Tapingaran
”No adda man kakaisuna a pagyamanak kadagiti tattao, isu ti panangibilangda kaniak nga uleg.”
KAGIDDAN ti pananglukais ti sinamar iti nakadaldalus a tangatang ken aglawlaw ti yaangesna iti nauneg. Impug-awna ti nabara nga angesna iti sangsanguenna a kinelleng— kayumanggi agingga iti pagpatinggaanna a sumagmamano a kabalbalayan ken kakandarumaan iti amianan, iti sakbay ti Baybay Tsina. Nga iti pagpatinggaan dagiti matana, nakilaok ti nalusiaw a berde a maris dagiti bulong iti nalitem a balbag ti langit.
Awanan biag dagiti kinelleng, nakunana iti nakemna. Awanan pasayak, mangnamnama laeng iti tudo iti Oktubre wenno Nobiembre ken Disiembre. Dandani koman umungar dagiti ruot ta Setiembren, ngem iti nakitana, pudno ti kuna ni tatangna iti telepono idi kalman: napaidam dagiti ulep kadagiti masakawan ti irigasion a taltalon iti abagatan ti bario, iti dumna iti Bantay Quimmallugong.
No pudno ti kuna ni tatangna, dita ti rumbeng a pagpaknian ni Basilio.
Kalpasan kano daydi makalawas a tudo iti umuna a lawas ti Agosto a nangparaep kadagiti mannalon, awan pay uray arimukamok la koma idinto a dandanin agtapos ti bulan.
Ti pul-oy nga impug-aw ti amianan iti rupana, ti pammaneknek ti tikag: nabara a kunam no naullom iti tukot ti daga.
Insublina ti panagkitana iti kabalbalayan, nagrikus iti kataltalonan, sa iti Bantay Quimmallugong. Nabayag a nagay-ay-ayam dagiti matana dita sa met laeng nagsubli iti kabalbalayan.
”Awan met naisangsangayan...” nakunana iti nakemna.
Ngem kellaat a simgar idi agintek ti imatangna iti purok ti sumagmamano a balbalay iti amianan. Idi adda iti elementaria, madlawda kadagiti padana nga ubbing ti naidumduma nga aw-awid ti pul-oy iti dayta a paset: no dadduma, kasla nakasalsalemsem; no dadduma kasla nakabarbara.
Nataliawna ti eskuelaan ti elementaria ti barangayda a Villa iti dayaen ti kinelleng, sa immallatiw iti lauden ti kinelleng a nagtakderan ti St. Francis Academy nga eskuelaan sekundaria nga imatonan dagiti mamadre a Franciscano. Sabado ket agpada dagitoy a kadagita nga oras, awanan kadagiti naariwawa nga ubbing.
Agpada dagitoy a nagadalanna. Ngem kadagita a gundaway ken kas kadagiti immunan a panagawidna, agpada a nakatangep dagiti ruanganda.
Iti sangapulo ket uppat a tawenna iti siudad, awan nakitana a namalbaliwan ti aglawlaw iti sangapulo a daras a panagbakasionna malaksid iti kumarkaro a pannakakirog dagiti ruot ken panaglaylay dagiti muyong.
Nakangngeg iti anabaab. Timmaliaw iti daya a nagturongan ti naglugananna a bus. Adda agduapulo ngata a tao iti batog ti akindaya a paset ti eskuelaan elementaria, iti ayan ti imbornal. Adda ar-aribungbonganda.
Aglako iti kuros wenno pasayan a taga-Caniogan, nakunana ta kasta no kua ti pananglikmutda iti aglako. Akin-amianan a barangay ti ilida a Sta. Teresita ti Caniogan.
Pinidutna ti backpack iti abayna. Nagpusipos ket sinirigna ti desdes nga agturong iti balay a nakayanakan ken dimmakkelanna, iti bakrang ti turod a mangsangsango iti nalawlawa a pakabuklan ti barangay.
Inkeddengna ti umasideg iti ayan dagiti tattao nga agaarimutong.
Adda dagiti mairupaanna. Ad-adu ti saan. Saan a maisina dagiti mulagatda a naipigket iti adda iti tengnga.
Beklat!
Nagkullayaw. Nagdakkelen! Nayesngawna iti unegna. Naluklukmeg pay ngem iti luppona. Mapan a lima a metro ngata no maunnat. Napitpit ti ulo ti umamarilio a parsua ket impatona a naatalan iti lugan.
Simgar. Kinawal ti langsi ti rusokna ket nagistayan nagdul-o.
“Ali, agwayakayo. Ditay mairanud no buybuyaentayo lattan,” naturay ti timek ti agsisenta aniosna a lakay a naimandar iti lima nga agkabannuag a lallaki.
Dagdagus met nga inaklilian dagiti napagunian ti beklat. Apagapaman a nayurit kadagiti rupada ti kinadagsen ti bagkatda ngem rumimrimat dagiti matada.
Nailasinna ti nagbilin. Ti agdama a kapitan ti barangay a dati a kameng ti polisia.
Inalistuanna a sinukimat ti digicam iti bagna.
“A, e, Angkel, aguraykayo man ta retratuek,” kinuna a nangkalbit iti abaga ti kapitan.
“Retratuen nga ania man daytan?” natibnokan iti suron ti timek ti kapitan a nangtaliaw kenkuana. “O, ni met gayam Anib ni Arting daytoy.”
“Anib nga?” adda nagkuna.
“Daytay agbambannawag,” kinuna ti kapitan a nangipababa-nangipangato kenkuana. “Kadagaam ti Manila, Balong!” kinuna daytoy. “Ne, panalteekem ngaruden.”
Indisso dagiti agtutubo ti beklat. Nangpidut ti kapitan iti bislak sa sinukitna ti ulo ti beklat. Nagdadarison dagiti dadduma a napan iti likudan ti kapitan.
