigian ni anti ta uliladan a demmang ken nanang. Adda met ti kakaisuna a kabsatna a lalaki idiay Ilokos. Isu a ni tatang ken dagiti uliteg ni nanang ti nangpaayab iti parientes ni Angkel Boting idi inako met laeng ni Anti Babit a masikog kalpasan ti sangapagassawaan a lipak ni nanang kenkuana.
“Ania ti napasamak, Boting?” kinuna ti maysa nga uliteg da nanang.
“Ket naminsan met la a kin-od, angkel,” kinuna ni Angkel Boting. Dagus met nga ingguyodnak ni nanang nga impan iti kosina ta tulongak kano nga agisagana iti patupat a merienda dagiti nagpapatang.
x.
TI lagip ti kadangkokan a pagayam ta napudno daytoy iti naynay a panangilagidlagidna iti panunot kadagiti makaaliaw a pasamak nupay pilpilitem a dagiti koma namamaris ken nasasam-it a kanito.
Tunggal malagipko ni Saddam, saan a maaw-awan ti pannakalagipko iti damo a pannakabuyak iti sine idiay Aparri. Naimnas a lagip ti panagbuya iti sine iti maysa a siam ti tawenna nga ubing. Ti adatna, mapukaw dayta nga imnas no malagipko ti pelikula, ti “Kapag Lumaban Ang Api” ni Fernando Poe Jr. ket maaliawak no kasano a pinadso ti maysa a tao ti nakaad-adu a kabusor, uray ibilangmo dagitoy a kabusor a nadadangkok met a basalios ti maysa a nadangkok met a tao. Ta napampanunot met ti maysa nga ubing a kas kaniak a kasanon dagiti nabati met dagitoy a basalios a pamilia?
Ngem nalabit, ad-adda a napalag-an koma ti riknak no saan a mismo a ni Angkel Boting ti nangestoria kaniak no kasano a pinatpat ni FPJ babaen ti machine gun-na dagiti basalios a kasla lattan gagangay nga unas.
Ta diak nalpas ti sine. Idi nairurumen la unayen ni FPJ, indukitkon ken ni Anti Babit ti iruruarmin iti pagsinean. “Rumabiin, anti,” kinunak.
Dagus met nga insungbat ni anti a nangkalbit ken ni Saddam iti abay ni Angkel Boting (nagtengngaan da anti ken Saddam ni Angkel Boting): “Inka man kuyogen, Buen, ni Ansit. Igatangam iti ice cream no isu.”
Nalatak a pagsinean ti Ryan Cinema iti Aparri kadagidi a tawen. Ket addada aglako iti pop corn kada ice cream iti sangona. Sumanamtek ni Saddam a nangiggem iti takiagko sa pinadaplisanna pay iti tapis ti teltel ni Angkel Boting. Ditoy nga immuna a nagatapak a nasakit ti nakemna a masolo ni Angkel Boting ni Anti Babit.
“Bussogenka iti ice cream ta aggayyemta, Ansit, wen?” kinuna ni Saddam kaniak. Tung-edak a tung-ed. Naragsakanak ta nakalawlawag pay met la gayam iti ruar. Inggatangannak pay iti lollipop.
Apagisu a naitig-abko ti Coca-Cola a nangisit (kasta ti awagko iti Coke idi), idi rummuar da Angkel Boting ken Anti Babit— agpadpadada a nakais-isem ken agsinsinnikilda.
Mapilpilit ti isem ni Saddam a kasla ’tay kabusor ni FPJ. Ngem kasla Paquito Diaz latta a nagngirsi ket kinunana: “Babit, diak agipulpulong basta aggagayyemtayo ingga’t inggana, a?”
Nagmalangaak iti ngednged ti tung-ed ni Anti. Ngem naisursurotak a nagkatawa idi nagkatawa ni Saddam iti nakasarsarangsang.—O
Naipablaak iti Bannawag, Oktubre 31, 2011 a bilang. Umuna a Gunggona, Salip iti Sarita iti Iluko (Ilokano), 61st Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature. Pammadayaw ti susanolmetti.com ken Google dagiti naaramat a ladawan.
ania kayat na sawen ti Bitog?
ReplyDelete