“Malaglagipdakanto, Doktor!”

Nalatak kadagiti readers ti Bannawag gapu iti daydi kolumna a “Ti Salun-atyo”. Ngem nalabit adu pay ti ditay ammo maipanggep itoy maay-ayat a doktor…

Ni ELISEO B. CONTILLO

"MALAGLAGIPDAKANTO, Doktor!"
Daytoy ti sangkakuna dagiti gagayyem, kakailian, kaprobinsiaan, ken isu amin a nakalangenlangen ni Dr. Godofredo S. Reyes (1918-2009) idi maiwaragawag a pimmusayen ti pagtamdan a doktor, mannurat ken mannaniw, ken politiko itay Hulio 5.
Higante iti amin a tay-ak a binaddekanna, isu ti Laureado a mannaniw iti Kailokuan, national vice president ti Veterans Federation of the Philippines (VFP) para iti Rehion Uno, ken Chairman of the Board ken Presidente ti St. Mary's College agingga iti ipupusayna.
Maaw-awagan a kas Grand Old Man iti tay-ak ti politika, maysa ni Dr. Reyes kadagiti manmano a politiko a pulos a di namansaan ti naganna bayat ti panagtakemna iti gobierno kadagiti nadumaduma a nangangato nga akem.
Nagadal iti Medisina iti University of the Philippines (UP) a nangileppasanna pay iti Advance ROTC. Nagturpos idi 1943 ken maika-6 iti board exams iti dayta met laeng a tawen (naggiddan a nageksamen dagiti naggraduar iti 1942 ken 1943).
Akuen idi ni Dr. Reyes nga “ordinary” ti laingna. Makais-isem idi a nangibaga nga awan ti kaimudinganna iti kinalaing ti kaingungotna, ni Dr. Dedicacion Agatep-Reyes (“Masirib idinto a siak ket ordinary. Iti high school, isu ti valedictorian. Siak, seventy-seven ti average-ko.”) Ngem adda ketdi ken ni Dr. Reyes ti determinasion a mangtun-oy iti ania man a panggepna a gun-oden— kas iti panagbalinna a Doktor iti Medisina.
Kas nakunan, idi agturpos iti haiskul, 77 porsiento ti general average-na. Adda ngarud idi panagduaduana no palugodan dagiti dadakkelna iti arapaapna nga agkolehio. Napadayawan a “Painter of the Year” ngem di makaanay dayta a nangpunas iti sakit ti nakemna. Maysa pay, kasano nga ilawlawagna dayta kadagiti dadakkelna?
Dua idi a kurso ti agay-ay-ayam iti panunot ni Pedong (birngas ni Dr. Reyes) nga alaenna iti kolehio: Umuna, ti Fine Arts. Ta saan kadi a ti panagpinta ti nariinganna a pagduyosan?
Maikadua, ti medisina. Iti masansan a panangisursurot ti amana idi kenkuana kadagiti away ti Santa Maria, Ilocos Sur nga ilida no kasta nga ibanag daytoy ti akemna a sanidad ti ili, naimula iti panunotna dagiti nakitana a langa dagiti marigrigat a kakailianna a masakit. Kaaduan kadagitoy ti saan a makapagpaagas gapu iti kinarigat ti biag. Agpampannurayda lattan kadagiti erbolario. Adu kadagiti masaksakit ti natay a di man laeng naasikaso ti mangngagas no naipaayan koma laeng iti umno nga atension, naispalda koma ken ni patay.
Iti dayta a panagturposna iti haiskul a panangawat met laeng dagiti dadakkelna iti nabaelanna a grado, dinamag ti amana no ania ti kayatna nga adalen iti kolehio.
“Fine Arts koma, Tatang,” inturtured a kinuna ni Pedong.
“Fine Arts? Mapakannakanto ngarud dayta?” immulagat ti amana. “Daytay laengen nalaka nga ileppas a kurso ti alaem, daytay daras a maisapulmo,” innayon ti amana a kasla ammona lattan ti kalidad ti utek ni Pedong. “Agadalka iti Cosmetology. No saan, ‘tay panagaramid iti sabon.”