“Maibannawag dataon!”
“Agsikatkan, lusi!” adda met nagkuna sa naggarakgak.
Kunam la no adda libut idi agpalauddan. Napartakda ketdi.
Saanen a nagtarus iti balayda. Kinamakamna ti kapitan a mangkakaut iti bolsana. Inruar daytoy ti selponna. Madamdama pay, addan kasarsaritana iti selpon.
“Wen, daytay kasapaan a Florida ti nangala,” nangngegna a kinuna ti kapitan.
Pudno a naatalan, nakunana.
“Panakkelen. Ngem basbassit ngem daydi Singin! Barkadana ngata.” Naggarakgak ti kapitan. Naisursurot dagiti sumarsaruno.
“Batana, kunam, Kap,” adda nagkuna.
“An-anuenyo, Angkel?” dinamagna nupay addan inapna. Naibaga idi kenkuana ni tatangna a managsidan dagiti kalugaranna iti beklat. Uray pay uleg.
Iti solar ti kapitan iti puseg ti barangay ti nagdiretsuanda. Iti likud ti balay. Saanen a nagsalsaludsod. Ta no di perreng, ”sinnoka’ttayen?” ti maisungbat kenkuana. Pinagkurrina ketdi ti digital a camerana.
Indalaydayda ti beklat iti pangatiddogen a lamisaan a naikali iti daga dagiti kawayan a sakana.
Pinadata ti maysa nga agkabannuag ti beklat. Iti dua a dangan iti ipus, inserrekna ti iggemna a kampit iti bassit nga abut— nga impapan ni Anib a kimmot ti uleg. Inukrit daytoy ti barukong ti beklat.
Nakiwar manen ti rusokna. Idinto a dagiti tao, umir-irteng ti gagar kadagiti rupada.
Tinulonganda ti agkabannuag. Napartak ti garawda. Linapsutanda ti beklat. Ti apro, naipettak iti nayasideg a naibotilion a lambanog. Tinupekda. Naisagana dagiti pariok kada siliasi a paglutuan.
”Paglalasinenyo ti para adobo, tinola ken ti espesialti,” kinuna ti kapitan.
”Dayta man, kolokoy. Prito ala Dialibi!”
Saanen a kabaelan ti rusokna. Pati utekna, kaslan makiwkiwar. Nagpakadan.
“Inumem pay daytoy, Balong,” kinuna ti kapitan a nangidiaya iti apaggudua ti baso a lambanog.
Nagintek ti amin a mata kenkuana. Adda makais-isem. Dina la ketdi mairusok, kasla kunkunada.
Ket inawatna ti baso. Nagintek dagiti matana iti berde nga aglanglangoy iti lambanog. Intangguapna. Kunam no koriente ti likido a nagsaknap iti intero a bagina— riniing daytoy dagiti kimtiig nga ur-uratna, kinuyegyegna dagiti piskelna, binitogna ti barukongna, pinaltingna dagiti pispisna. Nagkalimduosan.
“Dios ti agngina. Innakon, Kap, ket ur-urayendak itan idiay balay,” kinunana ket timmallikuden.
“IDI piesta, naiwaragawag iti radio ti panagpasalip ni Sanglay iti kinnadakkelan ken kinnaaduan iti matiliw nga uleg.”
“’Sinno a Sanglay, ‘Tang?”
“Ket daydiay Taiwanese, a, a nangipatakder iti mansionna iti likud ti munisipio, ken resort iti aplaya ti Caniogan. Addada pay resortna idiay Sta. Ana.”
”Ngem apay a Sanglay, kunkunayon?” Nadamdamagna met idi ti kaadda ti nasao a Taiwanese ditoy ilida.
”Narigat a baliksen ti naganna a Pyong Tae Hyun. Natartarus ti Sanglay. Nairuamen dagiti tattao.”
”Adda damag nga ilaklakona kadagiti kadaraanna ken kadagiti Insik. Sidsidaenda kano. Agas kano pay.”
“Adu ti nakisalip?”
“Bassit. Ta matutudo met idi. Ken di pay met ammo dagiti tao ti agtiliw idi. Addan sa sangapuloda. Adda natiliwda a karasaen, mannukak, sumasapaw, lindayag, tunggarong… pimmaltat ti kaaduan. Ti Villa ti nangabak... da kapitan.”
”Ket ni Basilio a taga-Amianan?”
”Ay, sibabalud, a...”
Napatilmon ni Anib. Kasla gumirgirad pay laeng iti karabukobna ti lambanog nga ininumna. Kimmita iti kabambantayan.
Addada iti kusayan ti napanayag a kinelleng. Dagdagus a nagturong ditoy itay impatuldo ni nanangna nga adda ni tatangna a mangpadpadanum babaen ti water pump kadagiti manglaylayen a raep. Apagisu a makalpas ni tatangna idi makadanon.
“Adda idi tinabukolanda nga uleg. Idiay met la imbornal a nakaalaanda iti beklat a kunam. Apo, nagdakkel ti bagina. Natayengteng ti ngisitna. Ken pigaran manipud teltel agingga iti ipus.”
Simgar. Pigaran? “Kasano a natiliwda ti kasta ti kadakkelna? Kunayo a dida ammo ti agtiliw?” natiliw ti dilana.
“Insuro ni Sanglay ida, a! Imbagana ti umno a pagsumang. Adda pay intedna a pulbos a no kano mailaok iti digo ti naluto nga uleg, uray no limmitemen ti natukkawan, no mapainum, dagdagus a lumaing.”
“Naglaingen?” nakunana. ”Ket inan-anoda ngay ‘diay uleg a pigaran?”
“Pinaparti ni Sanglay. Nagayab iti kakaduana. Nagaduda ketdin. Nababaknangda, a, ta naggagarbo met dagiti luganda. Impakitada ti panagsidada. Kasla agketkettab iti pandesal ti pamay-anda. Idi kuan, nagsida metten dagiti nagparti. Idi kuna daydi immuna a naim-imas nga adayo ngem manok, maysamaysan nagsida.
“Idi kuan, addan ni Basilio a nakaiggem iti imuko. Agririaw. Nakapaspaspas a nangdarup kadagiti agpupulotan. Ni Sanglay ti puntiriana. Pinaltogan ni Balualua a polis. Naimbag ta nadamgisan laeng ti luppona.
“Inyospitalda met. Ngem imparautda ta kunada nga agbagtit. Naglabes kanon ti laingna. Ibagbagana ngamin a kasinginna ti uleg a pinartida. Idi aglaing bassit, imbaludda. Idi laeng kalman, inyakarda iti inaramidda a bukodna a pagbaludan iti asideg ti simbaan. Frustrated murder kano ti kasona.”
Pagawapaw ti katawana. “Frustrated murder! ’Pounay metten daytoy a mapaspasamak ditoyen. Ngem amangan met no pudno a kasinginna ti uleg. Di met kunkunada nga adda kasinginna idi?”
“Saosao la dayta, a. Sakbay pay ti pannakatiliwda iti pigaran nga uleg, adun ti makakitkita ken ni Basilio nga agsasao nga agmaymaysa. Ken kanayon a mapan dita Bantay Quimmallugong. Daytoy ti nakakaskasdaaw, nagtubo kano ti siksik iti rupa ni Basilio.”
”Apay, kasla Kamandag?” nayellekna ta malagipna ti maysa idi a pabuya iti telebision. Ngem apagbiit laeng. Nagintek ti imatangda kadagiti raep a nakatudo iti nakaas-asul a langit.
Kinapudnona, malaksid iti pannakaawisna nga aglektiur kadagiti estudiante iti haiskul ditoy ilida, ni Basilio ti rantana. Napintas a suraten ti kabibiagna. Na-over sirib, kunada. Adda kadi kasta?
Eskolar ni Basilio bayat ti kaaddana iti kolehio. Nagaget. Naulimek. Malaksid iti naminsan kano a pannakaprobokarna: idi ipadpadamag ti maysa a kaeskuelaanna ti kunada a kasinginna nga uleg.
Napintas la ketdi a karakter iti sarita ni Basilio a kunkuna idi ni tatangna a kaaduanen nga iti bantay ti ’yanna. Ngem nakabalud met gayamen.
“Wen gayam, ania daydiay kueem no bigat?”
“Lektiur, ‘Tang. Dagiti staff ti newsletter ti St. Francis ken National High School.”
“Nalaing, a...”
Idi kuan, nadlawna ti napuskol nga agkarkaradap a mangdarup iti kinelleng. Siaalisto ni tatangna a pimmidut iti bingkol.
“Sio!” Binaragna dagiti agkakaradap. “Agruar metten dagiti bao. Abus ta malayeten dagiti raep… Apo a manangngaasi!”
NASAPA a nagrubuat iti dayta a bigat. Iti dalanna, nalagipna nga ulilan a demmang ni Basilio ta natay dagiti dadakkel daytoy idi narneb ti barangay dagitoy iti naminsan a panagbakasionda iti Puro iti Calayan a puonda. Ti ulitegna a baak ti kadkaduana iti balayda iti naiputputong a balay iti amianan ti St. Francis Academy. Impabulod dagiti mamadre ti solar a nagsaadan ti balayda.
Nagtarus iti pasdek iti likudan ti gymnasium. Nadanonna dita ti sumagmamano nga agtutubo ken titser. Nakarikna iti pannakkel iti naimatanganna a gagar iti rupa dagiti agtutubo. Iti lektiurna, dinakamatna ti kinamanagamiris kas talugading ti maysa a mannurat, ken ti agnanayon a panangkanunong iti kinapudno. Impanna dagiti agtutubo iti tuktok a kas man la mangtantan-aw iti lubong ket agserbida a pannakamata wenno pannakakamera ti gimong. Dina ketdi impaapros kadakuada dagiti kababassitan a detalye iti ilida ta kas iti kinunana iti tatangna, nalabit saan a nakasagana dagitoy ket matikawda laeng kadagiti kayatna koma a dakamaten.
Apagisu a pangngaldaw idi malpas ti lektiurna. Inkeddengna ti dumagas iti ’yan ni Basilio. Awan met ti namalbaliwan ti simbaan malaksid a nabaliwanen ti nalitem a puraw a pinturana iti nalusiaw nga asul. Adda dua a guardia iti ruangan ti simbaan.
Impakitan ti ID-na.
“Agpakadaka ken ni Apo Padi, Sir,” kinuna ti maysa a nangipatuldo iti lalaki a nakatakder iti sirok ti mangga.
Dagus nga inyam-ammona ti bagina apaman a nakapagdaydayaw iti padi. Naub-ubing ngata ti padi, ni Fr. Paul, ngem isuna iti tallo a tawen; impatona a kaor-ordin daytoy.
“Kayatko koma a makita ni Basilio, Father,” kinunana.
“Kinapudnona, umayak koma iti naglektiuram, Manong,” arig arasaas ti timek ni Fr. Paul. “Itay laeng nga inyakarda. Masapulna ti inaldaw a bendision tapno maikkat, kunak, ti ibagbagada a kinademoniona.”
Nagturongda iti bassit a pasdek a kasla kamarin a nalakub iti siitan a barut.
Naluktan ti bassit a kamarin. Adda pannakakadaklan daytoy. Dagiti naidarekdek a sagat ti nangbalud ken ni Basilio, ket nadidingan daytoy iti tabla a kayo. Adda gayam pan-aw a pannakakisame ti kamarin sakbay ti sim nga atep daytoy.