Cosmetology? Panagaramid iti sabon? Iti kaano man, nupay napintas ken nadayaw met a trabaho dagitoy, saan a dagitoy ti paginteresan ni Pedong.
“No mabalin, agdoktorak koma la ngaruden, Tatang,” inturtured manen ni Pedong nga imbaga idi agangay.
Ad-adda manen ti kigtot ti amana. Ngem kinunana, “Napanglawtayo, Barok. Dimi siguro kabaelan ken nanangmo dayta.”
Nadlaw siguro ti amana ti pannakauppapayna ta kinunana met laeng idi agangay, “No desididoka iti arapaapmo, mapanka man ngarud ken ni ulitegmo a Femio. Ibagam kenkuana ti panggepmo.”
Doktor iti Medisina ‘toy ulitegna, ni Dr. Eufemio Domingo. Kasinsin ti amana. Nalatak a mangngagas iti probinsia (Ilocos Sur) ken maysa kadagiti maibilang a kangrunaan a patanor ti Santa Maria. Timmanor met laeng dagiti annakna a mabigbig nga opisial ti turay.
“Imbaonnak ni tatang, Uliteg,” panangirugi ni Pedong iti rantana ken ni Dr. Domingo idi makadanon iti klinika daytoy. “Idolonakayo ni tatang ta nakalpaskayo iti Medisina. Kayatko koma met ti agbalin a doktor a kas kadakayo ket kunana a mabalin a mabalakadandak. Idiay koma Unibersidad ti Santo Tomas ti pagenrolak.”
Nabayag a miningmingan ti nataengan a mangngagas ti agkabannuag a kaanakanna. Kasla kayatna a rukoden ti kinapudno ti insawang daytoy.
Ken ni Pedong, burburtia ti panagulimek ti ulitegna.
“Mano, aya, ti gradom iti haiskul, Pedong?”
Nakapsut ti timek ti doktor ngem kasla nakatibtibong a dulluog iti panagdengngeg ni Pedong.
“Seventy-seven, Uliteg…”
“Ania?” nagmulagat pay ti doktor. “Barok, uray ibusen ni Manong Dines (ti ama ni Dr. Reyes) ti sanikuana, saankanto a makapagdoktor! Dagiti laeng adda gradona nga otsenta agpangato ti awatenda idiay Unibersidad ti Santo Tomas!”

APAGRUGINA pay laeng nga agagas iti ilina a Sta. Maria, I.S. idi 1943 idi maawagan iti serbisio kas 1st Lieutenant ken kameng ti Medical Corps ken Battalion Surgeon ti 1st Bn., 66th Infantry, USAFIP, NL. Adu a biag ti naispalna iti gubatan ken nairaman iti grupo ti nangsunson ken ni Hen. Yamashita agingga iti isusuko daytoy iti Loo Valley. Kalpasan ti WWII, nagsubli iti ilina tapno luktanna ti Klinika Reyes. Nanglukat pay iti sanga ti Klinika Reyes kalpasanna iti Cuyapo, Nueva Ecija; ken iti Rosales ken Urdaneta, Pangasinan.
Nalatak a siruhano ken espesialista iti mata idi panawenna, maysa a nakabigbigan ni Dr. Reyes ti panangibukbokna iti panawenna a kas doktor iti away. Ad-adda a nalaka wenno saanna a singiren dagiti marigrigat a pasientena. Iti kinalaingna nga agoperar, naawat a kas Fellow iti Philippine College of Surgeons (FPCS), gimong dagiti doktor a nalaing nga agoperar iti pagilian, idi 1950 sa kas Regent ti FPCS idi 1959-61. Iti laingna nga agoperar iti mata, naawat pay a Fellow iti Philippine Academy of Opthalmology and Otolaryngology (FPAOO). Idi 1984, nagbalin a Fellow iti International College of Surgeons (FICS).
Napadayawan babaen ti Philippine Medical Association (PMA) a kas Physician of the Year iti PMA Annual Convention idi 1964.
Maysa kadagiti nakalalagip a padas ni Dr. Reyes iti Cuyapo (Nueva Ecija) ti kaso ti pasiente a di kinabaelan ti Tarlac General Hospital kadagidi a panawen (nasapa a 1950s).