Nasipnget iti uneg ket sa laeng nailasin ni Anib ti ayan ni Basilio idi nagkuti daytoy. Nakadalupisak iti suli. Nagunian ti padi.
Timmakder ket nagsaklay nga immasideg.
Nasdaaw iti kinaamo ti rupa daytoy nga agarup kaarngina ni Richard Gutierrez, nalitlitem laeng; panayagen ken napintek ti panagpispiskelna.
“Awan met ‘diay kunada a kua ‘ta rupam, Adi?” naalumamay ti timek ni Anib.
“Ni Manongmo nga Anib...” kinuna met ni Fr. Paul.
“Mabasbasak idi dagiti sinuratmo, ‘Nong,” kinuna ni Basilio.
“Ladingitek ti napasamakmo…”
Immanges iti nakaun-uneg ni Basilio. Sumagmamano a kanito sa binulosanna ti angin iti barukongna ket kasla adda nasudak iti lansa a goma ti dyip iti sanguananda. “Kas met laeng iti panangiliwliwagko iti napagteng dagiti dadakkelko, ikagkagumaak nga iliwliwag ti napagteng ’ti kabagisko,” kinunana.
”Kabagismo?”
“Daydi natiliwda idiay imbornal… Nakaul-ulimekkami met nga agbibiag... Awan met ti ar-aramidenmi kadagiti tattao no didakami singsingaen. Sindada ti kabsatko, sidada aminen nga uleg.”
Pudno nga adda kabsatna nga uleg? nagliteng iti panunot ni Iliong.
NABAYAGEN a nakaidda ngem saan a makaturog. Pampanunotenna pay laeng ni Basilio.
“Nakaul-ulimekkami met nga agbibiag... Awan met ti ar-aramidenmi kadagiti tao no didakami singsingaen. Sindada ti kabsatko, sidada aminen nga uleg.”
“Idi agsapa ’di kalman,” nagallungogan iti isipna, ”adda naatalan a beklat iti imbornal a nakatiliwanda iti kunam a kasinginmo.”
Simleng dagiti mata ni Basilio. “Saan ngaruden a nakasurot daydiay a beklat...”
“Nakasurot nga ania?”
“Iti daydi a rabii, napanda iti Bantay Quimmallugong, iti apon ni Reyna Tapingaran. Napanda kenkuna tapno dawatenda a manayonan ti gitada.”
“Tapingaran? ‘Tay agtaraok?”
“Wen.”
“Ket no dakkel unayen, mapanen aglemmes idiay baybay?”
“Saan. Mapan makitipon kadagiti uleg iti taaw. Dagitoy ti kagigitaan. Saanda basta tumukkaw. Ni Reyna Pigaran ti apoda iti baybay. Lima ti ulona nga uleg. Isuna ti didiosen ti gita, mabalinna a samalen ti danum ken daga. Mabalin nga agpakita a tao wenno ania man a parsua iti lugar nga agkasapulan kenkuana.”
Limmabba idi ti ulona iti ibagbaga ni Basilio. “Ammom man dagitoy,” kinunana.
“Gapu ta maysaak kadakuada, ’Nong. No adda man kakaisuna a pagyamanak kadagiti tattao, isu ti panangibilangda kaniak nga uleg.”
Ad-addan ti ilalabba ti ulona.
”Kuna ni Sanglay nga ulegkami isu a rumbeng a maungawkami. Ania ti obrada ita iti balayna? Nakaad-adu a babbai ti kakaduana nga agraragsak idinto nga adu a kapurokan ti agrigrigat. Isungsungsongna dagiti tao nga agbasol! Isuna ti rumbeng a maungaw!”
Napabaringkuas. Tinapayana ti barukongna. Agsasaruno ti angesna.
“Anib! Anib!” Nagdalagudog ni nanangna a simrek iti kuartona. “Umaymo kitaen daytoy beklat, ne!” kinuna daytoy ket nagdardaras met laeng nga immulog.
Agkebbakebba pay laeng a nangala iti digicam ken selponna iti pandag ti punganna. Nagdardaras nga immulog. Nagturong iti likud a dayaen ti balayda, iti asideg ti sinabaanda. Adda iggem ti inana a kasla pungupunguanna kayo a mabalin a pangbugiawna laeng iti uleg.
Immasideg iti sinabaan. Kasla nambaan ti kadakkel ti beklat a nakaammal iti aggulgulagol a kasla pusa ti kadakkelna a bao. Sumsumleng dagti mata ti beklat.
Agtigtigerger pay laeng a nangisimpa iti kamera. Pinagsasarunona a pinisel.
Nagal-aludoy a nagpababa iti taltalon ti beklat.
Apagisu a mailinged ti beklat idi maitukengda iti panagsasaruno dagiti traysikel nga agpaamianan iti adayo a kalsada iti abagatan. Pumanippip dagitoy. Ken naariwawa dagiti tao.
Nagtanittit ti selpon iti bolsana. Adda text ni Fr. Paul.
Hanen a nagriing Mr. Pyong. Adda iti kuar2na, natayen!
Nakagat ti uleg! nagkallatik iti panunotna.
Nabagbagkong iti kutsilio…
Nabayag a miningminganna ti screen ti selpon. Kellaat a kasla simmidap ti panagriknana. Nalagipna ni Basilio.
Dina pay naibolsa ti selponna, nagtanittit manen. Ni latta Fr. Paul.
Awn Basilio karselna.
Adda nagdisso a nalamiis a banag iti pingpingna. Timmangad. Napartak ti panagpaabagatan dagiti nalitem nga ulep. Agturongda iti Bantay Quimmallugong.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Setiembre 28, 2009.)
KAGIDDAN ti pananglukais ti sinamar iti nakadaldalus a tangatang ken aglawlaw ti yaangesna iti nauneg. Impug-awna ti nabara nga angesna iti sangsanguenna a kinelleng— kayumanggi agingga iti pagpatinggaanna a sumagmamano a kabalbalayan ken kakandarumaan iti amianan, iti sakbay ti Baybay Tsina. Nga iti pagpatinggaan dagiti matana, nakilaok ti nalusiaw a berde a maris dagiti bulong iti nalitem a balbag ti langit.
Awanan biag dagiti kinelleng, nakunana iti nakemna. Awanan pasayak, mangnamnama laeng iti tudo iti Oktubre wenno Nobiembre ken Disiembre. Dandani koman umungar dagiti ruot ta Setiembren, ngem iti nakitana, pudno ti kuna ni tatangna iti telepono idi kalman: napaidam dagiti ulep kadagiti masakawan ti irigasion a taltalon iti abagatan ti bario, iti dumna iti Bantay Quimmallugong.
No pudno ti kuna ni tatangna, dita ti rumbeng a pagpaknian ni Basilio.
Kalpasan kano daydi makalawas a tudo iti umuna a lawas ti Agosto a nangparaep kadagiti mannalon, awan pay uray arimukamok la koma idinto a dandanin agtapos ti bulan.
Ti pul-oy nga impug-aw ti amianan iti rupana, ti pammaneknek ti tikag: nabara a kunam no naullom iti tukot ti daga.
Insublina ti panagkitana iti kabalbalayan, nagrikus iti kataltalonan, sa iti Bantay Quimmallugong. Nabayag a nagay-ay-ayam dagiti matana dita sa met laeng nagsubli iti kabalbalayan.
”Awan met naisangsangayan...” nakunana iti nakemna.
Ngem kellaat a simgar idi agintek ti imatangna iti purok ti sumagmamano a balbalay iti amianan. Idi adda iti elementaria, madlawda kadagiti padana nga ubbing ti naidumduma nga aw-awid ti pul-oy iti dayta a paset: no dadduma, kasla nakasalsalemsem; no dadduma kasla nakabarbara.
Nataliawna ti eskuelaan ti elementaria ti barangayda a Villa iti dayaen ti kinelleng, sa immallatiw iti lauden ti kinelleng a nagtakderan ti St. Francis Academy nga eskuelaan sekundaria nga imatonan dagiti mamadre a Franciscano. Sabado ket agpada dagitoy a kadagita nga oras, awanan kadagiti naariwawa nga ubbing.
Agpada dagitoy a nagadalanna. Ngem kadagita a gundaway ken kas kadagiti immunan a panagawidna, agpada a nakatangep dagiti ruanganda.
Iti sangapulo ket uppat a tawenna iti siudad, awan nakitana a namalbaliwan ti aglawlaw iti sangapulo a daras a panagbakasionna malaksid iti kumarkaro a pannakakirog dagiti ruot ken panaglaylay dagiti muyong.
Nakangngeg iti anabaab. Timmaliaw iti daya a nagturongan ti naglugananna a bus. Adda agduapulo ngata a tao iti batog ti akindaya a paset ti eskuelaan elementaria, iti ayan ti imbornal. Adda ar-aribungbonganda.
Aglako iti kuros wenno pasayan a taga-Caniogan, nakunana ta kasta no kua ti pananglikmutda iti aglako. Akin-amianan a barangay ti ilida a Sta. Teresita ti Caniogan.
Pinidutna ti backpack iti abayna. Nagpusipos ket sinirigna ti desdes nga agturong iti balay a nakayanakan ken dimmakkelanna, iti bakrang ti turod a mangsangsango iti nalawlawa a pakabuklan ti barangay.
Inkeddengna ti umasideg iti ayan dagiti tattao nga agaarimutong.
Adda dagiti mairupaanna. Ad-adu ti saan. Saan a maisina dagiti mulagatda a naipigket iti adda iti tengnga.
Beklat!
Nagkullayaw. Nagdakkelen! Nayesngawna iti unegna. Naluklukmeg pay ngem iti luppona. Mapan a lima a metro ngata no maunnat. Napitpit ti ulo ti umamarilio a parsua ket impatona a naatalan iti lugan.
Simgar. Kinawal ti langsi ti rusokna ket nagistayan nagdul-o.
“Ali, agwayakayo. Ditay mairanud no buybuyaentayo lattan,” naturay ti timek ti agsisenta aniosna a lakay a naimandar iti lima nga agkabannuag a lallaki.
Dagdagus met nga inaklilian dagiti napagunian ti beklat. Apagapaman a nayurit kadagiti rupada ti kinadagsen ti bagkatda ngem rumimrimat dagiti matada.
Nailasinna ti nagbilin. Ti agdama a kapitan ti barangay a dati a kameng ti polisia.
Inalistuanna a sinukimat ti digicam iti bagna.
“A, e, Angkel, aguraykayo man ta retratuek,” kinuna a nangkalbit iti abaga ti kapitan.
“Retratuen nga ania man daytan?” natibnokan iti suron ti timek ti kapitan a nangtaliaw kenkuana. “O, ni met gayam Anib ni Arting daytoy.”
“Anib nga?” adda nagkuna.
“Daytay agbambannawag,” kinuna ti kapitan a nangipababa-nangipangato kenkuana. “Kadagaam ti Manila, Balong!” kinuna daytoy. “Ne, panalteekem ngaruden.”
Indisso dagiti agtutubo ti beklat. Nangpidut ti kapitan iti bislak sa sinukitna ti ulo ti beklat. Nagdadarison dagiti dadduma a napan iti likudan ti kapitan.
“Maibannawag dataon!”