Iti dayta nga aldaw a kaadda ni Dr. Reyes iti klinikana a mangas-asikaso kadagiti pasientena, adda simmangpet nga agassawa. Gapu ta adu dagiti nakauna a pasiente, kinasaritana dagitoy nga agurayda bassit. Ngem pasaray ketdi taliawen ti doktor ti sangsangpet ta madlawna a pasaray sarapaen daytoy ti tianna. As-asibayen ti asawana. Ammona, agkakapsut ti babai ta nalusiaw ken kasla kamkamatenna ti angesna.
Apaman a nakapanaw ti maudi a pasientena, inasitganen ni Dr. Reyes dagiti agassawa.
“Immayak, Doktor, ta pinagawiddak metten iti Tarlac General Hospital. Awan kanon ti namnamak pay nga umimbag ket idi la kanon balaymi nga urayek ti ipapatayko,” nakapsut ti timek ti babai.
“Adda nakaibaga kadakami, Doktor, nga agop-operarkayo isu nga immaykami,” binagi ti lalaki.
Kas naammuanna, naggapu pay dagiti agassawa iti Gerona, Tarlac. Adayo dayta iti Cuyapo. Dinamag ti doktor kadagiti agassawa no ania ti imbaga dagiti immuna a doktor a nagpakitaanda a sakit ti babai. Inammona pay no kasanon ti kabayag ti kaadda ti an-annayen ti babai.
Kas nabayagen nga agop-operar, ken kalpasan ti panangeksamen ni Dr. Reyes iti babai ken panangammona kadagiti impormasion a kasapulanna, addan pamalpalatpatanna nga adda ovarian cyst ti babai. Masapul nga operarenna daytoy. Isuna laeng ta adda kabuyogna a pannakigasanggasat. Parikutna laeng no kayat dagiti agassawa ti makigasanggasat.
Kinasaritana dagiti agassawa.
“No kayatmo, operarenka. Ngem makigasanggasattayo ta 50-50 ti gundawaymo no mabutianka. Nariknak, dakkelen ti tumormo ket di pay masinunuo no nagtinnagen daytoy a kanser wenno saan.”
Nabayag a di nakatimek dagiti agassawa. Ammo ti doktor, inam-amirisda la ketdi dagiti imbagana.
“No adda kaasi ni Apo Dios ket maikkatko ti tumormo, mabalin a makalasatka,” kinuna manen ti doktor. “Ipakpakaunak laeng a delikado ti operasion gapu iti kasasaad ken kinakapsutmo…”
“Wen, Doktor, no isu laeng ti remedio, agpaoperarak laengen,” intung-ed ti babai. “Makigasanggasatak laengen ngem ti matayakto met laeng. Sapay koma ta silpuan pay ni Apo Dios ti biagko…”
Kalpasan a maisaganana ti amin ken iti panangulitna iti eksamen iti pasiente, inkeddengna a rugian laeng iti bassit a butiak iti tian daytoy. Kayatna a riknaen nga umuna iti uneg. Nagmanteka iti uneg ti tian ti babai, kas nadlawna a dagus. Ket inan-anusanna nga inikkat ti naurnong a likido. Inlawlawana pay ti iwa kalpasanna.
Ngem adda puot ti pasiente ket ammo ni Dr. Reyes a marikna daytoy ti saem iti pannakabutiakna. Local anaesthesia ti inusarna. Agamak a mangaramat iti general anaesthesia ta amangan no marigatanton nga agsubli ti puot ti pasiente.
Imbilinna iti nars a maisagana ti mainayon nga anaesthesia. Idi sumamay ti bibineg, intuloynan ti operasion. Ket idi maibuangna a naan-anay ti tian ti babai, kasla dina patien ti nakitana. Sangaplanggana ti kadakkel ti tumor!
Kalpasan ti panangyawid ti lalaki iti asawana, nalipatanen ni Dr. Reyes ti napasamak. Dina pay ketdin ninamnama nga agsubli pay ti pasiente kenkuana. Ngem iti maysa nga aldaw, naklaat laengen idi mapasungadanna a magmagnan ti babai nga agturong iti klinikana. Nakasalsalun-at ken saan payen a kinuyog ti asawana.