“Agsikatkan, lusi!” adda met nagkuna sa naggarakgak.
Kunam la no adda libut idi agpalauddan. Napartakda ketdi.
Saanen a nagtarus iti balayda. Kinamakamna ti kapitan a mangkakaut iti bolsana. Inruar daytoy ti selponna. Madamdama pay, addan kasarsaritana iti selpon.
“Wen, daytay kasapaan a Florida ti nangala,” nangngegna a kinuna ti kapitan.
Pudno a naatalan, nakunana.
“Panakkelen. Ngem basbassit ngem daydi Singin! Barkadana ngata.” Naggarakgak ti kapitan. Naisursurot dagiti sumarsaruno.
“Batana, kunam, Kap,” adda nagkuna.
“An-anuenyo, Angkel?” dinamagna nupay addan inapna. Naibaga idi kenkuana ni tatangna a managsidan dagiti kalugaranna iti beklat. Uray pay uleg.
Iti solar ti kapitan iti puseg ti barangay ti nagdiretsuanda. Iti likud ti balay. Saanen a nagsalsaludsod. Ta no di perreng, ”sinnoka’ttayen?” ti maisungbat kenkuana. Pinagkurrina ketdi ti digital a camerana.
Indalaydayda ti beklat iti pangatiddogen a lamisaan a naikali iti daga dagiti kawayan a sakana.
Pinadata ti maysa nga agkabannuag ti beklat. Iti dua a dangan iti ipus, inserrekna ti iggemna a kampit iti bassit nga abut— nga impapan ni Anib a kimmot ti uleg. Inukrit daytoy ti barukong ti beklat.
Nakiwar manen ti rusokna. Idinto a dagiti tao, umir-irteng ti gagar kadagiti rupada.
Tinulonganda ti agkabannuag. Napartak ti garawda. Linapsutanda ti beklat. Ti apro, naipettak iti nayasideg a naibotilion a lambanog. Tinupekda. Naisagana dagiti pariok kada siliasi a paglutuan.
”Paglalasinenyo ti para adobo, tinola ken ti espesialti,” kinuna ti kapitan.
”Dayta man, kolokoy. Prito ala Dialibi!”
Saanen a kabaelan ti rusokna. Pati utekna, kaslan makiwkiwar. Nagpakadan.
“Inumem pay daytoy, Balong,” kinuna ti kapitan a nangidiaya iti apaggudua ti baso a lambanog.
Nagintek ti amin a mata kenkuana. Adda makais-isem. Dina la ketdi mairusok, kasla kunkunada.
Ket inawatna ti baso. Nagintek dagiti matana iti berde nga aglanglangoy iti lambanog. Intangguapna. Kunam no koriente ti likido a nagsaknap iti intero a bagina— riniing daytoy dagiti kimtiig nga ur-uratna, kinuyegyegna dagiti piskelna, binitogna ti barukongna, pinaltingna dagiti pispisna. Nagkalimduosan.
“Dios ti agngina. Innakon, Kap, ket ur-urayendak itan idiay balay,” kinunana ket timmallikuden.
“IDI piesta, naiwaragawag iti radio ti panagpasalip ni Sanglay iti kinnadakkelan ken kinnaaduan iti matiliw nga uleg.”
“’Sinno a Sanglay, ‘Tang?”
“Ket daydiay Taiwanese, a, a nangipatakder iti mansionna iti likud ti munisipio, ken resort iti aplaya ti Caniogan. Addada pay resortna idiay Sta. Ana.”
”Ngem apay a Sanglay, kunkunayon?” Nadamdamagna met idi ti kaadda ti nasao a Taiwanese ditoy ilida.
”Narigat a baliksen ti naganna a Pyong Tae Hyun. Natartarus ti Sanglay. Nairuamen dagiti tattao.”
”Adda damag nga ilaklakona kadagiti kadaraanna ken kadagiti Insik. Sidsidaenda kano. Agas kano pay.”
“Adu ti nakisalip?”
“Bassit. Ta matutudo met idi. Ken di pay met ammo dagiti tao ti agtiliw idi. Addan sa sangapuloda. Adda natiliwda a karasaen, mannukak, sumasapaw, lindayag, tunggarong… pimmaltat ti kaaduan. Ti Villa ti nangabak... da kapitan.”
”Ket ni Basilio a taga-Amianan?”
”Ay, sibabalud, a...”
Napatilmon ni Anib. Kasla gumirgirad pay laeng iti karabukobna ti lambanog nga ininumna. Kimmita iti kabambantayan.
Addada iti kusayan ti napanayag a kinelleng. Dagdagus a nagturong ditoy itay impatuldo ni nanangna nga adda ni tatangna a mangpadpadanum babaen ti water pump kadagiti manglaylayen a raep. Apagisu a makalpas ni tatangna idi makadanon.
“Adda idi tinabukolanda nga uleg. Idiay met la imbornal a nakaalaanda iti beklat a kunam. Apo, nagdakkel ti bagina. Natayengteng ti ngisitna. Ken pigaran manipud teltel agingga iti ipus.”
Simgar. Pigaran? “Kasano a natiliwda ti kasta ti kadakkelna? Kunayo a dida ammo ti agtiliw?” natiliw ti dilana.
“Insuro ni Sanglay ida, a! Imbagana ti umno a pagsumang. Adda pay intedna a pulbos a no kano mailaok iti digo ti naluto nga uleg, uray no limmitemen ti natukkawan, no mapainum, dagdagus a lumaing.”
“Naglaingen?” nakunana. ”Ket inan-anoda ngay ‘diay uleg a pigaran?”
“Pinaparti ni Sanglay. Nagayab iti kakaduana. Nagaduda ketdin. Nababaknangda, a, ta naggagarbo met dagiti luganda. Impakitada ti panagsidada. Kasla agketkettab iti pandesal ti pamay-anda. Idi kuan, nagsida metten dagiti nagparti. Idi kuna daydi immuna a naim-imas nga adayo ngem manok, maysamaysan nagsida.
“Idi kuan, addan ni Basilio a nakaiggem iti imuko. Agririaw. Nakapaspaspas a nangdarup kadagiti agpupulotan. Ni Sanglay ti puntiriana. Pinaltogan ni Balualua a polis. Naimbag ta nadamgisan laeng ti luppona.
“Inyospitalda met. Ngem imparautda ta kunada nga agbagtit. Naglabes kanon ti laingna. Ibagbagana ngamin a kasinginna ti uleg a pinartida. Idi aglaing bassit, imbaludda. Idi laeng kalman, inyakarda iti inaramidda a bukodna a pagbaludan iti asideg ti simbaan. Frustrated murder kano ti kasona.”
Pagawapaw ti katawana. “Frustrated murder! ’Pounay metten daytoy a mapaspasamak ditoyen. Ngem amangan met no pudno a kasinginna ti uleg. Di met kunkunada nga adda kasinginna idi?”
“Saosao la dayta, a. Sakbay pay ti pannakatiliwda iti pigaran nga uleg, adun ti makakitkita ken ni Basilio nga agsasao nga agmaymaysa. Ken kanayon a mapan dita Bantay Quimmallugong. Daytoy ti nakakaskasdaaw, nagtubo kano ti siksik iti rupa ni Basilio.”
”Apay, kasla Kamandag?” nayellekna ta malagipna ti maysa idi a pabuya iti telebision. Ngem apagbiit laeng. Nagintek ti imatangda kadagiti raep a nakatudo iti nakaas-asul a langit.
Kinapudnona, malaksid iti pannakaawisna nga aglektiur kadagiti estudiante iti haiskul ditoy ilida, ni Basilio ti rantana. Napintas a suraten ti kabibiagna. Na-over sirib, kunada. Adda kadi kasta?
Eskolar ni Basilio bayat ti kaaddana iti kolehio. Nagaget. Naulimek. Malaksid iti naminsan kano a pannakaprobokarna: idi ipadpadamag ti maysa a kaeskuelaanna ti kunada a kasinginna nga uleg.
Napintas la ketdi a karakter iti sarita ni Basilio a kunkuna idi ni tatangna a kaaduanen nga iti bantay ti ’yanna. Ngem nakabalud met gayamen.
“Wen gayam, ania daydiay kueem no bigat?”
“Lektiur, ‘Tang. Dagiti staff ti newsletter ti St. Francis ken National High School.”
“Nalaing, a...”
Idi kuan, nadlawna ti napuskol nga agkarkaradap a mangdarup iti kinelleng. Siaalisto ni tatangna a pimmidut iti bingkol.
“Sio!” Binaragna dagiti agkakaradap. “Agruar metten dagiti bao. Abus ta malayeten dagiti raep… Apo a manangngaasi!”
NASAPA a nagrubuat iti dayta a bigat. Iti dalanna, nalagipna nga ulilan a demmang ni Basilio ta natay dagiti dadakkel daytoy idi narneb ti barangay dagitoy iti naminsan a panagbakasionda iti Puro iti Calayan a puonda. Ti ulitegna a baak ti kadkaduana iti balayda iti naiputputong a balay iti amianan ti St. Francis Academy. Impabulod dagiti mamadre ti solar a nagsaadan ti balayda.
Nagtarus iti pasdek iti likudan ti gymnasium. Nadanonna dita ti sumagmamano nga agtutubo ken titser. Nakarikna iti pannakkel iti naimatanganna a gagar iti rupa dagiti agtutubo. Iti lektiurna, dinakamatna ti kinamanagamiris kas talugading ti maysa a mannurat, ken ti agnanayon a panangkanunong iti kinapudno. Impanna dagiti agtutubo iti tuktok a kas man la mangtantan-aw iti lubong ket agserbida a pannakamata wenno pannakakamera ti gimong. Dina ketdi impaapros kadakuada dagiti kababassitan a detalye iti ilida ta kas iti kinunana iti tatangna, nalabit saan a nakasagana dagitoy ket matikawda laeng kadagiti kayatna koma a dakamaten.
Apagisu a pangngaldaw idi malpas ti lektiurna. Inkeddengna ti dumagas iti ’yan ni Basilio. Awan met ti namalbaliwan ti simbaan malaksid a nabaliwanen ti nalitem a puraw a pinturana iti nalusiaw nga asul. Adda dua a guardia iti ruangan ti simbaan.
Impakitan ti ID-na.
“Agpakadaka ken ni Apo Padi, Sir,” kinuna ti maysa a nangipatuldo iti lalaki a nakatakder iti sirok ti mangga.
Dagus nga inyam-ammona ti bagina apaman a nakapagdaydayaw iti padi. Naub-ubing ngata ti padi, ni Fr. Paul, ngem isuna iti tallo a tawen; impatona a kaor-ordin daytoy.
“Kayatko koma a makita ni Basilio, Father,” kinunana.
“Kinapudnona, umayak koma iti naglektiuram, Manong,” arig arasaas ti timek ni Fr. Paul. “Itay laeng nga inyakarda. Masapulna ti inaldaw a bendision tapno maikkat, kunak, ti ibagbagada a kinademoniona.”
Nagturongda iti bassit a pasdek a kasla kamarin a nalakub iti siitan a barut.
Naluktan ti bassit a kamarin. Adda pannakakadaklan daytoy. Dagiti naidarekdek a sagat ti nangbalud ken ni Basilio, ket nadidingan daytoy iti tabla a kayo. Adda gayam pan-aw a pannakakisame ti kamarin sakbay ti sim nga atep daytoy.