“Agyamanak unay kenka, Doktor,” impasungad ti babai. “No di gapu kadakayo, nalabit nabayag koma a natayakon.”
Saan a nakatimek ni Dr. Reyes aglalo idi ibaga ti babai a nagsubli daytoy iti Tarlac General Hospital. Nagbuteng kano dagiti dati a dodoktorna idi makitada. Impagarupda kano a nabayagen a natay gapu iti sakitna. Ket dita nga impadamagna nga adda maysa a Dr. Godofredo S. Reyes, maysa a doktor iti away, a nangpaimbag kenkuana.

IDI 1966-69, dinutokan ni Presidente Marcos a kameng ti Medical Board of Examiners. Nagpaay kalpasanna a chairman ti Medical Board idi 1969-1971. Ni Dr. Reyes ti kaunaan a nabutosan a mangibagi iti Northwestern Luzon iti Philippine Medical Association. Nagpresidente pay iti Northwestern Luzon iti Philippine College of Surgeons ken iti Philippine Hospital Association, Ilocos Sur Chapter.
Kas politiko, immuna a nabutosan a mayor iti ilina idi 1947-51 sa nabutosan manen idi 1955. Idi 1957, nabutosan a diputado iti maika-2 a Distrito ti Ilocos Sur. Mairaman kadagiti kangrunaan a gapuananna a kas diputado ti pannakabangon ti Southern Ilocos Sur District Hospital iti Tagudin ken ti Medical Act of 1959 a nalatak ita iti awagna a Medicare Law. Wen, ni Dr. Reyes ti “Ama ti Medicare”.
Idi 1960-63, nagkaykaysaan dagiti kaprobinsiaanna nga impatugaw a gobernador ti Ilocos Sur. Nabutosan manen kalpasanna a bise gobernador idi 1980-86. Kas kameng ti 1972 Constitutional Convention, impirmana ti darana iti napanday a Konstitusion ti Filipinas kas simbolo ti panangipategna iti pagilian.
Maibilang a teddek ti Literatura Ilokana, malaglagipto ni Dr. Reyes gapu iti laingna nga agdaniw, iti panangidaulona iti GUMIL Filipinas iti 13 a tawen, ken iti panangtagibida ken ni Dr. Dedicacion Reyes a kaingungotna kadagiti mannurat nga Ilokano iti pagilian ken iti ganggannaet. Kas bukanegista, kinabalbalubalna iti bukanegan da Leon Pichay ken Manuel Gaerlan a padana a nalaing a dumadaniw.
Kinapudnona, ti kinalaingna a dumaniw ti kangrunaan a pangaw-awisna idi no kasta a panawen ti kampania. Adtoy ti sumagmamano a paset ti interbiu kenkuana idi ti Yloco Journal (2000):
Ket idi agkamkampaniakayo kadagiti elektibo a posision, Doktor, agdandaniwkayo met?
Wen, a. Saanka nga agdisdiskurson, Doktor, agdaniwkayo laengen, kunada met. Even in the remote areas.
Ammo met idi (ni Doktora) nga agdandaniwkayo? (Balasang pay idi ni Doktora Cion ken agad-adal pay laeng iti Medisina.)
Ammonan ngem saanna pay a nangngeg. Nadamdamagna kano laeng.
Kaano ti ammoyo a damo a pannakangngegna iti panagdaniwyo?
After we got married. Ta sumursurot met idin iti coronation.
Ket ania met ti kunana?
Masdaaw met, a. Kunada, dinandaniwannaka ngata ni Doktor idi agar-arem. Kunana met, diak pay pulos nangngeg idi.
Kasano a nagam-ammokayo ken Doktora (a kaingungotyo), Doktor?
Taga-Santa Maria (Ilocos Sur) met laeng. Agkitkitakamin idi ubbingkami pay laeng. Ngem nataytayag ngem siak. So, awan turedko idi a makisarita kenkuana agingga iti nagbalinak a doktor. Nasapa isuna a nagmaestra, she was only fifteen. Graduate idi iti (Philippine) Normal School. Salutatorian. (Adda idin ni Maestra Cion iti maikatlo a tawenna iti Medisina iti Unibersidad ti Santo Tomas idi agkasarda ken Dr. Reyes idi 1951; nagturpos a Magna Cum Laude, ken nagun-odna ti Maikatlo a Puesto iti Medical Board Examination idi 1953.)