Nasipnget iti uneg ket sa laeng nailasin ni Anib ti ayan ni Basilio idi nagkuti daytoy. Nakadalupisak iti suli. Nagunian ti padi.
Timmakder ket nagsaklay nga immasideg.
Nasdaaw iti kinaamo ti rupa daytoy nga agarup kaarngina ni Richard Gutierrez, nalitlitem laeng; panayagen ken napintek ti panagpispiskelna.
“Awan met ‘diay kunada a kua ‘ta rupam, Adi?” naalumamay ti timek ni Anib.
“Ni Manongmo nga Anib...” kinuna met ni Fr. Paul.
“Mabasbasak idi dagiti sinuratmo, ‘Nong,” kinuna ni Basilio.
“Ladingitek ti napasamakmo…”
Immanges iti nakaun-uneg ni Basilio. Sumagmamano a kanito sa binulosanna ti angin iti barukongna ket kasla adda nasudak iti lansa a goma ti dyip iti sanguananda. “Kas met laeng iti panangiliwliwagko iti napagteng dagiti dadakkelko, ikagkagumaak nga iliwliwag ti napagteng ’ti kabagisko,” kinunana.
”Kabagismo?”
“Daydi natiliwda idiay imbornal… Nakaul-ulimekkami met nga agbibiag... Awan met ti ar-aramidenmi kadagiti tattao no didakami singsingaen. Sindada ti kabsatko, sidada aminen nga uleg.”
Pudno nga adda kabsatna nga uleg? nagliteng iti panunot ni Iliong.
NABAYAGEN a nakaidda ngem saan a makaturog. Pampanunotenna pay laeng ni Basilio.
“Nakaul-ulimekkami met nga agbibiag... Awan met ti ar-aramidenmi kadagiti tao no didakami singsingaen. Sindada ti kabsatko, sidada aminen nga uleg.”
“Idi agsapa ’di kalman,” nagallungogan iti isipna, ”adda naatalan a beklat iti imbornal a nakatiliwanda iti kunam a kasinginmo.”
Simleng dagiti mata ni Basilio. “Saan ngaruden a nakasurot daydiay a beklat...”
“Nakasurot nga ania?”
“Iti daydi a rabii, napanda iti Bantay Quimmallugong, iti apon ni Reyna Tapingaran. Napanda kenkuna tapno dawatenda a manayonan ti gitada.”
“Tapingaran? ‘Tay agtaraok?”
“Wen.”
“Ket no dakkel unayen, mapanen aglemmes idiay baybay?”
“Saan. Mapan makitipon kadagiti uleg iti taaw. Dagitoy ti kagigitaan. Saanda basta tumukkaw. Ni Reyna Pigaran ti apoda iti baybay. Lima ti ulona nga uleg. Isuna ti didiosen ti gita, mabalinna a samalen ti danum ken daga. Mabalin nga agpakita a tao wenno ania man a parsua iti lugar nga agkasapulan kenkuana.”
Limmabba idi ti ulona iti ibagbaga ni Basilio. “Ammom man dagitoy,” kinunana.
“Gapu ta maysaak kadakuada, ’Nong. No adda man kakaisuna a pagyamanak kadagiti tattao, isu ti panangibilangda kaniak nga uleg.”
Ad-addan ti ilalabba ti ulona.
”Kuna ni Sanglay nga ulegkami isu a rumbeng a maungawkami. Ania ti obrada ita iti balayna? Nakaad-adu a babbai ti kakaduana nga agraragsak idinto nga adu a kapurokan ti agrigrigat. Isungsungsongna dagiti tao nga agbasol! Isuna ti rumbeng a maungaw!”
Napabaringkuas. Tinapayana ti barukongna. Agsasaruno ti angesna.
“Anib! Anib!” Nagdalagudog ni nanangna a simrek iti kuartona. “Umaymo kitaen daytoy beklat, ne!” kinuna daytoy ket nagdardaras met laeng nga immulog.
Agkebbakebba pay laeng a nangala iti digicam ken selponna iti pandag ti punganna. Nagdardaras nga immulog. Nagturong iti likud a dayaen ti balayda, iti asideg ti sinabaanda. Adda iggem ti inana a kasla pungupunguanna kayo a mabalin a pangbugiawna laeng iti uleg.
Immasideg iti sinabaan. Kasla nambaan ti kadakkel ti beklat a nakaammal iti aggulgulagol a kasla pusa ti kadakkelna a bao. Sumsumleng dagti mata ti beklat.
Agtigtigerger pay laeng a nangisimpa iti kamera. Pinagsasarunona a pinisel.
Nagal-aludoy a nagpababa iti taltalon ti beklat.
Apagisu a mailinged ti beklat idi maitukengda iti panagsasaruno dagiti traysikel nga agpaamianan iti adayo a kalsada iti abagatan. Pumanippip dagitoy. Ken naariwawa dagiti tao.
Nagtanittit ti selpon iti bolsana. Adda text ni Fr. Paul.
Hanen a nagriing Mr. Pyong. Adda iti kuar2na, natayen!
Nakagat ti uleg! nagkallatik iti panunotna.
Nabagbagkong iti kutsilio…
Nabayag a miningminganna ti screen ti selpon. Kellaat a kasla simmidap ti panagriknana. Nalagipna ni Basilio.
Dina pay naibolsa ti selponna, nagtanittit manen. Ni latta Fr. Paul.
Awn Basilio karselna.
Adda nagdisso a nalamiis a banag iti pingpingna. Timmangad. Napartak ti panagpaabagatan dagiti nalitem nga ulep. Agturongda iti Bantay Quimmallugong.—O
(Naipablaak iti Bannawag, Setiembre 28, 2009.)
Comments
Post a Comment