NANGRUGI ni Dr. Reyes a nagsurat iti BANNAWAG idi sakbay ti Gubat. Naglatak ti kolumna iti Bannawag a “Ti Salun-atyo” nga inrugina idi dekada 60s ken nagpaut agingga iti 70s sa naisubli idi dekada 90s. Nagsursurat pay iti Philippine Journal of Surgery kadagiti scientific articles. Adun a libro ti naipablaakna ken timmulonganna a kas co-editor ket mairaman ditoy ti Angalo ken Aran ken ti Jasmine Blossoms a nakatiponan dagiti daniwna iti Ingles. Idi 1995-1999, inesponsoranna ti pasalip iti avant garde poetry manipud iti pensionna a kas beterano. Nailibro dagiti nangabak a daniw. Kasta met nga inlibrona met laeng ti Ti Salun-atyo a nakatiponan dagiti kolumna iti BANNAWAG kas nalaka a pagreperensiaan.
Mairaman kadagiti adu a pammadayaw a naited kenkuana ti Most Outstanding Congressman iti 4th Congress, Dr. Jose P. Rizal Award kas pammigbig iti pananginspirarna kadagiti mangngagas nga agbalin a doktor iti away, Pedro Bucaneg Award, ti kangatuan a pammadayaw ti GF; iti Balagtas Bicentennial celebration, maysa kadagiti 10 a mannurat iti Filipinas a pinadayawan ti Writers Union of the Philippines; naipaay pay kenkuana ti Tawid Awards manipud iti Tawid Foundation, ken ti Gawad Balagtas manipud iti UMPIL.
Kas edukador, co-founder iti St. Mary's Junior College iti ilina idi 1948 a nagpaayanna a Presidente ken Chairman of the Board agingga iti ipupusayna. Kas bankero, nakipagpundar ken nagpaay a presidente ti Rural Bank of Sta. Maria ken iti Rural Bank of Candon. Nagkameng pay iti hunta direktiba ti Philippine Veterans Bank, Philippine Virginia Tobacco Administration (PVTA), ken iti Manila Hotel.
Kas bise presidente ti VFP, uray idi kalpasan a maatake sumagmamanon a tawen ti napalabas, impangrunana a tinaming ti pakaseknan dagiti padana a beterano agraman dagiti balo ken ul-ulila dagitoy. Maysa pay a nangibagi iti VFP iti World Convention of Veterans iti Paris, France.
Kas pintor, nayeksibiten dagiti gapuananna maipanggep kadagiti napintas a buya ti ilina iti MMSU iti Batac.
Kameng iti Knights of Columbus, nagpaay a kas Grand Knight iti nasao a gunglo. Idi 1960, naipaay kenkuana ti Papal Award, ti Knight of St. Sylvester.
Sumagmamano nga aldaw sakbay ti ipupusayna, impaayan ti UP Alumni Assn. iti Lifetime Achievement Award kas pammigbig iti gapuananna a kas mabigbig a doktor iti away.
Inulila ni Dr. Reyes ti kaingungotna, ni Doktora Cion, ken dagiti annakda, da Gerard Moises ken Ana Marie ken dagiti kakabsatna, da Engr. Peregrino Reyes (pimmusayen), Atty. Pascual Reyes (pimmusayen), Dr. Ponciano Reyes (pimmusayen), Cresencia Reyes-Foronda, Dr. Rebecca Reyes-Ulep, ken Estrella Reyes-Quibilan.
Maitabon ti bangkay ni Dr. Reyes iti Sementerio ti Sta. Maria itoy a Hulio 18, 2009.–O
(Naadaw ti dadduma a paset daytoy a salaysay iti libro ti autor, ti Godofredo S. Reyes, M.D.: Tan-ok ti Kailokuan a rimmuar idi 2002. –Editor.)

Bannawag, Hulio 20, 2009, pp.14-15.